CHANG, CHÂNG, CHÀNG, CHÁNG

[By Pu L.Keivom* Inpui Columnist]

Great literature is simply language charged with meaning to the utmost possible degree.

-Ezra Pound

Delhi, June 20, 2007, Nilaini. Voituk ka zîng thoa Baibul chàng Johan 15:2 inlet thua a Grik trong bul ‘airo, airei’ ti Saptronga ‘take away’ tia an lo inlet chu ‘take up, lift up’ tia inlet ding a ni lemzie thu mi thiemhai titina ka bì laiin, thil dang daih, thu mal pakhatin ka ngaituona a hung thruoi hmang a. Chu thu mal chu ‘CHANG’ ti hi a nih. Chu thu mal chun ei trong lam dàn le hmang dàn zira umzie hrang hrang a neizie thu le ei trong hung insiem dàn le ze hrang hrang a hung put pei dànhai chu ka ngaituo neu neu a.

Ei trong hi thu mal inang khom ei lam rìk dàn zira umzie hrang hrang nei (phonetic) a ni bàkah thu mal tin hi rihlawm (mono-syllabic) umzie nei vong a ni leiin, a kawk tum anga lam rîk indik le ziek zom le zom nawin thu a phur èm êm a. Hi hi hrein, Baibul (Delhi Version) ennon le endik kan zo phuor hnungin, tiem suol nawna dinga a trùlna zuol hmuna chauh thlûk sei sinsie ‘^’ kan sie kha Pu Kawllienthang leh kan thlìr non a. International phonetic sign inrik dàn anga ‘^’ hi lam chun thlûk sei kha a pheia fe el ni loin a ri lawn tung, a ri tawp tieng infuol thla ding ni awm tak a nih. Chuong anga thlûk sei sinsiena ‘v’ letling ‘^’ hi ei tiem chun, thu mal a thren chauh tiem indik thei a ni el bâkah Hmar trong lam rìk dàn po po deuthaw hi Lusei trong thlùkin a fen a, Rengkai-Zote trong thlùkin a suok deu vong el a nih. Inchieng nuom le peihai chun ei Baibul hmang laia thlûk sinsie an siena taphot hi a thlûk ding angin hang lam inla, nuizat a um el bàkah ei trong lam rìk dàn ei sukchingpen vong el a nih. Ei mawlcho leia thlûk sei sinsiena pakhat chauh hmanga ramtrang ei lo tum hrim hrim khom hi huoisenthlak deuh chu a lo nih. Mawlna hi a lo mawl turu khop el.

Thlûk sinsiena

Ei tronga hin dannaranin thlûk sei pathum ei hmang tak a, pali umna khom a um zeuh zeuh bok. Chuonghai chu risang, rihnuoi, rikuoi le rilawn ei tihai hi an nih. Chuong ang bokin thlûk tawi-risang, rihnuoi, rilaihawl le riphei- ei nei bok. Entirnan, chu chu hrilfiena dingin ‘thluk’ ti hi hang hmang vak inla. Hieng thutluon (sentence) hai hi hang tiem la, lam rîk dan inang lo vong a nih: A thlûk (risang) i hriet am? I thlúk (risang zuol) thiem am? A thlùk (rihnuoi) dàna inthokin a thlûk indik a hriet nawh ti ka hriet. A mi hnek thlùk a, ka hnârah thisen a far thluk thluk (lam tawi, a hmasa hi a tunga lam, a nuhnung hi a suka lam). Bawng thlukah (a tung khom ni lo, a suk khom ni lo) ka sât. A thlukvùm a thra. A thlukah a man a, suok mei mei ta naw nih. A tawpna taka ‘thluka man’ ti hi phrase a na, ‘chika man’ ti umzie leh thuhmun a nih. ‘Thluk’ chu tukkhum, abikin rîng chunga lu ko (occipital protuberance) hi a nih. An inhnikna zawng le hnè an olsamna taka mi hnè le thunun thei tina tieng a kawk.

Thlûk sinsiena pakhat chauh an lo hmang hi ei bi chieng chun, Lusei tronga an thaw dàn an lo kawpi a nih ti a chieng. Lusei trong chun, “Pathianin khawvel a hmangaih êm êm a” tia thlûk sei sinsiena inang an hmang hi a lam rìk dàn thuhmun a ni leiin indik a ta, Hmar tronga ruok chu, “Pathienin khawvel a hmangai êm êm a” tia thluk sei inang ei sie ve chun Hmar trong thlùk ni loa Lusei trong thlùka Hmar trong tiem a ngai a, ei trong thlùk dan a chokchawrawi dèr a nih. Hmar trong thlùk dàn anga ziek chun a hmasa ‘em’ hi lam suk, a nuhnung hi lam tung a ni leiin “èm ém” tia ziek ding ni lem mei a tih.

Hung Vs Hung

A suka lam le a tunga lam, ri inhnuoi le insang hi lam tawiah sinsiena ei nei si naw leiin a buoithlak khop el. Entirnan, ‘hung’ ti hi hang hmang inla, Ram Thar hlaa “A thlûkah vala i buai em ni?” ti ang khan, a thlûkah ei buoi a ni hi tie! ‘Bu hung fa rawh” tia ‘hung’ hi ka lam insang/tung chun mi ka ko kha bu fa dingin ka fiel tìna a nih. ‘Hung’ ti hi lam suk/hnuoi chun bu fa dinga ka fiel ni loin, khaw lai amanih bu hung fa dinga ka hrilna a nih. Hi hi, entirnan Rengkai, Muolvaiphei le Saikot vela seilienhai chun an hmang thiem naw leiin bu fa dinga an mi fiel an insawn kha bu fa saa hung dinga an mi hrilna, inbiek sisawna, ‘Nanga pa/nu hi bu fa sa lo chun hung vet ta naw rawh’ in tina ang a ni a, thusiea lak chun salam inchawitirna khop suol a nih. Chuonghai chu salam inchawitir pei ding ni inla, salam sa nghei tik um kher naw nih. Sienkhom, an thaw suol a nih ti an inhriet dèr nawh. Hrietnawna hi zakmaw deuh el a nih; a hretu a sukzak lem rop.

Thlûk sinsiena le apostrophe

Hmar trong sukkhìkhawktu laia a pikhawi chu ‘in’ ti hmazep le hnungzepa thu mal insiem hrim hrim lam kim loa bawkana thu ei kei tawi hi a nih. Entirnan, “Amân ân sil thei naw leiin keimân kân siltir a ngai” tia thluk sei ‘^’ ei sie hi thluk sei siena ding ni loin apostrophe “’” siena ding a ni lem vong. A san chu ‘in’ thrangna poa khan ‘i’ bànin a zuitu ‘n’ le a hmaa ‘vowel’ kha ei kei mat hlak lei a nih. Bawkân nei loa ei ziek chun “Amain a insil thei naw leiin keimain ka insiltir a ngai” ti ding a nih. Sienkhom, ei trong pha leh ei thabo leiin a rêngin ei lam pei naw a, ‘in’ le inzoma thu mal umna taphotah ‘i’ chawm kânin ‘n’ ah ei pakai a, ei kei kop pha a karah apostrophe sie nêkin thlûk sei sinsiena ‘^’ ei sie bok a, chu chu grammar dànah thil indik a ni thei nawh. Chuong ang chun ei Baibul hmang lai le Hmar Literature Society hnàr hnuoia inchuk dinga lekhabu an siem po poa hin an thaw vong a nih. Hienga thluk sei indik lo taka ei siena hlaka hin Delhi Version-a chu grammar dàn zuiin apostrophe sinsiena “’” sie a ni ta lem vong.

Hi hin ei tronga thlûkna um po po a siem rêl vong tìna a ni nawh. A hmasa takin, “aw” le “o” hmang dàn ding indik taka ei thlier hrang pha, thlûk sei ni ta sa “aw” umna taphotah thluk sei sinsiena sie a ngai ta naw leiin, thlûk sei thua harsatna le tiem suol theina lakah zaa 20-30% ei fihlim phot a. Chu zoah thlûk sei sinsiena lam suk (\), lam kûm (^), lam tluon/phei (¨) le lam tung ( /) sinsie ei sie nawk chun 50% vêl a lak hmang nawk a. Chuong anga ei sie chun vowel ‘a, e, i, u’ ei hmanghai sinsiena um dan ding chu hieng ang hi hung ning a tih: à, â, ä, á; è, ê, ë, é; ì, î, ï, í; ù, û, ü, ú. Amiruokchu, lam tawi sinsiena ei siem hma chun ei harsatna hi inkieng vong chuong naw nih. Chu lam tawi sinsiena siem chu thil hautak a ni ka ring. Amiruokchu, thrangthar lungvar neihaiin ei trong sukhring tuma hma an la hung làk tak tak a ni phot chun hung siem suok ngei an tih ti ka ring tlat. Invêtchilh khopa invoitu, trongchìk mi (linguist) ei um a ngai. Chu hun chu a la tlung ngei beiseiin Delhi Version hin hma lo pu hmasain bulthrut a lo rem tran a nih.

Hieng thil hi ei hung siem phuisui pei laia ei ngaituo le dap suok dinga ka dit chu, thluk sei hi vowel zuitu hawrop zirin ei sie ding am ei sie naw ding ti hi a nih. Hi thil hi a ngaituo sin khom ei la um naw el thei. Ei bi veng veng chun, entirnan, ei hawropa ‘e’ ria intran consonant ng, l, m le n tihai hin an phung hrimah thlûk sei an pai a, chu chu ‘e’ leh ei hmang kop pha eeng, eel, eem, een ri angin a fe naw thei naw leiin, hieng ang a umnaa hin thluk sei ei sie ding le ding naw ngaituo tham a nih. Hi hi a thuphung chauh ei hang phor lang a na, ngaituona ril hmanga sui chîk chi a nih. Tronga ri mal hrang hrang rem khawma thu inrìk dàn le umzie hrang hrang nei ei siem hi Saptrong chun phoneme an tih. Hieng thilhai hi inchûk a, a umzie le a poimawzie hre a, tuta inthoka kum sawmnga sûnga ei trong ziek dàn khom hi siem thrat nachâng hrie ei um chun ei trong hi sawt tak hring vêng a tih. Tuta ei chawlolna nungchang hi ei put zing ruok chun, ei trong hi a thi ta sa, vui liem chauh nghaka um a nih ti a chieng.

Chang, Chang, Chang

A thu hongnaa ka hril tah ang khan, hi thu mal ‘chang’ hi hawrop pangaa lam khata siem a na, sienkhom ei lam rìk dàn le ei hmang dàn zirin umzie tum tum a nei a. Chun, hi thu mal le kei kop hin thu mal dang tam tak siem thei a ni bok a. Pu Buanga Diksawnari ei zuk en chun chuonga umzie hrang hrang nei chu 86 zet a’n chuon a nih. Chuonghai laia a thren chauh chu thlûk sinsiena poimawzie tar langna dingin ei hmang tum a nih.

Thlûk sei:

Châng (trap, snares) :

Châng a kam. Chângah a awk. Hi thu mal ‘châng’ a inthok hin châng hrang hrang an kam hlak chun hming an put seng a, chuonghai laia a thren chu chângthlèng, tàmchâng, sàdàl châng, beai châng, chângkawl, sanghar, saku, sakhi, sazuk châng le châng dang dang. Sienkhom, sakei le savom del hlumna dinga thing tum phan khawma châng an kam ruok chu ‘châng’ ti loin ‘bil’ an ti a; ramsa chin le vate delna dinga châng an kam chu ‘mankhawng’; zawng le savom tlak hlumna dinga châng an kam chu ‘tlâk’ (zawngtlâk, vomtlâk); sai manna dinga khur an cho chu ‘tlâkkhur, tlâkpum’; mazu konga châng an kam chu ‘pheikei’ an tih. Silai, fei le thal hmanga châng an kam hrim hrim chu ‘kar’ an ti dai thung. Nga manna dinga châng an kam chu ‘ngawi’ an tih.

Châng (joint):

Rù le châng, taksaa ru hrang hrang inzomna; phung le châng, thisen inzompui le inhnaipui (near relatives, fellow clansmen); raw châng, mafu châng le châng nei hrim hrim chi (joints); Baibula châng (verses), thu-châng, thukhawchâng; thil tlung hun hrilna- hlim châng, innui châng, lungngai châng, trap châng, lum châng, dei châng etc (times, occasions, seasons, periods); a chângin, a châng chângin (sometimes, occasionally) le a dang dang. Kristien ei hung ni hnungin thu mal thar tam tak ei hung ser a, chuonghai laia threnkhat chu ‘chângvon’ le ‘châng thlang’ ti dâm hi a nih. ‘Châng dang a kân thei ta nawh’ ei ti chun thil dang ngaituo le inhnik thei lèk lo khopa mani thil inhnikna le ngaituo zawnga inbûr tlut tìna a nih.

Chàng, cháng, chechâng (to move, to act):

Chàng chàng/chàng cháng naw rawh (plural); i chàng pei taluo (taima); a chàng pei dèr nawh (thabo); a chalchàng (thi tawm hrangchat intàl lai); ha chàng, in chàng (nghet lo, inhnîng, insawi, inthawt); thingphèk chàng (trawl thra lo, la zûr le kiem thei, inher thei, kawi thei, inthawt thei le che thei); chàng suol (to commit a mistake/blunder, to meet an accident) etc. “Nunghak-tlangvalhai kha hang chàng (work) ro leh, ei chàng vat vat naw chun ei lawmman ding mi dangin mi chang khal rawi an tih” ka ti chun a hmasa taka ‘chàng’ hi sin pu dinga hrilna a na, a pahnina hi thaw rak dinga infuina a na, a pathumna hi an lawmman dong ding mi dangin an dong khalh inlâuna thu hrilna a nih. Chun, ‘An muongchàng’ ka ti chun muong takin, inhmaw loin an chàng thu ka hrilna a nih. ‘An chàng muong’ ti thei a ni bok. Ziek pha ruok chu ‘muongchâng’ ti hi thu mal hlawm khata hmang a ni tak leiin ziek kop ding a ni a, a nuhnung ruok hi chu verb (chàng) le adverb (muong) indota rem a ni leiin ziek kop ngai lo ding a nih.

Thlûk tawi:

Chang: thil ngar, hmin (hmin lo), puitling (puitling lo) etc. Kapathîr angin a lungril a chang (hard). Vaimim kawm chang (ripe, mature) chauh kha thlam ro. Ka bu suong a la chang (hmin lo), mei that naw rawh. A sa a la chang (hmin lo), la suong met ro. Kan mafu a chang (ripe, mature) ta a, thliek thei a ni tah. Kan làmkhuong a chang (mature) ta a, loa inuk thei a ni tah. Hi taka hin thlai suong tieng a ni chun ‘chang’ ti hin la hmin lo ti a kawk dai a nih. Thei threnkhat hrilnaah, entirnan kawlthei ra a ni chun ‘chang’ ti chu la hmin lo, la sel tina a ni bok. Thlai amanih thei threnkhata ruok chu ‘chang’ ti chu hmin (ripe) amanih puitling (mature) tah tina a ni dai. Hi hi hnam dangin ei trong inchuk thiem harsa an tina pakhat laia mi chu a nih. ‘Chengkha’ tia ei lam tah hi ‘changkha’ a ni lem a, chuong ang chun Lusei tronga chu an la hmang zing. ‘Theichang’ ei ti ruok hi chu ‘theipui’ an ti ve thung a, ‘theichang’ ti hi a awrizinal lem hmèl khop el.

Chang: Thil sem lo dong (to receive or get something distributed, divided or apportioned out etc). Entirnan, Mofam an sem lo chang ve; thlarau lo chang ve etc. ‘Chang lo’ a ni chun dong ve lo tina a ni a; ‘chang nawh’ ti a ni ruok chun thil dang iemaniin a hlàn leia tuorna amanih rinumna ei chunga tla ding theinghil hiel tina a kawk dai a nih. Entirnan, “Ekzama pakhatna a ni thu ka lo hrietin ka lawm taluo a, ka natna khom ka hriet chang nawh” ei ti hlak. Hi taka ‘hriet chang nawh’ ti chu ‘hriet fùk nawh’ ti leh thuhmun ang a nih. ‘Chang sàng’ ti ruok chu thlarau pawlna inril tak chang amanih, ngirhmun insang taka hlàng kai tina a nih. Chang sànga inngaihai hi a hlimhlopna tieng ngot hnota an petek pha ruok chu ‘hlimsâng’ ti an hlaw nawk dai thei. “Sakramen ka chang ve nawh” ka ti chun an mi sem kàn amanih, an naw leh an sakramen sem khan a dai naw leia ka kîl ve naw thu ka hrilna a ni thei. Baptismaa ‘chang’ ei hmangna san hi einia thil la um ngai lo sinsiena chu peka ei um lei a ni ring a um.

Chang: Mi um dàn insîr, inchang, lemchang (to act the role of somebody, to imitate, to impersonate, to pretend to become). Entirnan, “I lemchang chu i chang thiem khop el” ka ti chun acting a thiem ti ka hrilna a nih.

Chang: Vate meia a sei filor (the long feathers of a bird’s tail): vakul chang, ar chang. Pipu hla ‘Butu khuonglawmah’ khom “Phaia ar chang a ton pa, mi lo nghak rawh, aia e” ti a um kha. Vate an hlim lai chu an chang (mei) a par a, an hlim naw pha an chang (mei) an inkhup hi tekhinaa hmangin, “Ka chang a par” ti chu ei hlim thu le ei thatho thu ei hrilna a nih. “Tu lai chu i chang a va’n khup ngei de” ka ti a, “A ni rèng, buoina hrang hrangin a mi nang leiin tu lai chu ka chang a par thei naw a nih” tia a mi don chun a hlim naw thu le ngui thu a mi hrilna a nih. Chun, vabawng chi laia vate mawi, a mei sen hlar el, rawl inhmi rola inhrâm hlak hi a hmingah ‘changsen’ an tih.

Chang: Hnuoi pil hâng thratzie hrilna a ni bok: ram chang, chang tuol lei etc. Chang tuol lei chu bu chingna dinga hnuoi/pil hàng thratna hmun (rich or fertile soil favourable for rice cultivation) tina a nih. ‘Changpat/pan’ (moss) ti khom hi pil intling khawm a ni leia an ti a ni ring a um. Chun, ‘chang’ ti hi ‘fâng’ ti anga bu hrilnaa hmang a ni bok. Chu lei chu ni mei a tih, bu chil zoa chula bu pawla khawsa mazu hi ‘changpawl’ tia an ko chu. Bu a hung vui a, a kûr suou a, a hmawr a hung var hun hi Changer (October) thla an ti a, bu tui pai chu a hung kìng tran a, a thren an lak a, bêlah an zeu (er) a, sumah an sukphek a, chu chu chang-er an tih. Chun, buman (sticky rice) chi khat hi ‘changman’ an ti bok a, mai (pumpkin) hi, abikin hla trongah, ‘changmai’ ti a ni bok.

Chang: Hi thu mal le inkop hin trong hmangruo tam tak a pieng a. Ram mawt (wild plantain), ra ve tho, sienkhom mawt anga fàk tling lo chu ‘hnàchang’ ei ti a, chu chu a hming tlanglawn (common name) a nih. Hnachang chi hrang hrangin hming tum tum an nei nawk a, chuong laia a thren chu changpui, changkêl, changthîr le a dang dang an nih.

Hi thu mal hi khaw tieng (direction) hrilna a na, chang (right) tieng le voi (left) tieng, hma (front) tieng le hnung (back) tieng ei hril phaa hmang lo thei lo a nih. Chun, chang tienga thil chawi hin umzie inthuk tak a nei a, chuong laia pakhat chu ‘ditsak’ amanih ‘pompui’ ti inentirna a nih. Chu chu hmathea hmanga thil ei thaw hi ‘changchawi’ (to take advantage of, to use as an excuse or a reason for) ei tih. Thil danga ei hmang nawk chun ‘tlûn, ngîl’ tina a ni nawk daih. ‘Ngîr chang (tlûn) la, i chang tieng kut kha inchang atin phar rawh’ tia hin ‘chang’ ti hi tlûn le ngîl tina a nih. Nisa inding lai, a lampui chenve a phàk hun ka hril chun ‘sùn-chang’ ka ti bok a, nisa kha inchang taka ngir angin ka hril a nih. ‘A meng chang kher el’ ka ti ruok chun inrum takin a mi mel thu ka hrilna a nih. ‘Ka hachang a’n thak’ ka ti chun ka hazatzie le lungsena ka ha ka rawt el thu ka hrilna a nih. Thlûk tawi hmanga ‘A la meng cháng chàng’ ka ti chun a mit a la meng pei trawk trawk tina na, thlûk sei hmanga ‘A meng châng chàng’ ka ti ruok chun a in naw hun inkar, a meng hun sung ka hrilna a nih. ‘A chal chang (hard) deuh po thrung khawm ei tiu’ ka ti chun puitling, upa tieng ka hrilna a nih. Amiruokchu, ‘chalchàng’ ti hi ziek kop a, chang ti hi a suka ka thlûk chun thi tawm hrangchat intàl lai ka hrilna a ni dai thung a nih. Mi ‘changtlung’ (chang+tlung) ka hril chun mi burip, vangnei le neinung ka hrilna a nih. Nungchang (nung+chang) ka hril chun mihriem khawsaka khawsa a ni le ni naw thu ka hrilna a nih. Amiruokchu, ‘hmangchâng hriet’ amanih ‘nachang hriet’ a poimaw thu ka hril chun thluok hmanga thil thaw dàn hriet le thiem, lungvar nei a poimaw thu ka hril a nih. Hi thil pahni le ‘remchâng hriet’ ti hi thil inzom tlat a nih. Chun, ‘thiem+chang’ (to be justified) ei ti khom hi ei thu mal chai le inzoma trong hung suok a nih.

Chun, ‘chang’ ti hi voi thum a suk le tunga ka lam non a, ‘A chang chang chang raw se’ (Let him/her go to hell) ka ti chun a nuom ang angin khawsa sien, a chungthuah maw ka phur ta naw dingzie le kut ka sawp tah thu ka hrilna a nih.

Inzom lo neng nunga ei hang tar lang tah poa inthok khom hin ei trong hung insiem dàn le kalhmang, ei hmangna thu le inkop le ei lam indik le indik nawin thu a phurzie iemani chen ei hriet thei ka ring. Trong mal tin hin umzie hrang an nei seng a, chu umzie hung insiemna khawlpui chu ei khawsakna le ei khawvel chengna hmun a nih. Trong hi a hung insiemna trobul hriet lo chun hre angin inngai inla khom thiem tak tak thei a ni nawh. Trong hi hnam hnukpui a nih. Trong hi hnam darthlalang a ni bok. Hnam hmangaia inhrila mani hnam chanchin le trong ngaisak si lo chu hmangaina thrang lo, darbenthek nun Paulan a hril (1 Kor 13) ang kha a ni thei. Chuleiin, ei trong hi ngaisakin nasa takin chîk nawkzuol tum ei tiu.

=============
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian Foreign Service officer, respected Hmar Mizo litterateur and author of 'Zoram Khawvel' series.]