TRONG CHOKCHAWRAWI

[By Pu L.Keivom* Inpui Columnist]

Language is the light of the mind.

-John Stuart Mill (1806-1873)

Literechar tukvera ei dak lai a ni bok a, mit inlèn zui peiin titi hang sep zom inla. Tuta trum chu trong inchukna ding thra taka ei inhrilhmu hlak ei Baibula kum tam ei trong hmang le ziek dan ei lo suosam dan le chokchawrawi dan hang thlir vak ei tih.

Thu rem suol

Ei chàng bi ding hmasa tak chu Luka 1:27 a nih. Chu chu Bible For the World (BFW) suta chun, “Ama chu David thlaa mi, a hming Josef nuhmei huol a na; chu nunghak hming chu Mari a nih” tiin a chuong a. Bible Society of India (BSI) suta ruok chun, “nunghak inthieng pakhat kuomah a tir a; ama chu David thlaa mi a hming Josef nuhmei huol a na; chu nunghak hming chu Mari a nih” tiin. Tiem vuoi chun a makzie hre el kher naw ti nih. I tiem chieng ruok chun, hming aia ngîr (pronoun) ‘Ama’ ti hin hming dangdai tak a nei a, chu hming chu “Josefa nuhmei huol” a nih. Amiruokchu, a ziektu Luka hin a hril chieng tawk nawa an ngai amani ding, “chu nunghak hming chu Mari a nih” tiin an inhril zomtir a nih. Chu umzie chu, hi nunghak hin hming pahni a nei a, pakhat chu “Josef nuhmei huol’ a na, a dang chu “Mari” a nih. Tiem suol olsam lo dinga inlet dan chu, “Ama chu Davida thlaa mi pakhat a hming Josefa nuhmei huol a na, chu nunghak thienglâm hming chu Mari a nih” ti ni mei a ta, sienkhom chu chu ‘Bad writing’ a la nih. Hi hi grammar dan chun ‘misplaced modifier’ an ti a, chu chu thu mal, a sie nawna dinga sie leia a kawk sukbuoi thei tina a nih. Delhi Version (DV) a chun, “Chu nunghak thienglâm chu a hming Mari a na, Davida thlaa mi Josefa nuhmei huol lai a nih” tiin kan sie thung a nih.

Chîk taka hi ka hril tah po hi tiemtu chun Saptronga ‘virgin’ ti hi chi thumin inlet a nih ti hre nghal a tih. BFW chun ‘nunghak thienghlim’ a ta, BSI chun ‘nunghak inthieng’ a ta, DV chun ‘nunghak thienglâm’ a ti thung a nih. Sakhuo le inzom thila thienghlimna hi Saptronga ‘holy’ an ti hi a nih. Sung tienga thienghlimna a kawk bik. ‘Inthieng’ ti hi fai, dannaranin puo tieng fai, bal le tirdakum kai lo, tina a na, chu chu Saptrong chun ‘clean, clear’ an tih. ‘Khuo inthieng’ chu boruok hluotu sûm, ruo, meikhu, pilvut, romei le thil dang dang um lo, boruok fai, pik lo tìna a nih. ‘Khuo inthieng’ tina dingah ‘Khuo thienghlim’ ti hmang thei a ni nawh. ‘Khuo thienghlim’ ei ti chun a kawk dang daih a ta, ‘holy city’ tina ning a tih. Kuta bal kai, kut porche chu tuiin ei sawp a, a fai pha leh kut kha a hung inthieng hlak. Chu taksa kut fai, inthieng chu ‘kut thienghlim’ ei ti thei nawh. ‘Kut thienghlim’ ti ei hmang chun lungril le thilthawa mi fai, mi poi tawk lo, hlêp ru lo, thil porche tawk lo, dan indik taka zawm mi ei tina a ni dai a nih.

Pathien le a thienghlimna (holiness) le inzom thil hrim hrima ‘inthieng’ ti hmang hi trongkam indik lo a nih. PATHIEN LEKHABU INTHIENG ti chu GOD’S CLEAN BIBLE tina a na, PATHIEN LEKHABU THIENGHLIM ei ti ruok chun GOD’S HOLY BIBLE tina a nih. Chuleiin, sakhuo tieng thil hrilna (theological term) a lem chu ‘inthieng’ le ‘thienghlim’ ti hi indik taka hmang hràm hrâm tum thra ngot a tih. HOLINESS le CLEANLINESS danglamna hre hrang lo khopa mawlcho ding chun inphal ta nawng ei tiu.

Saptronga ‘virgin’ ti hi eini trongah a tlukpui chie thu mal a um ve naw leiin ‘nunghak inthieng, nunghak thienghlim’ tiin ei hril tak hlak a. Kha nunghak kha a thienghlim ta’m, a thienghlim naw ta’m, ei hril nuom tak chu pasal tu khomin an la pawl lo a ni thu ei hrilna a nih. Hi thu mal hi nuhmei chunga chauh ei bur hlak a, sienkhom thil indik ni kher naw nih. Delhi Version Baibul kan buotsai laiin hi thu mal poimaw tak el hi eini tronga nei ve ngei trûla hriet a ni leiin ‘thienglâm’ ti thu mal thar kan ser a, chu chu nunghak/tlangval tu khom nuhmei-pasalna tienga la inhmang lo, thil tharlâm, tu la hmang lo le tawk porche lo ang ngirhmuna la um zing tìna a nih. Virginity le thienglâmna hi sakhuo nêk hmanin khawtlangin thil mawihnaia ei ngaina le hlutnaa inthlung le innghat a ni a, sakhuo hrang hrangin an hlut dan khom khawtlang ngaidan le hmang dana innghat a ni tlangpui. Baibul Pathien ruok chun, THU chu mihriem taksa puta a hung piengna dingin nunghak thienglâm kher a thlang a nih.

Kawk lo inkawktir

2 Korinth 6:14 a “Ringnawhai leh inruolnawtaka ringkol bât hmunkhatin um naw ro” (BFW), “Awinawhai leh inruolnawtaka rîngkawl bât hmunkhatin um naw ro” (BSI) ti hi ei chàng tiem le thlang rawn pawl tak laia mi a ni ka ring. Hi hi KJV-a inthoka Lusei tronga a ngiel a ngana an lo inlet, einin a ngiel a ngan boka Hmar tronga an lo kawpi lei a nih. Sienkhom a umzie i ngaituo chieng hlak am aw? I ngaituo chieng chun pangzatum deu a nih. Ringnawhai le inruol lo taka ringkol bàt a phal naw chun inruol taka ringkol bat hmunkhat chu a phal tìna ning a ti? Chu chu a thu fe hmanga chu a hril tum a ni ngei ding a nih. A hril tum tak ruok chu a letling daih, ringnawtuhai le ringkol bat hmunkhat lo hrim hrim ding thu a ni tlat si. Chuong ang chun tiemtuhai khomin ei ngai ka ring a, sienkhom a hrilna trongkam hin mel za tamin a kap threlh a nih. Chu chu ni siin, iengtiziea a tiemtuhai khomin ei man fùk thei naw am a na? A thawtuhai le a tiemtuhai mit indel dan a’n khan tawk char lei khom a ni el thei. Delhi Version-a chu “Ringnawhai leh rîngkol bât hmunkhat naw ro” tia sie a nih.

Infuina thra lo

Hieng ang chi, pangzatum ve deuh el chu Efesi 4:26-ah ei hmu a. Chu chu BFW sut chun, “Lungsen unla, a suol ruok chu suol naw ro; in lungsen chu nisân tlâkpui naw raw se” ti le BSI sut chun, “Lunginsen unla khom a suol ruok chu suol naw ro; in lungsen chu nisain tlâkpui naw raw se” tiin an sie a. Ahmasa hin lungsen dingin a hril a, a nuhnung ruok hin chu chuong ang èm chun a ti ve nawh. Sienkhom, an lungsen chu nisain a tlakpui a remti ve naw a, vong tlat dingin a hril ve a nih. Kong danga hril chun, an lungsen nisain a tlakpui ding a phal si naw chun lungsen song dingin thu a pêk tina a nih. Chu chu Paula hril tum letling char a ni si. Lungsen sawt lo ding, nisa tlak chen chen lungsen lo ding le nisa tlak ruola lungsenna khom intlaktir ding thu a hrilna a nih. Delhi Version-a chu “In lung a sen khomin thil suol thaw pha naw ro; nisa tlak chen chen lungsen naw ro” tia sie a nih.

Paula ei hemde dan

Pathumna chu Galati 6:14 a nih. Chu chu BSI le BFW chun “Kei ruok chun ei Lalpa Isu kros naw chu ka suong naw ding zie chu, chu zara chun khawvel hi ka ta dinga hemdein a um tah, kei khom khawvel ta dinga hemdein ka um a nih” tin an mi siepek a.

Hi Baibul chang an inlet dan hi hang tiem le ngaithlak vuoi chun thra êm êm, a thu khom fie le fel thlup ni awm taka inlang a na, ei chàng baihat le thlang rawn pawl tak khom a ni ring a um. Ngaituona ril hmanga ei bi ruok chun pangzatum deu a nih. A tawi zawngin, a trong kam hmang a’n dik naw a, a grammar a’n dik naw a, a hriltupa hril tum a kawk naw a, Pathien thu a kal bok a nih. Paula kha tho nawkin hung hmu sien chu, a hril dèr lo ei inhriltir leiin ei bekberepah a mi thrâm nuom hiel ring a um. A sanhai, a tawi thei ang takin, a bat batin, hang hril ei tih. Chu taka ei thu chabi dinghai chu ‘suong’ le ‘uong’ le ‘ta dinga’ tihai hi ning an tih.

Suong, uong, chapo

Tirko Paulan ieng nèk khoma kros a ngai poimawzie le hlutzie a hrilnaa ‘suong’ ti ei hmangpek hi Saptronga chun ‘boast’ ti a na, chu chu a mal ngawka inlet chun ‘chapo, uong’ tina ning a tih. Hieng thu mal ‘uong, chapo’ tihai hi Grammar dan chun tuortu Object thrang loa hmang thei an ni leiin Intransitive verb an tih. Amiruokchu, ‘uongpui, chapopui’ (boast of) tia ei hmang pha ruok chu ei uongpui le chapopui thil kha hril sa a ngai leiin object thrang sa loa hmang thei a ni nawh. ‘Suong’ (be proud of) ti khom transitive verb a ni leiin a suong thil (object) hril sa loa hmang thei a ni nawh. Entirnan, ‘Lala a uong’ (boast) ka ti thei a, chu chun tuortu (object) ieng khom a ngai nawh. “Lala a suong” ka ti ruok chun mi dangin Lala a suong (to be proud of) thu ka hrilna a ni dai a nih. ‘Lala a’n suong=Lala a + insuong’ ka ti chun ‘insuong’ tia ‘in’ ti tak hi reflexive verb siemtu a ni leiin object (tuortu) ngirhmun a hluo nghal a nih. Paula chun tirko danghai rongbawlna chu a suong hle laiin, ama rongbawlna biel puo tienga mi dang thaw inrimna chu a uongpui nawzie a hrila hin (2 Kor 10:13-15) ‘suong’ le ‘uong’ danglamzie chu a hril chieng hlein ka hriet. Exam-a mi thaw thrat ka suong thei a, ka thaw thra ve chun, chu chu keima thilthaw a ni leiin ka uongpui thei.

Ei thil hril hi a teknikal êm leiin, phêk tam ziek thei a ni lai zingin, tiemtu mimir ta dingin nghokum a ni ding ti ka hriet a, ei hril tum takah lut lem ei tih. Hi Baibul chàng tar langa ‘suong’ (to be proud of) ti ei hmang hi a’n dik naw a, ‘uongpui’ (to boast of) ti hmang ding a ni lem. BSI le BFW inleta hin ‘boast” ti po po deuthaw hi indik lo takin ‘suong’ tiin an sie deu vong a nih. Delhi Verson kan buoipui laiin, inring naw kara baihat ta sain a mi thruoi suol leiin hi ei chang tar langa hin ‘suong’ ti kan lo hmang pal ve a, sienkhom Baibul pum kan sutin “Kei ruok chun ei Lalpa Isu Krista kraws chauh naw chu uongpui ding hrim ka nei nawh” tiin kan siem indik tah a nih. “Suong” bilpui umna 2 Korinth 10,11 & 12 hi tiem la, ‘uongpui’ ti dinga ‘suong’ ei hmang nasatzie chu hmu thei ei tih. Hienghai hi Delhi Version-a chu kan siem thra vong tah niin ka hriet.

Ta dinga hemde

Hi châng, “Kei ruok chun ei Lalpa Isu Krista kros naw chu ka suong naw ding zie chu,” ti sentence hi hang tiem la, sentence bukim lo a nih. A bukima siem ding chun principal verb inzuitir a ngai. Sienkhom, chu chu thaw loin sentence dangin an sunzom dai a, pa fimkhur le thu ziek thiem Paula kha sentence kim lo thu an inziektir dêr a nih. Chu thil chu Grammar thu a ni leiin la poi sei rak loah ngai inla. A pangzatum tak chu a zuitu “chu zara chun khawvel hi ka ta dinga hemde a ni tah, kei khom khawvel ta dinga hemdein ka um a nih” ti hi a nih.

Thuok voi khat lain, hang ngaituo hrim ta. Hi thu ei inlet hi Paula khan hung hmu sien chu ei tuol thu buoi ngot a tih. Paula thu ziek po poa hin a ta dinga khawvel hemde a ni thu le khawvel ta dinga ama khom hemde a ni thu sunhang khat khom a ziek naw a, ziek pal chu ni sien, a thu ziek po po hi Baibula inthoka pei hawn ngai mei a tih. Paula tlanginsampui tak chu mi tin ta dinga Isu Krista hemde a ni thu a nih. Chu thu zirtir lohai chu Isu chanchin thra a ni naw zawnga kei kawituah a ngai a, trongsie phur dingin a ti top hiel a ni kha. Khawvel hi Paula ta dinga hemde a ni naw a, a ta dinga hemde chu Isu Krista a ni lem. Paula khom khawvel ta dinga hemde a ni bok nawh. Lo ni sien chu buoithlak hleng a tih. Khawvel ta dinga hemde a ni chun khawvel ta ning a ta, ama ta dinga khawvel hemde a ni bok chun khawvel chu ama ta ning a ta, nunghak le tlangval inthichil tienami ei tiem hlak, Romeo & Juliet anga inpom hlum thrak ning an tih. Paula hril tak ruok chu kros leia khawvel laka a fihlim tàk thu, khawvel thil hrim hrim a thlauthlak takzie le inzomna an nei tak nawzie thu, ama nina hlui, Adam hmasa a nina chen khom kros-ah hemde a, mi thar a ni tak thu a ni lem.

Hi taka thil sukbuoitu chu ‘ta dingin’ ti hi a nih. A san tawite hang hril ei tih. Lusei tronga Baibul inlettuhai khan an thaw thrat hle zing laiin, baksamna tam tak an nei a, chuong laia pakhat chu ‘for me’ ti le ‘to me’ tia ‘for’ le ‘to’ hi a hmangna zira umzie danglam put an nih ti ngaituo chieng loa ‘tân, atân’ tia an lo inlet deu vong lei a ni hmasa tak a. Hmar tronga a ngiel a ngana Lusei trong Baibula inthoka an inlet sawng ve khan ‘ta dingin’ tiin ei hung inlet ve ta vong niin a’n lang. A dik dika hril chun, hi thu hi a ngaituo ringot khom ei ngaituo phak/pei naw leiin a buoi khom ei buoi phak naw ni takin ka hriet. Baibul thuhai hi Pathien inthuok khuma ziek a ni thu pom siin, indik lo deua inlet hmang dam hi suol buru a nih ti pom nachang ei hriet thei tlat naw chun, mi moltu, mawlna phuhlipa ei mit tuomtu a um a ni el thei. Chun, hrea inngaihai khomin invoi nachang ei hriet naw chun, chu chu Thlarau Thienghlim sinthaw ni kher naw nih.

Chun, hi taka “chu zara chun” ti khom hi ngaituo tham tak chu a nih. Saptronga an inlet bu hrang hrang hi hang bi inla, ‘chu zara chun’ ti hmang hi ka hmu der naw chu tie! By which, through which, by whom, through whom an hmang vong a, ‘chu zara’ ti kawk hnai deua hmang chu Good News Bible a na, chu taka chun “for by means of his cross, the world is dead to me, and I am dead to the world” tiin an ziek, chu khom chu ‘chu zara chun’ tina a la ni chuong dèr nawh. A ieng zar le lei khom ni sien, khawvel ta dingin Paula chu hemde a ni naw hrim hrim a, khawvel khom a ta dinga hemde a ni bok nawh. A ta dinga hemde chu, mi tin ta ding khoma hemde, Isu Krista a nih. Hi changa Paulan a hril uor nuom chu Galati 2: 20 a “Kei chu Krista kuomah kraws-a hemde ka ni tah a, ka hring zing ta naw a, Krista chu keimaah a hring ta lem a nih..” ti kha a nih. Thil dang le inzomna a nei ta nawzie, ei hla phuoktuin,

Aw Kros, ka lu mi domsangtu,

Tlansan ngam ta naw top ka che;

Ka phûm tah, dam lai ropuina

a ti ang nun kha Paula hin a hril a nih.

Ta ding thi le aia thi

Hi trongkam pahni hi kawk inangin ei Baibul-ah an hmang inkarthlak rawn hle a, thil thuhmun a ni nawzie ruok chu ei ngaituo ngai nawh ni mei a tih. 2 Kor 5:14 a chun “Mi po po thi aiin mi pakhat a thi a, chuleiin, mi po po chu an thi a nih”dam ei ti a. Ka aia thi le ka aia tuor a ni chun ka thi le ka tuor a ngai ta nawh. Zuolkoa ka aia fe an um chun ka fe ve a ngai ta naw a, zuolkoa ka ta dinga fe an um ruok chun siet kan tuok tina a nih. Ka ta dinga hla mi khumpek dingin hla sak thiem ka ngen thei a, sienkhom an hla khum chu ka aia khum an ni naw a, ka ta dinga khum an ni lem. Krista aia palai ka ni chun Krista ai ka aw ta leiin ama thrang a ngai ta naw a, Krista ta dinga palai ka ni ruok chun a tirko ka nih tina a nih. Rom 8:32-a chun “Ama Naupa ngei khom hla loa ei renga aia petu chun thil dang po po khom a thlawnin a mi pek sa naw ding am a ni?” dam ei ti a. Taksaa eini aia thi ni tak tak ni sien, thi loin, a hringin van ram ei inlawi vong ngai a ta, thlarau tienga eini aia thi ni sien, chatuonin hremhmuna ei fe aia a fe ngai bok a tih. Krista chu ei aia thi ni loin ei ta dinga thi a ni lem.

‘Ta dinga thi’ ti le ‘Aia thi’ ti danglamna hre nawtuhaiin ‘Aiaw Theulawzi’ (Substitute Theology) ti khom hi an hung vor suok niin a’n lang. Ei hlaa hai khom a luong lut nasa ta hle. Ei berampuhai a tu el khom thu hril hi ngaithla la, hi thila ei bàngbozie chu hre thei nghal i tih. Pulpit hi ei trong thatna zawl lien tak a hung ni tah hielin a’n lang a, ei trong ei that zatin Pathien thu khom ei suosam sa bok a nih. Inthiem naw nachang ei hriet phak naw leia ei lo thaw hlak a ni chun, hriet naw leia thawtuhai chu ngaidam dingin Isu khomin a Pa kuomah a hnipek a ni khah. Ei hriet chieng hnunga ei la thaw zom zing a ni ruok chun a maw thra naw tak chu eini le ei hnamin a tuor zui pei ding a nih.

Delhi Version-a ruok chu Galati 6:14 hi, “Kei ruok chun ei Lalpa Isu Krista kraws chauh naw chu uongpui ding hrim ka nei nawh. Chu kraws-ah chun ka lakah khawvel hi hemde a ni tah a, kei khom khawvel lakah hemde ka ni tah” tia sie a nih. Hi hi duthusam la tling naw sienkhom Paula hril tum chu a kap threl ta nawin ka hriet. Hieng entirna tlawmte ei hung hrilhai hi a hmor phor langna khom a la ni phak hri nawh. Ei lam inhnok inthiel ding hang pikzie hi aw! Van tractor ei mamaw rawn a nih.

=============
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian Foreign Service officer, respected Hmar Mizo litterateur and author of 'Zoram Khawvel' series.]