Halloween party ideas 2015

Ziektu: L.Keivom, Inpui.com Columnist

“Well, George, we finally knocked the bastard off.”

January 11, 2008 Zirtawpni zing dar 9 vel khan a chèngna khuo Auckland-ah Sir Edmund Hillary (1919-2008), kum 88 mi chun khawvel a lo suoksan tah ti thu internet-ah ka lo hmuin ka khuo a suksawt hle a. Tleirawl laia mang ang ruoia a hming ka lo hriet hlak kha kum sawmthum hnungah kan inzinna lampuiah kan intuok leiin ruolah kan inman a. Ama inthlàna malamin hi artikul hi ka ziek a nih.

Kum 55 lai zet a lo liem el tah. 1953, Pherzawl High School-a Pawl sari kan inchuk lai a nih. Thrungna tlar hmasa takah ka tupa Hrangchunghnung Hrangate le mi dang pahni leh kan inthrung hlak a. Thrungna tlar hninaa chun nunghak Lalhlupui, Rimawi, Phiri le Huoli an inthrung a. Keini pawl hi a tam tak kan ni bakah inchukna tieng le sinthawna tieng a hlawtling tak le phâk hla tak kan niin ka hriet. Chuong laia tuipui ral kaia sinthawna nei phak chu Lal Rimawi, Dr. Rochunga Pudaite ruolnu le kei kan nih.

Thral rum hnukhawi tieng, lo raw le hmangkhaw zo, thlai chi an thlak hmasahai khom inno help hlepa a mawng hnung le bu tu inhnu deuhai khomin an tu zo hnung a nih. Fûr hung intran ding hma lo lawktu tro ruo le thlipui khomin a’n khat tawka rehearsal neiin an mi hung kan tran ta a. Ruomeiin paw chûka a bawm leia tlâng hnaité tè khom inlang fie thei lohai kha thli le ruopuiin an hmai a hang phi faipek zet chun hnaiteah hmel hlim sierin an inlang thei nawk ta a. Thlasikin an hna a sawm kon le thliin a mut tril rizap thing insi khup el hai chun inno hlep hlepa hna thar hung insuoin, ni tinin rong thar an hung put a. Khaw kawl hang fang inla, chêpchêp inhrâm ri so nak nak karah intùn le sepuinu thei hmin tiera ra, hang lo el thei ding a um tran ta a. Hlo hrâm thlo a hun el ding a ni tak leiin pûmbùka tuthlaw le hmangruo hrang hrang an ser le sut tleng tleng ri chun khaw tlang a nghor vêl a, chu chu a’n khat tawkin arla intui ding inlaw ri le tuol sumphuka nupui herawt her riin an lo saikal nak nak a.

Inchuklai mi tam lem chu khaw hrang hrang, a thren chu hla tak taka inthoka hung an ni leiin an hma ela Summer Vacation hung tlung trêp chu nghakhlain classroom-a khom an thrung indèn thei ta naw a,

Headmaster babu ka hmä ngai rawh,

Kan khaw tleitir nuimawi ka ton a tlai e;

Summer vacation chu siam thuai rawh

ti hi an hlapui le thunon a nih. An khuo tienga beisei tak le nghakhla taka lo Tlumte thlirtu, an bielnu le bielpahai khomin sekhon khat hi ni khat, minit khat hi thla khat, darkar khat hi kum khat ang hiela sawta an hmang tran hun a nih.

Chuong ang boruok kara chun ni khat chu kan zirtirtuin, “Mihriem tu khomin an la lawn kai ngai lo, khawvela tlang sîp insâng tak Mount Everest chu Edmund Hillary le Tenzing Norgay-in an lawn kai a, chu lawmna chun zingah sikul chawl ning a tih” tiin a hung puong a, makti le lawmin kut kan ben dar dar a. Mount Everest an lawn kai ni hi May 29, 1953 zing dar 11:30 a nih. Iengtin am an chanchin hi Pherzawl tlanga inthokin kan lo hriet ve nghal el thei ti ka ngaituoin radio nei pakhat an um lei ni ta dingin ka ngai. Chuong a ni naw chun, kan khawvel puo tieng chanchin hrim hrim chu lekhathon le mikhuol baua inthok chauin kan hriet phak hlak a nih. Kum 12 hnung, 1964-a Parbung High School-a sawtnawte Headmaster-a ka thrang lai chen khom khan, High School radio thra ta lo, hmang theia ka riper thrat chauh chu kan khawvel puo tienga chanchin kan hriet theina tukver um sun a la nih. May 27, 1964-a Indian Prime Minister hmasa tak Jawaharlal Nehru a thi khom khan radio-ah chanchin ka lo man leiin a thi niin sunna inkhawm ka neipui hman a nih.

A ieng khom chu lo ni ta sien, Mount Everest an lawn kai thu hin kan khawvel a sawi hning a, nasa takin beiseina thar a mi pêk bok a. Tu khaw hriet kai lo tlangval pahniin kha hma poa thaw thei ruol loa mi hril kha taimakna le tumruna hmangin an thaw a, khawvel um sunga tû inchùpek thei ruol lo, thil pakhata a hmasa tak nina hming an ser a nih. Chuong ang bokin, keini tu khaw hriet lo, ram pilril Pherzawl tlanga lekha inchukhai khomin tumna nei a, taimakna le tumrunu khauh tak leh hma kan nor pei chun, a tawpa chu hnèna tlang sîp pakhata bek kan la chuong kai ve ding a nih ti chu kan zirtirtuhai mi’n fuina a nih. Hi tlang kai lawmna hi kan chengna khawvel puo tienga mi hnèna chang umni kham hiela kan lawmpui ve ka hriet voi khatna a nih. Ka nuna khom thu a hril sei khop el. Hringnun hi tlang lawn ang char a ni si.

Khanga mawl taka kan khawsak mop mop laia thil ropui tak nia ka zuk hriet tàk chu, kha hnêna kha mi mal hnènaa ngai lo a, khawvel pum huopa mihriemin hnèna a changnaa kan ngai le pom kha a nih. A ni reng a, hi hnuoia tlâng sîp insang tak, mihriem cho hne ruol loa an ngai hlak chu lawn kaiin bawhla an insam khum a nih. Mani sumphuk ler kai ang elin, khawvel tlang sîp insang taka minit 15 vel an chawl sungin an thil nei laia an suong tak phorin, khu hlieng hliengin chu tlang chu an zun khum a nih. Nepal rama um Mount Everest hi feet 29,028-a insang a na, a ram mi Sherpahai chun inza takin Chomolungma tiin an ko. British India hun laia Surveyor General of India ni hlak George Everest (1790-1847) rawia survey an thaw trumin hi tlâng sîp hi an hmu a, an pu hming chawiin Mount Everest tiin an inbùk a, chu chu hmingin a hung put song tah a nih.

Edmund Hillary hi Auckland-ah July 20, 1919 khan a pieng a. Kum 16 mi, High School a kai laiin Mount Ruapehu-ah a sikul kaipuihai leh field trip-in an fe a, chu taka inthok chun tlang kai (mountain climbing) tieng inhnikna a hung nei tran a. Sikul a zo chun nipuiah a unaupa leh khuoi an vai a, thlasikah tlang kai pawl a zui hlak a. New Zealand-a tlang insang po po a hmatiema a cho dol hnungin kum 1951-a inthok khan Mount Everest-a lawn kai tuma bei pawlhai a zui tran a, a kum thumnaah a tum a hlen suok tah a nih. September 3, 1953-ah Louise Mary Rose leh inneiin, nau pathum Peter (1954), Sarah (1955) le Belinda (1959) an nei a. Kum 1975 khan a sinthawna Nepal ram Paphlu khuoah a nuhmei le a nau tlum tak Belinda hung dingin a ko a, vangduoithlak takin Kathmandu erpawt bulah an chuongna vuongna chîn chu a chetsuol leiin an thi ve ve a. Vuongna chîna hung dinga titu kha a ni leiin an siet tuoka chun maw lien tak phurin an ngai a, sawt tak chu a tuor nêm el thei nawh.

Chuonga a nuhmei le naunu chena lu an phumna hmun a ni lei chun, anni hriet zingna le an thi hnung chen khoma nasa taka rong an bawl theina ding tiin Everest a kaipuipa Tenzing Norgay mihai, Sherpa hnamhai bielah somdawlna sin theitawpin a thaw a. Himalayan Trust a’n din a, khawvel hmun tinah thrangpuina hniin a’n zin suok a. Chu Trust hmang chun sikul 30, hospital 2, medical clinics 12, airport 2 a bawl a, thoktu tam tak a chawm bok a. Hienga thil ropui tak a thaw lei hin Everest an lawn kai ni champha voi 50-naah Nepal sorkar chun Honorary Citizenship a pek a, ram dang mi chuong ang chawimawina hmu hmasa tak chu a nih. British Kumpinu le New Zealand sorkar khomin chawimawina insang tak an pek el bakah ama chauh hi dam laia New Zealand dollar note-a lim chuong phak um sun a la nih.

Sir Edmund Hillary hi pa vachal (adventurer) a na, thä inza zek zeka mi dâi phak lo dâi dinga huoisen taka chona rawl don ngam mi a nih. Chuleiin, kum 1958-a Commonwealth Trans-Antartic Expedition an nei khom khan ama hin New Zealand section a thruoi a, January 4-ah South Pole an tlung a, anni laia a tlung hmasa tak an nih. Hi champha sawmnganaa khom hin January 2007 khan kum 87 a ni hnungin Antartica a la sir nawk a nih. Chun, kea thlapa sir hmasa tak Neil Armstrong leh 1985 khan vuongna chîn khalin Arctic Ocean vuong khumin North Pole a sir bok a nih. North Pole, South Pole le Mount Everest sir vong tah khawvela mihriem um sun a nih.

Thina voi tam a pumpel laia pakhat chauh hang hril ei tih. Kum 1979 khan Antartic Region fang dinga Air New Zealand Flight 901-a fehai inrawitu le commentator dinga ruot a ni a, sienkhom a fe hman naw leiin a ruolpa Peter Mulgrew a fe ta lem a. Hi vuongna hin tuoksiet tuokin Mount Erebus a baw a, a chuonghai an thi vong a nih. Vuongna sieta koppui chân ve ve, a hma khoma sung khat ang hiela inhnaia lo khawsa an ni leiin, chu vangduoina chun a ruolpa nuhmei thisan June Mulgrew leh a kei hnai zuol a.

Edmund Hillary le Kei

Kum 1953-a Edmund Hillary le Tenzing Norgay hlawtlingna lawma umni kan kham bak kha chu ekzama Mount Everest kai hmasa tak an indon ka sang changa an hming ka ziek bak chu an thi an dam khom ka hriet zui ta naw a. Kei khom 1953 laia inthoka ka tlang kai kha sunzom peiin kum 1970 khan ka suo a, India rama ekzama hmu thei sin insang tak IAS/IFS tlingin IFS ka zom ve a. Trening zoin ram puo tieng palai sin thawin kum 1976-1997 chen kan thang a.

Kum 1983 khan New Zealand le India sorkar inlaichinna a petek a, National Party sorkar thruoitu Prime Minister Muldoon-in sum harsat suonlamin New Delhi-a an High Commission a khâr a. Commonwealth ram laia a lien tak le khawvela mipui roinrelna rama mi tamna tak ni si, chuonga India ram a hang ngai poimaw naw el chu Delhi ta dingin ngai thiem a harsa hle a. Melbourne-a Commonwealth Heads of Government Meeting an nei truma Prime Minister Pi India Gandhi-in a baukhat met leia a ving lungsena a thaw ni dinga ngai pawl khom an um a. Chuonga thil a um ta si chun tiin India khomin High Commissioner thrung lai chu a son hmang a, a aia fe dingin kan Foreign Secretary Romesh Bhandari-in a mi tir thut leiin Saudi Arabia-a inthokin New Zealand khawpui Wellington-ah 1983 September-in kan lut a.

Inrinni zan khat khat chu India mi ruolhai le zanbu kîla kan inpawl khawm laiin ieng le inzom amanih ka hriet ta nawa chu Edmund Hillary hming a hung inri suok a. Chu chun thawk-le-khatah Pherzawl High Schoolah ngaituonain a mi fen kîr nghal a. Kei chun makti tak le mawl takin, “Ka! Edmund Hillary kha a la dam maw?” ka ta. Anni chun, “Dam e, a la chakvak khop el. Auckland-ah a um a, khuoi vai pumin somdawlna sin (charity works) nasa takin Nepal rama dingin a thaw a nih” tiin an mi hril a. Dik chie chun, tien lai mi daia ka ngai, a dam khom ka ring ta teu teu lo a nih. Keima ngei khom hi chuonga mi ngai pawl chu ka tuok rawn el tah.

Thawtranni chun ka Secretary kuomah Edmund Hillary address le a telefawn number hung zong suok dingin ka hril a. A lo kol sa a ni leiin a mi hung pek nghal a. Telefawnin ka hei biek a, Auckland-a ka’n zin hmasa takah chibai malama a ina va sir ka nuom thu ka hril a, a lawm khop el a. Telefawna mi ei biek hin an mizie ding iemani tawk chu ngaidan ei nei thei nghal hlak a. Pa inngaitlawm le nèlum, pawl inhoi, mi tlang huou el ni dingin ka ring nghal a. Kar khat hnungah Auckland ka sir hmasa takin a in luma ngei ka va pan a; ka mi ngaisang le ka tum ram hnota tlang kai harsahai khom kai thei dinga tumruna le beiseina pholeng Mount Everest-a mi lo tarpektu chu kut lum ngeiin ka chibai ve tah a nih. Kan inhmu phata inthokin, Zodiac sign inang, Cancer kan ni ve ve lei khom ni chuong kher loin, kan inngaina êm êm nghal el chu tie! A dung a’n sang leiin kan inchibai lai thlalak entu chun naupang le papui inchibai sawn vong an tih.

A kum nawk 1984-ah inthlangpui a um ding a ni leiin inkhing ding National Party le Labour Party hai chun thrang an lak nasa hle a. Labour Party tienga an thruoitu le Opposition Leader chu David Lange a nih. A pawlisi chu, inthlangah an party an tling a, sorkarna an lak chun, a thaw hmasa tak ding chu Delhi-a New Zealand High Commission sie nawk nghal a nih. Chuleiin, India mita pilvut phultu National Party le an thruoitu Muldoon hnè thal dêr chu kan inhnik tlàngna a nih. Nasa takin thrang kan lak a, Labour Party-in hnêna changin sorkar an siem a. A ti ang ngeiin, inthlang rizal an puong zoa press interview a nei hmasa takah, ieng dang khom a hril hmain, Delhi-a NZ High Commission sie nawk ding thu a puong hmasa tak a nih. India le NZ inlaichinna tuoithara um lawmnan ruoi ka siem a, mi 300 chuong kan fiel a, chu taka chun Prime Minister David Lange chu kan khuollien a nih. Ama khom hin August 13, 2005 khan muol a mi lo liemsan ve tah.

Zan khat chu Prime Minister Lange-in ka in tieng telefawnin a mi hung biek a. “Ei ram inlaichinna siem thra nawk dingin ei pahniin thrang ei lak nasa bok a. New Zealand-a chauh khom ni lo, Indian Sub-continent-a mi hriet lar tak Sir Edmund Hillary hi kan ram aiawa Delhi-a tir ka rot a, ama khomin a remti a, ka lawm khop el. Nang khoma i lawm ve ka ring leiin tu dang hriet hmain ka hung hril che a nih. Hi thua kan sorkar lekha khom lo hmu vak in tih” tiin a mi hung hril a. A kar nawk chun hi thu le inzom hin Wellington-ah inlânin a hung a tum thu Edmund Hillary-in a mi hung hril leiin chuong laia Indian restaurant um suna chun sunbu fakah ka fiel a. Car pahni thruoiin erpawta inthokin kan va lam a, a ruolnu June Mulgrew a hung thruoi a. Car-a inthoka restaurant pan dinga kan suok charin thli hrât takin a hung hrang a, kan nihliep a mut let thop a, June Mulgrew tarmit a len hmang dai bok a. A mit a chàu tah leiin restaurant-a menu kan hang thlang ding khomin Edmund tarmit a haw sèn a. Anni pahni hi an koppuihai ve ve vuongna sieta boral an ni leiin, a hmaa ruol thra an lo ni bakah vangduoinain a tring mat a. Delhi-a High Commissioner-a Edmund a fe khomin Official Hostess dingin June hi a thruoi a, a tawpah December 21, 1989 khan an innei tah a nih.

An rama Sir Edmund Hillary an ko duotna chu “Sir Ed” an naw leh “Ed” ti ringot a nih. Ama hi khawvel map-a New Zealand sietu laia a pukhawi a nih. Kan inhmu hnuhnung tak chu February 1990 khan a nih. Kum 1985 hnukhawi tieng NZ ka suoksan a, Rangoon-ah 1986 March-in kan inson lut a. 1990 January 25 khan Rangoon suoksanin, Delhi-ah iemani chen kan cham hnungin Italy hmar tienga khawpui Milan-ah kan inson a. Delhi kan tlung charin telefawn-ah Sir Edmund ka hei chibai a. A inah zanbu kîl dingin a mi fiel a, hlim takin kan titi a, a sin thar le inzomin thil thar hril ding khom a lo hau ta hle a, zanin a mi dai naw a ni tak. India ram bakah Bangladesh le Nepal a enkol sa leiin a karkalak a zâu a, fieltu a hau a, a buoi hle. Mi dang neka ama buoi chungchuongna chu a sin tak nek hmanin a tak ngeia a hmêl hmu le chibai nuom hrim hrim an tam lei a nih.

Hi truma kan inhmu hi kan inhmu tawpna tak a lo ni dèr el. July-August, 2006-a New Zealand-a kan naunu Helen Ruolsingpui kana kar thum kan inzin sung telefawn beka hei chibai ka tuma chu an inzin lai a ni leiin kan inbiek hman ta nawh. Sir Edmund Hillary kha ka hringnuna phûrna le tumruna nasa tak mi petu laia mi pakhat a ni leiin ka ngaisang a, ka ngaina a nih. Pa inngaitlawm tak a nina kha ngaisang a um zuolna a nih. Ama ang boka tumruna le teireina nei taphot chu thil ei thawna le chemkalna zawng sengah mi naran khom mi chungchuong ei kai theizie a nun ngeia Mount Everest tlang sîpa mi tin hmu theia pholeng mi tarpektu a nih. A lam hraw ang hraw peitu taphotin Sir Edmund kha entona ei hmang chun thi tah sien khom hring zing a tih. Good bye, Sir Edmund, I salute you! May you rest in peace. ( Delhi, January 17, 2008)

By L.Keivom, Inpui.com Columnist

“It is not the mountain we conquer but ourselves.”-Edmund Hillary (May 29, 1953)

Ei nuna thil tlung poimaw, ei ngaisak le hmang zui ta naw leia ei hriet zingna computer khawlin ei thluok kila a lo hnaw lut tah hi a chang chun râlhlo vuong angin a hung de nawk zok a, a bo nawk dai a. A chang ruok chun ei hriet suok thei el lo, ngaituonaa châm, lungril mortu a um hlak a. Chu thil chu chîk taka ei ngaituo zui chun ei nuna ei tonhriet, ei hrietna khawla inthoka nuoi bo el thei lo, a lo ni nuom khop el.

May 29, 2013 Nilaini tuka ka zing thoin YMA Souvenir-a insuo dinga ka artikul ziek lai chu sunzom dingin ka computer ka hang hong a. Sienkhom, thil poimaw ka thaw ding ieng amanih um tlata ka hriet leiin ka lungril a kam a, ka thu ziek lai khom chu dîng takin ka ngaituo thei naw a. Ka zuk ngaituo chun, e, a ni takluo, ka telephone bill pekna ding last date a nih ti ka hriet suok a, cheque ka lak suok a, ka ziek nghal a. Sienkhom, ka lungril kamtu chu a la rè chuong naw leiin, hi ni poimawna san hriet tumin internet-ah ka zuk zong leh, Edmund Hillary le Tenzing Norgay-in khawvela tlang sip insang tak Mount Everest an lawn kai ni champha voi 60-na a lo ni zing a, ka har huoi a, ram tinah ngaituo a vuong kuol a.

Hi ni hi May 29, 1953 hi Zirtawpni, hnèna ni a nih. Zirtawpni hi ni poimaw le hriet zing tlak, Isu ngei khoma Kalvari tlanga hnĕna hlado an sam ni, van le khawvel an inrem nawkna ni a nih. Chu leia Zirtawpni Thra (Good Friday) ti a ni hrim a nih. Hi tuk, zing dar 11:30 a Mount Everest an lawn kai thu khan BBC radio hmangin khawvel a deng suok nghal a. Khang lai khan Pherzawl tlang le khawvel kan insuizom theina um sun chu radio chauh a nih. Kan zirtirtuhaiin a chanchin an hriet charin, lawmpuina inentirna dingin sikul chawl an puong nghal a. Kan lawmzie le tu la thaw ngai lo, hne băn ruol loa ngai Mt. Everest an kai theina thuruk, thaw thei ruol loa inlang khom ringna le theitawp suoa thaw rakna leia hnè thei a lo nizie zuk hrietnain phŭrna a mi hang pek nasatzie kha hrilin a siek nawh.

Hi le inzoma Edmund Hillary le kum 30 hnunga New Zealand-a kan inhmu dan le a hnunga ruola kan hung inman pei dan chanchin chu January 11, 2008-a a thi khan ama inthlăna malamin ka ziek a, chu chu a hnuoia hin hnena an chang champha kum 60-na lawmna le hrietzingna dingin ka hun thur suok nawk a nih.

(May 29, 2013 Dellhi)

Ziektu: Pu Timothy Z. Zote

April 4, 2013 ni chun, Hmarkhawlien, Rengthei inhnikna hmun le taima khuo tia hriet lar a chun ka um a. Manmasi Year Book-a insuo ding le hnam tadinga thil tha nia ring research work thawa inzin vel ka ni ang hrimin, ei hnamin hmasawnna kalbi pawimaw tak ei hraw mekna ding a, ei hnam ta dinga hmangruo tha le pawimaw, thang thar hai hmakhuo ngaina leia, hmathlir tha tak (Vision) neia Assam-a hma lo latu Pu Tangka Sangkhum, President, Cachar Hill People Federation le A.R. Lasker, Deputy Secretary, Government of Assam, W.P.T & B.C Deptt., Assam, Dispur, le Chief Minister hma bul ngeia Date 18.3.1996 a Memorundum of Settlement an lo sign-na ra nia ka hriet leiin T. Sangkhum chu um naw sien khawm a thlarau chu inza tak pumin Sub Office Hmarkhawlien khawsunga uma chun ka lenglut ve hlau el a.

Office chu sawngkhat-naa um a lo ni a, ka hei kai a, ka hei lut chun, room thuma the a lo ni a, General section le Head Clerk le Chairman, Barak Valley Hill Tribes Development Council room a uma, room hai a thienghlim a, Office staff hai an bengvar hlein ka hriet. Ei ni Manmasi Hmar nauhai tawng ngeia biek thei vawng an ni a, chun tawng tamlem chu Hmar tawng a niin ka hriet. Chu chun ka lawmna a suk tam pha hle. Hienglai zing hin, ka hei belchieng nawk zuola Notice/Circular Board-a intar ka hei hmu nawk ta pei a, chu taka chun, a hnuoiah signator chu Pu Lalthomlien Neitham, Chairman, Barak Valley Hill Tribes Development Council chu a lo ni zing a, hienglai zing hin, mi ngo hai tawnga ziek a ni mani ka ti chu, Hmar tawng Part –I (Iemana?) ti tawnga ziek a lo ni zing chu tie! Hi thil ziek hin hieng ang Development Council lo suol suoktu, inrim taka, thosie le thangtham, pheisen ral tawna, zam lo a, lo tuor muolsuotu hai le mipui supportu hai thlarau kuomah inzana ka nei nasa nawk zuol.

Office boruok le office functionary ka thlir vel lai zing chun, Staff pakhat fel tak el, zawna ka lo indawn thut a, ama mi hril hai chu: “Tulai hnaia Chairman thar pu Lalthomlien Neitham hmalakna le hmadawmnain thil tam tak, sem le sawmdawlna sin an lo thaw ta thu a mi hril a. Chu’ng an sem hai chu a tlangpuiin, 2012 -1013 Term sunga schemes: (1) Hmeithai (widow) hai ta din Rs. 2,500 mi 60 kuomah pek a ni ta a. 2. Inchuklai Class X – XII Rs. 5,000/- mi 20 kuomah pek a ni a. 3. Rickshow Rs. 16,000/- man mi 16 kuomah pek a ni bawk. 4. Computer Desk Stop 25,000/- man mi 10 kuomah inhlan a ni bawk. 5. Free Coaching IX– X ta din hma an lak a, 6. (a) Tata Magic Iris Rs. 90,000/- Grant-in mi 40 kuomah an inhlan bawk. (b) Indica Rs. 1,16,000/- grant-in mi 22 kuomah inhlan bawk. 7. ANM Students Rs. 20,000/- mi 15 kuomah pek an ni bawk. 8. Income generate-na dingin (a) Piggery (Vawkvai) Rs. 20,000/- mi 40 kuomah inhlan a nih. (b) Poultry (Arvai) Rs. 20,000/- mi 40 kuomah inhlan a nih. (c) Fishery (Ngavai) Rs. 20,000/- mi 20 kuomah sem a ni bawk. Hieng ang schemes implement a ni thu ka hriet chun, ei hnam BVHDC sunga umhai ta ding chun vangneina kawl a hung hersuok tan a nih, ti an langin ka hriet a, hi lai rama chenghai ta ding chun lungril le ngaituona hmang thiem chun hmasawnna kawtsuo a lo inchang thei ding zie a suklangin ka hriet.

Ka hei indawn zau pei a, Chairman pa Pu Lalthomlien Neitham hi office a kai hlak am? Tia zwna ka hei indawn chun, staff pakhat chun , “ kan Chairman pa, anga hmala nasa le inpe zo, office kai tha, bu fa hman naw raka sin tamlaia inpe an um kan ring nawh a, ama le Pathien zara development schemes tam tak hi khel suok a ni thu a hril a”. Chu’ng a ni leh, Chairman inhmu pui thei ka ti? ti a. Peon ka hei indawn chun, ka nina le khawlaia inthawka hung am ka nih, a min dawn hnu chun Peon chun Chairman pa kuomah ( Pass) chu a mi lak pek a. Chungchun, a mi hung ko lut ta a. Hi zet hin chu, mang a hawi rum rum el ka tih. Asan chu, Chairman , Pu Lalthawmlien Neitham hi pieng phunga chun la naupang kum 40 hnuoi tieng a la ni a. Ka hei chibai a, Hmar tawng ngeia Development Council Sub Office-a titina ka hei nei thei el chu ka lungriemin a mi thlak hiel a. Kan hei hohlim ding chau chun calling bell a hmet a, iem an ta ding aw, ka ti chu Peon a hung lut a, Pu iem? a hung ti nghal a, Theitui hung siem rawh, pahnih a hei ti a, a lum deu bawk a, theitui Freeze-a mi dei rilrel tak a hung dawm a, kan hei dawn a, kan hohlim ta pei a, thla amuongin, ama Chairman thar Pu Lalthawmlien hlak chu a fel, chun a hmala’k dan le a tum hai a mi hril chun, mi a sukphur a, inpema ama rorelna hnuoia cheng ve ei nuom el a nih. Staff hai kuoma ka thu hriet hai indawnna ka nei nawn nawk chun, a lo indik a, chun hieng subsidy le Developmenttal Schemse, Income generate- na dinga schemes tam tak laklut pei a tum thu le, a biel sung, a chel hun sunga nasa taka sukhmasawn a tum thu le, sin tam laia Office kai leia zan dar10.00Pm chen chen an meng hlak thu dam le adang dang a hril a. Mipui tam tak khawmin hienga mipui ta dinga sin indik tak le tha taka an thaw lei hin mipui tam tak chun lawmthu hril a, office-a hung khawm an um hlak a, amiruokchu, lawmna suklang thiem lo, lawm ve bawk si khawm an um a. Chun, chierna le indemna lem chu a bang nawh a, hnuoi ram khawvelah hieng anga indemna le inhrilsietna chun min kiengsan ngai naw nih ti chu a hril sa bawk a. Chairman pa chun, mi tuel khawm thurawn tha le ngaidan tha, a thaw thei ding tawk, thil um a um chun a lawmlut zing thu le, sakhuo thuoitu hai le Politicient tum tum khawm a, ral thlir el lo va, mi tawiawm zing ding le tawngtainaa mi hung hrie pei dingin, media fethlengin a lungrila thil umhai chu a hril sa bawk” a nih.

Pu Lalthawmlien Neitham, chairman, chanchin tia kan dawnna chu mi dawnin hieng a hnuoi ang hin a chanchin chu a mi hril a nih.

A ma Pu Lalthawmlien Neitham hi Josanglien Hmar le Thanghnem Hmar hai kara inthawk June 27, 1979 khan hi Khawvel var hi hung hmu tanin piengpui unau nuhmei neiin ama chu pasal um sun a nih. A piengna le a seiliena chu Hmarkhawlien a ni a. A hming an lo phuok dan indik tak chu Gedeon Lalthawmlien Neitham a ni a. A chien lai nunah ruolpawl thiem tak a ni a. Chun Inchukna tieng khawm mi vantlang tak a ni a, an chuk chena chu hnesaw taka thaw hlak a ni a, Matric chen chu sirin, a hung puitling pei a, khawtlang le inchuklai, Students organization-ah inhmang peiin, HNU, Assistant Secretary, Cachar ah 2009 -2011 chen a chel a. All Assam Tribal Sangha Association-ah Vice President lo chel ta a ni ta bawk, Leader, HSA, Barak Valley Jt. Hqrs, 2001 -2003, Adviser, Barak Valley Headman Association, 2013 ni lai a ni bawk a. Tuhin a nuhmei Mary Lalchawimawi le nau rila ra pahnih Rachel Malsawmkim le Job Lalditsak hai leh Kristien sungkuo nun zuizing pum le a biel mipui ta dinga mawng zang taka sinthaw nuomna leiin Hmarkhawlien ngeiah an khawsa mek a nih.

By H.K.Kawllienthang
New Delhi, 23.05.2013

Hmar tronga chîterek ei ti hi ei unau zo hnathlak danghai chun a chin hmel tak a nih an ti hlak. Zo hnathlak dang hai hin thil chîn hrilna trongkam nei hai sienkhom hieng anga chinzie hei hril uor theina trongkam hi chu an nei ve naw ni sien a hoi. British lalramin India ram a op lai khan hi trongkam hi anni ta lo ni sien chu “Divide and Rule Policy” hminga khan “Chîterek” an ti hmel a nih. Hi trongkam “Chîterek” ei nei bik lei hi amani ding chîterek reka inthre darna thil rêng rĕng thaw hi ei chemkalna zawng tak a lo ni el tak hi? An naw leh Sap (mingo) hai ngai sang hnam eini leia Kumpinu lalram policy changchawi ‘divide and rule’ chen kha ei ril rem zawng tak a hung ni pei lei?

Abikin Kohran pawl bing sunga hin hi divide and rule hi ei hmang uor leiin pawl tam tak Hmar lai a suok pha niin an lang. Chîterek reka inthre darhai chunga roreltua ei um fir fer hi thaw thra fe-in ei lan ngai nawk nghal! Tamzie le inphua Secretary/President tia ko thei, eini Hmarhai neka hau lem an um ring a um nawh. Hieng zat ei nei taa chu ei hnamin a thrathnem le hmasawn phàna hril ding a tam bek nawh. Ei umna hmun poah mihai sirde ei la ni zing. Pawl khata luongkhawmin inthuruol inla chu, tuta ei ngirhmun nek hin chu kong iengkimah changkang lem ngei ei tih.

Hun liem ta hnung ei thlir kir chun, Hmarhai laia Kohran sunga inthrena hmasa tak chu kum 1929-a NEIGM-a inthrena kha a ni el awm. Hi truma inthrena hi a san dang tamtak laia Setanin hmangruoa a hmang pakhat nia inlang chu trong thuah, Hmar trong hmang le hmang naw hai kara inthrena a nih. Chun lien tham deua inthre voi hnina chu ICI Kohran 1968-a a koi dar kha a nih. Hi truma inthrena ruok hi chu Hmar hnam sungah kohran rorelna thua inkhuongruol nawna le thuneina inchua inthre ei nih. Chu hnung chun, pawl hran hran a hung suok zui ta pei a. Ei pawl chit ei hmangai ngawi ngawi a, ei hmangai dan khom ‘Very, Very’ a ni top el. Inremnawna leia inthredar hai khan, ei kohran/pawl chu Pathien hring kohran, Pathien min dinpui ngeiah ei pom thlap bok. A ni chie di’m ruok chu ngaituo um tak a nih. Pathien chu thrè thei a ni si nawh. Chun, ei inthrena san hai hlak a chin tiel tiel. Pathien ruok chu zani, voisun le chatuona danglam lo a ni bok si.

Tulaia Delhi tlanga inthrena lem hi chu a hmaa inthrena nekin a la chin nawk zuol, chîterek “Divide and rule policy” lei bok niin an lang. Hienga Hmarhai chîterek reka ei inthre pei si chun, ei inthrena san hlak a chin tiel tiel el bok si a, nakie pha lem chu Laibung/Pahnam hming chawiin, Thriek Kohran,Lungtrau kohran, Khawbung kohran etc.in inthre nawng ei tih ti ngam an nawh. ‘Keini pahnam nina in mi pek ve nawh’ ti suonlam siemin pahnam kohran ei lan din seng hmel a nih. Khaw khatah kohran/pawl 20/30 ei um pha zet chu “Halleluia Chorus” ti ang reng, mawi taka hlapawlpui rem chu harsa ta hleng a tih, sungkuo khatin nau 40/50 hon ei nei a ni ngot si naw chun. Vanrama hlak chun tu pawl kha pawl ti reng a um ta awm si nawh, chi tin trong tin pawl khat chau eini ta awm si a. Vanram kotkharah “Very Very kan Kohran” ti an lo tar naw lem chun,Hremhmun tienga inlawi nuom lem khom um ta bang ei tih.

Pawl chîterek reka um inhoi ei tia chu, tangka sum ruok chu chîterek ni lo, tamtak ei dit seng. Foreign sum lem chu tamtak Van Mana anga hung sur chur chur dingin ei beisei bok. Ram dang sum hmu dan ding nasa takin ei ngaituo a. Sum tieng chu a Top-up dan ding ei zonga, project chi dang dang, thra tak tak siem chu inchuktir hranpa ei ngai bek nawh. Ei kohran/pawl ei tihai ku hin ami hne dan hi mak tak a nih. Ei pawla hai hin chu Very Very vong niin ei inlang tah. Pawl ei hmangai dan le ei inthruoi danhai khom hi Religious Cult rong a kai deu vong ta khom ni sien a hoi. Hmangai ding tak Pathien le mani u le nauhai le hnam hmangai nekin mani pawl chit ei hmangai ta lem. Pathien zarin chu pawl kha pawl chu ka nih ei inti tawl chu an ta hi! Mak thei ngei. Tulai thrangtharhai nekin, kum tienga upa deu,thranghluihaiin mani pawl/kohran ei hmangai bik danhai hi ngaituo non a trul tah niin an lang. Kohrana thoktu ni lo haiin kohran chungchang an hril pha hlak “I kuong naw ding hung nor naw rawh” ei ti pei bok si. Ei hmabak chu inthim tak a nih.

Delhi tlangah Hmar nauhai inthuruol taka Pathien ei chawibiek diel diel lai, Makedonia kona rawl anga ngaiin,”Makedonia ramah hung kai la, mi hung san rawh” ti kha changchawi in, Delhi hi an hung hmu Makedonia hlur a, divide and rule policy hmangin thrang an hung lak a, a mak thei ngei. Nakie pha lem chu Nehemia 4:17-18 kha ei chang dit tak la hung ni nawng a tih ti ngam a ni nawh. Bible-a inziekhai hi mani trânghma sukfihlim le inthiem chopna dinga Bible chang nuomna lai lai hmet de hi thil trium tak a nih. Muslim sakhuo zuituhai lai “Taliban” an nei ang hi, ei nei vena ding a hla bek ta naw ni sien a hoi.

Taliban hril tâka chun, an intran dan tlawmte hei hril ei tih. Kum 1979 a Soviet Union in Afghanistan a run khan, Soviet sipai hai Afghanistan a inthoka hnot suok dinga movement hung suok laia Mujahideen pawla faction pakhat chu Taliban hi a nih. Chuonglai chun USA le Pakistan sorkarin sipai le tangka sumin nasa takin Mujahideen hai chu an thrangpui a. Chu zar chun Afghan Mujahideen haiin Soviet sipaihai chu nasa takin an suom thei pha a. The New York Times-in a ziek dan chun Soviet Union chun sipai 15,000 Afghanistanah a chân a nih. Kum 1989 in Soviet sipaihai chu Afghanistan a inthokin an inhnuk dok a. An President Sayid Mohammed Najibullah chu suom thlain Mujahideen alliance hai chun sorkar ro an hung rel tran tah a nih.

Sienkhom sungrilah an inrem mumal thei naw leiin râl rûka inbeina anni karah a hung suok a. 1994 tawp tieng khan Taliban chu movement hrat tak a hung ni ta a. Pakistan sorkarin ralthuom, military training le tangka sumin nasa takin a thrangpui zui pei a, chuongchun Afghanistana rambung tam tak chu Talibanhaiin an thu hnuoiah an sie tah a nih. Taliban thruoituhai chu an reng deuthawin, Soviet-haiin an ram an hung run leia tlan hmang, Pakistan refugee camp-a inchuk (educated) an nih. Taliban hai hi Sunni Muslim, hnama chu Pashtun an nih. Pushtun mihai hi Pakistan North-West Frontier Province lai tam tak an um a, Pakistan sungah 13 percent lai an nih. Pakistan sorkarin Talibanhai a thrangpuina hi hnama an inkungkeina (ethnic bond) le sakhuona bakah anni hmanga Afghanistan-a thuneina chalai an tum lei a ni deu tak. Sienkhom Osama Bin Laden hung inlang chinah, Taliban hai chu a tira thrangpuitu Pakistan le USA hai ta dinga hmelma lien tak an hung ni tah a nih.

Sakhuonain zung a kei nghet dan hi inthuk tak a nih. Hieng Talibanhai khom hin,’Jihad’ an sakhuo bu Korana inziek hi an hmang indik naw or an inhril hriet dan indik naw leiin firfieka chetna, huoisenna indik lo a hring suok a, poi tawk lo mi tamtakin hringna an chăn pha a nih. Korana inziek “Jihad’ hi a umzie tak chu ‘Indona thienghlim’ ti a ni a. Iraq mi Sunni Muslim-in ami hril dan chun mihriem sunga um suol do tina a nih. Puo tienga inlang suol/hmelma do ni loin, mihriem sunga suol um hi do a hmet deia hne hi ‘Jihad’ chu a nih. Harsatna le buoina ei tuok phaa mani ril rem zawng le tranghma kei zawnga Bible chang nuomna lai lai sirsana hmang ei thaw ei hung thaw el tah dam hi mak tak chu a nih. Jihad indik lo rong ei kai der an ta nawm a nih? Ei Kohran/pawlhai lai hin ‘Taliban’ hai ang hi ei nei fur khom a ni ta el thei. Hnam pumin Pathien rawna ei ngaituo a hun ta hle in an lang.

Ziektu: Dr. Lal Dena, Inpui.com Patron

SEI! MIHRANG AN KIM TAH NAWH.

Pa Lawr kha hun iemani chena inthawka neumonia dam naw, a hnunga lung tieng natnaa tlak buoka umin May 13, 2013 zan tieng dar li le a chan ve vel khan muol a mi lo liemsan el tah a. Lekha inchukna tienga lampui mi siempektu, vawisuna ka nina hi ama le Pathien zar chauhva tlung thei ka ni leiin, kan pamna le ka ngainatna hi thu chun hril zo thei nawng ka tih. Hun iemani chena inthawk ta khan sinthawna hmun a lo indang tah leiin inhmu an khat tah a. Aizawlah kan zin zatin mathei lovin Eden tharah an inah lengin devan ka kai zie hlak A chanchin thenkhat le kan lo inthlawpnahai ram tin Samdal chatel tawm angin zuk thlir let vak ei tih.

Dr H.Thanglora hi Saihenthang Nungate le Lienzing Sawngate hai karah October 2,1921 khan Parbung khuo,Tipaimukh biel, Manipur-ah a pieng a. Anni ureng hi sal ruol pariet – Tuothuom, Thavel, Lea, Hniera, Ruma, Thanglor, Hmangpu le Khawrakhang an nih. Sungkuo inngei tawp an ni leiin, nuhmei nei hmasahai hlak chun in tum suok nuom um lo, nupa tuok ngahai le in hlam sawm vela sei an hluo a, Parbung khuoa in seih tak a nih. Sal ruol insung inngei le inthuruol an ni leiin an khawsa thei a, Parbung khuoa serthlum bil nei tha pawl tak an nih bawk. Pa Lawr-in nuhmei a neiin, a uhai pathum in tum an suok chauh. A hun laia hmethaa inthang Sawnglienhnem Khawbung (Nekawi tia hriet lar) leh March 23, 1946-in an innei a, nau pasal panga le nau nuhmei pali an nei. An nau pasal upa tak dawt H.C.Thangsang (a nuhmei J.L.Sawmi) le an nau laia upa tak Thangthieng (w/o Chawnglur) chu tuhin Rengkaiah an um a; an naupang tak Mrs Lily chu a pasal R.Lalnunsiama leh Chanmari, Aizawlah an um. Anni nupa hi chu nupa inhmangaih le inngai taluo an nih.

Pa Lawr hi lekha thiem thei tak el a nih a. Kum 1931-in Parbung Lower School-ah kaiin pawl li chen a zo va. Kum 1936-in pawl ngaa inthawkin Old Churachandpur NEIG Middle Schoolah a kai nawk a. Lekhathiem thei tak el a ni leiin thlatin stipend Rs.5/- a hmu nghe nghe. Kum 1938-in Churachand (C.C) High School, Imphal-ah a kai tan a, a thiem thei em leiin pawisa le lekhabu The Last Day of Pompeii lawmmanin a dawng nghe nghe.

Indopui Pahnina,1941-1945 re hnungin March 25,1946-in private candidate-in Calcutta University hnuoiah C.C.High School hmingin matric a ekzam a. June 15,1946 Inringni takin a pasi thu Gouro Singh, Headmaster, C.C.High School-in lekhathawnin a zuk inhriettir a nih. Hi kum vek September 9-in D.M.College-ah I.A. thaw dingin Manipur Rengpa unaupa chulai huna College Board Secretary ni bawk Maharajkumar P.B.Singh chun admission a lo thawpui a. Amiruokchu, P.B. Singh-in a tiem angin hi College-ah hin Alternative English a lak thei nawh a, ama khawma inphalam takin, “Thanglora, I am very sorry, I cannot provide you with Alternative English as I promised. If you want admission to another college, I am ready to refund your money “ tiin a lo hril phing leh, fee chu la kirin Guwahati panin Cotton College-ah admission a zawng ta lem a. Chu lai huna Cotton College-a Principal chu R.R.Thomas a nih. November thla chen khawmin admission a lo pek nuom nawh a. A khaw hnungin harsa takin admission chu a la hmu hram a nih. (Ama chun admission a hmu dan hi ngainuom um tak a nih a ti a, ei lo indawn hman ta nawa, a pawi bak el). Hieng lai hun hin Manipur sorkarin scholarship tribal le non-tribal ta ding pakhat ve ve thla tin Rs.25/- a lo siem a. I.A. a pasi tha leiin tribal scholarship chu pekin a um a. Cotton College-a inthawk bawk chun kum 1950-in B.A. chu a lo pasi tah a; Manipur-a Hmar laia B.A. pasi hmasa tak a nih nghe nghe.

Anni hun lai hin abikin tribal lai lem chu lekhathiem kutpar thlieka tiem khawp chauh an la nih. Sorkar sin hmu khawm a la harsa nawh. Sorkar sin am, an naw leh ram le hnam ta dingin ieng tak him thawng ka ta tia an ngaituo buoi lai zing chun Pherzawl Lal Dolur chun hieng ang hin lekha a zuk thawn a; “Ka sang Thanglor-in B.A. i pasi ti ka lo hriet a, ka lawm hle. In hman huna la hung vak la, sielin lawm ei tih” tiin. Pa Lawr chu a hun nei hmasa taka Pherzawl a pan a. December 16, 1950 Inringni chun khawtlangin umni kham meuhin a B.A. pasi chu hlim takin an lawm tah a nih.

Pa Lawr le Lal Dolur le a khawnbawlhai Pherzawl High School indin dan ding thua December 18, Thawtanni tuk zing bu fak khawpa an inbiekna ama (Pa Lawr) ziek ngei zuk tarlang ei tih: “Lal aiawin Mawntiri Saia (Hrangchal) chun thu a hung hril tan a. ‘Pu Thanglor hin ram mipui ta dingin high sikul phun i nuom ni awmin thuthang kan lo hriet a; i ngaidan hril thei a ni chun Pherzawl khuo hin kan hriet nuom hle, mi hung hril thei la nuom a um’ tiin. Kei chun, ‘Hi thu hi ka ngaituo nasa tah a. Parbung lal khawm ka biek a, amiruokchu a remtina ka la hmu el nawh” tiin ka dawn a. Pu Saia chun, ‘Pherzawl khuoah indin la, thil tha a ni tho ring a um a. Lal le mipui chun kan dit hle si a. Iengtin am i ngai a? a tih a. ’High sikul meuh indin ding chun lal le khawnbawl le khaw mipui inthuruola tumna tak tak a um naw chun hlawtling intak ka ring. Kawng iengkima mipui le lal tieng in inthururuol ngei ding ti hriet hmasak a tul. Parbung khu ka dit angin kan inthuruol ka ring naw leiin ka ti nawk ta naw deuh a nih’ ka ti a. Pu Saia chun,’Khawtlang mipui le lal tieng chu inthuruol vawng dinga inbe fel kan ni tah. High sikul indin ding thuah chu kan inkau seng a nih’ a ta. Kei chun, ‘Chuong a ni chun a tha’ ka ta, thu kan sukthluk chu a ni el tah a” tiin. Chuongchun Pherzawl High School chu February 1,1951 khan hawng tan a lo nih tah a. Zirtirtu hmasa tak hai chu Pa Lawr Headmaster, L.Rothang (Ruolneisangpa), H.Tuolien, Lawmthang le Kama Hindi teacher an nih.

Ram le mipuihai hmangaihna lei chauhvin hlaw thu hril lovin kum 1958 chen khan Pa Lawr-in Headmaster sin chelin a lo thawk a. Hun sawt naw tea High School tha pawltaka hriet a hung nih a. Assam Board hnuoiah matric result zaa za an pasi tum dam a hung um a. Thawk le khat lovin India hmar sak pumpuia Pherzawl High School hming chu an thangsuok nghal. Abikin unau Mizoram tienga mihaiin an hung baw bik

Kum 1956-57-in Visva Bharati, Shantiniketan, West Bengal-ah B.T. training-in a fe a. Chu khawm chu May,1957 khan hlawtlingtakin a zo nawk a. Amiruokchu, B.T. a zo hnung hin Pherzawl High School-ah sawt a thawk tah nawh. Sin tha lem B.D.O. pekin a um leiin, Pherzawl High School, khawtlang thuoitu le mipuihai thlakhla le ngai em em pumin January 13,1958-in a sin thar chu Jiribam-ah a zawm ta a nih. Amiruokchu, BDO sin khawm hi thaw sawt hman lovin Dr Rochunga Pudaite fielna leiin an ban nawk a, kum 1959 khan Sielmat Christian High School-ah Headmaster sin a thaw nawk tah a nih.

Hun sawt naw te hnungah Dr Rochung Pudaite remruotnain Northern Illinois University, USA-ah M.Sc.Education inchuk dingin a fe thla a; hlawtling takin M.Sc dikri chu Agust 8, 1963 khan inhlanin a lo um nawk a. USA-a inthawka a hung kir nawk hnung sawt naw tea Pu Rochung le inhriet thiem nawna leiin, mission-a rawngbawla thawk zing a lo remchang ta nawh a, a sin chu chawlsanin, hieng Vimala Raina H/S (1960), Parbung H/S (1961), Pant Standard H/s (1963) hai an din a. Kum 1964-in Chingmeirong Adimjati Siksha Ashram hmunah Adimjati High School, A.Daiho le T.Kipgen hai leh inthuruolin an hawng nawk a. Hi lai hun tak hin D.M.College-ah B.A. kum khatna ka zo hman char a. Kan pem chavai leh College hi ka kai zawm thei dim tia ka um lai chun, Pa Lawr chun, “Dena, Adimjati High School-ah hin hung thawk ve la. Zingkar class nei hlak i tah, sunah College-ah va kai i ta. I nuom phawt chun van tawng rak khawmin lekha inchuk thei pei ding nih” tiin a mi fiel a. A ti ang ngeiin Adimjati High School-ah ka thawk sungin private-in B.A (Distinction) le M.A (private candidate bawkin) Guwahati University pumpuia second position hiel lain ka pasi a. Hi lei hin kum 1972 khan Jawaharlal Nehru University, New Delhi-ah fellowship hmuin M.Phil ka thaw thei pha nawk a. A hnung peia UGC Teacher Fellowship hmuin Ph.D khawm ka hung thaw thei ta pei a nih. Hi hi Pa Lawr le Pathien zar lieu lieu a nih.

Adimjati High School-ah kum thum kan thaw hmun khat lai khan National Council of Educational Research and Training (NCERT), New Delhi, chun education tieng awn All-India essay competition a buotsaih a. Pa Lawr kha thang vein, pakhatnahiel lain National Award khawm a lo hmu nghe nghe a nih. Amiruokchu, politics tieng a hung inhnik ta leiin, Adimjati High School-ah hin sawt thawk ta lovin Hmar National Union-ah President niin Manipur Assembly Election a contest a; politiks chu a kuong naw ding a lo ni leiin, a hlawsam a. Kum 1970-74 chen khan Kha Manipur College, Thoubal-ah Principal sin chelin, Dr (late) Lalnghawrlien leh khan an va thaw tlang nawk a. Pu Nghawr chu Churachandpur College-a hung insawin, Pa Lawr ruok chu Mizoram sorkar fielnain B.Ed Training Institute, Aizawlah Principal-in kum 1975-a inthawk kum 1986 chen a thaw nawk tah a nih. Hi zo hin Mizoram Board of Secondary Education-ah Chairman-in a thawk nawk a. Hi Board-a Chairman a ni lai zing hin a lo pension ta a nih.

Sawrkar sina inthawkin lo pension sienkhawm Indira Gandhi National Open University Study Centre, Aizawl-ah le College dang dang hieng, Lawngtlai College, 1988-1989, Lalhmingthanga College, Durtlang,1992 le TLR College,1994 haiah thawkna a lo nei zing bawk. Chuong lai zing chun The International University of Contemporary Studies, Washington D.C., USA-ah doctoral thesis a lo pek lut a; hi University hin Doctor of Philosophy (Ph.D) dikri chu July 10, 1999 khan a lo inhlan nawk ta a nih. Hi hai baka a amaa inthawk inchuk ding le a thilthaw inchik tlak thenkhat chauh la zuk tarlang vak nawk ei tih.

  1. Lekhabu ziek: Pa Lawr-in text book Pherzawl Reader dam kha mawl tak si, tha em em a lo ziek a. A lekhabu siem dang Mathematics Tutor le Mathematics Secret, Paona Road-a Gandhi Memorial Press-in a sut dam kha Chalranghai khawmin an ngaisang hle. Ni kum October thlaa Rengkaia an nupaa damdawi pan malama an hung khan ka hang inhmupui zawk a. “Hi lekhabu pahnihai hi G.M Press-ah a copy la nei mei an tih hung zawng rawh uo” a mi tih a. Press manager a ruoltha tak pa hlak a lo thi tah si. Ka hlawsam hria a, la va zawng suok hram chu ka tum a nih. Kha lekhabu pahnihai kha an lo hlu em el.

  2. A hla phuokhai: Pa Lawr kha pa khawsawt thei le hlaphuok mi tak a lo nih. A rawipa Pu Chalrosung hril dan chun keilet hla khawm iemani zat zet a lo phuok a ni awm. Chu hai laia pahni chauh zuk tarlang ei tih. Independent Kohran Hlabu No.232: Sandamtu lengna Zion ram khi ti thluk hmangin, a hnuoia hla hi a phuok a:

Lilipar lengna Bung tlangpui khi,
Ka lung an leng ni’n ka thlira;
Tuor an tak ngei de aw!

Chun, a hlaphuok pahnina chu Independent Kohran Hlabu No.51: Jerusalem khaw kawl Kalvari muolah ti thluk hmanga a phuok a nih.

Thapui hang thlir vel tam, ei tuonna tlang khi,
Nang le ei sulhnunghai ngaiin kan rum ie:
A thei chun lungrunpui kir zai rel rawh.
Hmu ka nuom ie, hmangaih lungrunpui,
Lungkham bangna ainawnpar sen sieri;
Hmar tlangpui mawi dinga i hung pieng.

Pa Lawr kha ei histawria hun inthlak thleng pawimaw tak hun, thanghlui le thangthar nun inchawk pawl lai huna pieng le lekha inchuk a nih leiin, thanghlui nun dan mawi thangthar nuna hlu luttu, hnam nunphung (culture) vawng hringtu a nih. Ring thar hmasahai khan Kristien hla thluk hmanga keilet hla phuok dam kha an lo theida a. Amiruokchu, ei mithiem hmasaha’n an lo inhnikpui tlat lei khan, kha dodalna kha a suknep a. Chuleiin Pa Lawr kha secular literature bul thut siemtuhai laia pakhat a nina hi inphat ruol a ni nawh. A hlaphuok danghai chu dam te’n la hung dap suok tum ei tih.

  1. Insukfai le inchei mi: Adimjati Compound-a kan um lai, Pa Lawr a tho inhnuk lai ka hmu ngai nawh. USA-a inthawka a hung kir hnung lem khan chu, zingkar inhma taka ei va hmu chang khawmin, suit le necktie leh a lo induong hman zie. Iengtik lai khawm nghawngawr kha chu an thla ngai nawh. Inchei le insukthienghlim kha a ni tin nun a nih. ‘Role model’ a lo tling tak zet el.

  2. Titi thiem: Pa Lawr anga titi thiem kha mi vang an tih. A thluok a tha a, lekha a tiem rawn a, tawnhriet a hauhva, hril ding a hriet rawn bawk. Mi an mizie ang peia pawl dan a thiem a; mi mawl khawm an mawl dan ang peiin a pawl thiem. Amaah khan boruok (chapona) a um nawh. A mizie hrilfie dan tha tak chu ‘plain living and high thinking’ (mawl taka khawsaa, thil insang tak ngaituo) ti inla indik takin ka hriet.

  3. Saptawng thiem: Pa Lawr Saptawng tiem dan le ziek awlsam a ti dan kha mak ka tih. Saptawng ziek kha chu Parbung hlasak thiemnu an hril ang el kha a nih. Parbung hlasak thiemnu chu thing thingrem chunga an thunga, panthlang nghain a zuk sak el a nih an ti chu. All-India Essay Competiton a ziek lai khawm tum khat ka va tuok fuk a, chaira an thunga a ziek el a nih. A kawla lekhabu rawn ding a sie rem rum khawm ka hmu nawh. Mi thiem filawr chu a va ni ngei!

  4. Inchuktir thiem filawr: Pa Lawr kha inchuktir thiem filawr, inchuktirtu dinga pieng (born teacher) a nih. Ieng subject khawm kha a thiem vawng a. Shantiniketana inthawka B.T. a hung zo hnung lem khan chu situational method of teaching kha a hmang nasa a. Pawlriet kan thaw tum Tense (Simple Present/ Present Continuous/ Present Perfect/Present Perfect continuous) a lim le thilthaw (diagram and action) hmangin a min inchuktir chu theinghil ngaina a um nawh.

  5. Zoram khawvela thiemna kungpui: Zoram khawvel le puotieng chena khawm Pa Lawr kha thiemna kungpui a nih. Manipur-ah le Mizoram-a High School le College an dinhai po po vawisun chen hin thiembuk pawimaw tak an ni seng. Pherzawl High School ringawta inthawk khawmin Central Services – IAS/IFS/doctor/kohran thuoitu le missionary ieng zat am an suok ta a? Hril sei a ngai nawh. A dam laiin parthi ei lo inawrtir nawa chu, a thi hnung bek hin Hmar Inpui or HSA General Hqtrs bekin chawimawina la hung siem hai sien nuom a va um de! Bengvar thlak takin Reformed Presbyterian Church, NEC, hotuhaiin Saikawtah February 20, 2010-a Gospel Centenary an lawm tumin Man of the Century Award Pa Lawr, L.Keivom, kei le mi dang thenkhat an lo pek kha, an thaw tha ngei. Zawlnei khawm a veng tieng chawimawiin a lo um ve hlauh chang a um!

  6. Hnam lungril (Mizo Nationalism) tutu: Pa Lawr khan Mizo Union khawm kha iemani chen a lo thuoi a. Hmar National Union President a ni lai khawmin Zo hnathlak pumpui inpumkhatna lungril kha a nei zing a. Hmarhai Hmar nina khela, a lien lem Mizo nationalism-a luongkhawm hi a idealogy ropui tak a nih ngar ngar. Chuleiin, Mizohai hnam anga an hung ngirsuok venaah hin Pa Lawr-in thu le thilthawin a bulthut a lo siem ve a nih.

Aizawla kan inbiekna: Aizawla vawikhat kan inhmu tumin, “Pa Lawr, mihriem hun tiem dan khawmin upa tieng in lo ni tah a. Mithiem hmasa tak in Io ni si, thangtharha’n in chanchin dam hriet an hung nuom ding a na, i autobiography dam hi i lo buoipui ta’m?”ti’n kan dawn a. “Ka buoipui zing” ti’n a mi dawn a. Aizawl ka suoksan hnungin lekhathawnin a lekhabuhai po po Isaac Memorial Library-ah thawlawm dingin ngenna ka siem a, ama hminga Almirah siem dingin thu ka tiem bawk a. Hi thil pahnihai hi a theina hmasa taka nu Hnem hei indawn ka tih.

Thu laknahai:
1.Pherzawl High School Golden Jubilee Souvenir, 1951-2000.
2.Joseph Joute, Hmar Mithiem Hmasa Dr H.Thanglawra ei lo the tah, Hmasawnna Thar, 14 May,2o13.
3.Thangsawihmang Sawngate, Rengkai.
4.L.Keivom, Mayur Vihar, New Delhi.

Ziektu: L.Keivom, Inpui.com Columnist

Thlamuongtu Thlarau Thienghlim,

ka hminga Pa-in a hung tir ding chun,

iengkim zirtir a ti cheu.

-Isu (John 14:26)

Kum 2013-a Penticost Ni chu May 19 Pathienni, Isu thonawkna ni March 30-a inthoka tiema chawlkâr sarina amanih ni sawmngana a nih. ‘Pentecost’ chu Grik trong thumal ‘pentekoste’ tia inthoka lak a ni a, chu chu 50 tina a nih. Judahai chun ‘Shavuot’an tih. Aiguptaa inthoka Israelhai an suok tuk zinga inthoka tiem trana chawlkâr sarina, a ni zawnga tiem chun ni sawmngana, Horeb (Sinai) tlanga inthoka Mosie hmanga Pathienin an invongna ding Dànpui, Sinai Constitution a pek ni a nih. Chu ni chu makmawin an inser hlak a, Shavuot Kùt (Hag haShavuot) an tih. An lekhabu hlui threnkhata chun ‘Atzeret’ an ti bok a, chu chu an kùt ‘Trumtriekna’ (conclusion) Ni tina a nih. Isu kha a tho nawk hnungin ni 40 sung hnuoiah a la um a, chu zoah Ningani-in van tieng a kîr nawk a. Van tieng a kira inthoka a ni 10-na, Thlamuongtu Thlarau Thienghlim hung tir dinga a tiem chu a hung tlungna ni a nih. Hi ni hi Kristienhai chun Kohran piengna niah an ngai a, ‘Shavuot’ ti loin, ‘Penticost Ni’ tiin ei hung inser tah pei a nih.

Kristien khawvela Penticost Ni ei inser hun ruok chu a’n ang nawh. Kohran chanchin suituhai chun hrieng an ta, Roman Lalram tawp tieng khan khang hun laia sak rama ngai Balkans, Eastern Europe, Asia Minor, Middle East le a sè vel rama kristienhai, Grik trong le an kalchar Hellenism-in a uop chin ram po chu, Constantinople (Istanbul) khawpuia inthoka opin, Eastern Roman Empire amanih Byzantine Empire tia hriet a hung ni a, kohran chu Eastern Church (Sak Kohran) ti a hung ni a, chuonghai laia a lien tak chu Orthodox Church a nih. Rome-a inthoka ophai chu Western Roman Empire ti amanih Western Church (Thlang Kohran) ti a hung ni a. Chuonghai pahniin a ni an sut dan chu a’n ang naw leiin tu kum 2013 Penticost chu Western Church chun May 19-ah hmang an ta, Eastern Church chun June 23-ah hmang thung an tih. Kum 2011 ruok khan chu June 12-ah an hmang ve ve a, 2014 hin June 8-ah a ruolin hmang bok an tih. Judahai ve thung chun tu kum hin May 15-ah an hmang a, 2014 chun June 4-ah hmang an tih.

Judahai Pentecost

Pathienin ‘Kût’ chi hrang hrang inser le hmang dinga Israel thlahai thu a pek laia kût pathum chu Jerusalema hmang ding a ni bakah le pasal puitlinga ngai chin chu fe ngèi ngéi dinga bituk an nih. Pakhat chu Fekân Kùt, ni sari sung daih, Chol Thrang Lo Bei Kùt tia an ko bok chu a nih. Pahnina, loa an thar suok hmasa tak, rà hmasa kùt, Busîk Kùt an hmang ding a nih. Pathumna, thar hmasa an inhlàna inthoka chawlkar sarina amanih ni 50-na, lo tharsuok an hlù lût vong pha leh Pawl Kût an hmang ding a nih. Hi kût pathumna hi a nih Judahaiin ‘Shavuot’ an ti le Kristienhaiin ‘Penticost’ ei ti chu. A hmang dan ding chipchier taka inziekna chu Leviticus 23:15-22 le Numbers 28:26-31 a nih. A hmaa ei hril vuot tah ang khan, hi Kût hi Pathienin Sinai Constitution a pekna ni a nih.

Kristienhai Penticost

Kristienhai ‘Penticost’ hung intran dan chu Thilthawhai 2:1-6 ah ei hmu a, a dangdai khop el. Van tienga Isu a kir nawk hma khan, Jerusalem suoksan lo a, ni sawt naw te hnunga Thlarau Thienghlim hung ding chu lo nghak dingin a zirtirhai a hril a (TT 1:4). Chu hun chu tri dor dorin, pindanah inkal khumin, Isu rawia zanbu nuhnung tak an kilna in, Jerusalem Zion muola pindan chunghnungah, an saku sèr nghak tlok tlok el a nih. Van tienga inlawipa hlak chu chêpchêp vuok thlak ang elin a rè tah vong vong si. Tu laia ram hlaa um khom boruok zai hmanga mobile-a ei biek el ang hin biek thei a ni bok si nawh. Mobile um khom ni ta rèng sien, a network dinga tiem Thlarau Thienghlim boa inbiek thei a la ni si nawh Hi an nghak sung, ni sawm tluka an ta dinga ni sawm sawt hi um ngai kher naw nih.

Version hrang hrang ripawt

A hung tlung zet chun a mak dangdai hrim a nih. Baibul pumpuia Jentel mi, ziektu um sun Dr. Luka chun tawi fel takin hieng hin a rikawt a: “Penticost ni a hung tlung chun an rêngin hmun pakhatah an um khawm a. Thâwk le khatin van tienga inthokin thlipui na tak ri ang an hriet a, an inthrungkhawmna in chu a hung tuom ta mup el a. Meichok, lei ang tak, insem dar an hmu a, mi tin chungah a fu a. An rêngin Thlarau Thienghlimin an sip ta vong a, Thlarauin a’n trongtir ang peiin trong dang dangin an trong tawl a” (TT 2:1-4 Delhi Version, 2007) tiin.

Bible Society of India (BSI) sut, 2005 edition-a chun, “Chun, Penticost ni a hung tlungin, an rêngin hmun khatah an um khawm vawng a. Chun, kârloin vana inthawkin ri thlipui hrang angin a hung tlung ta phut a. Chu chun an thungna in chu a suksip ta vawng a. Chun, leihai ama le ama insemin, mei angin an kuomah a hung inlâr ta a. Chun, an chungah a chuong seng a, an rêngin Thlarau Inthiengin an sip ta vawng a, Thlarauin ân tawngtir ang peiin tawng danghaiin an lo tawng tah a” tiin an inlet.

BSI sut bok (2011), North Cachar Hills khawpui Haflong tienga inthoka an buotsaia chun, “Pentikost ni a hung tlung chun, an rengin hmun khatah an um khawm vawng a. Kar lovin vana inthokin ri thlipui hrâng angin a hung tlung ta phut a. Chu chun an inthungna in chu a suksip ta vawng a. An kuoma chun, mei anga leihai insemdar a hung inlang a, an rênga chunga chun a fu seng a. An rêngin Thlarau Inthiengin an sip ta vawng a, Thlarauvin an tawngtir ang peiin tawng danghaiin an hung tawng tah a” tiin an inlet vet hung a nih.

Bible For The World (BFW) buotsai ‘Hmar Bible’ (2013) a chun, “Chun, Penticost ni a hung tlungin, an rêngin lungril hmunkhat putin, hmun khatah an um khawm vong a. Chun, vana inthokin ri, thlipui hrang angin a hung tlung ta phut a. Chu chun an thrungna in chu a hung suksip ta vong a. Chun, leihai chu mei anga insemdarin ân lang a, an chungah a chuong seng a. An rêngin Thlarau Thienghlimin an sip ta vong a, Thlarauvin ân trongtir ang peiin trong danghai dâmin an lo trong ta a” tiin an inlet a. Hi taka “an rêngin lungril hmunkhat putin” ti hi Hmar-English Parallel Thuthlung Thar (2008) a inthoka an bel sa, KJV/NKJV-a inthoka an lak, “with one accord” ti, trânghma kei taka an inletna a nih. Sienkhom popular version danga chu a thrang ve nawh. “Lungril hmunkhat put” ti hi thu mawi tak, sienkhom thu him lo deu el a nih. Mi mal ringot khom lungril hmunkhat put lo ngirhmuna um ei tam.

DV le BSI/BFW Version danglamna hi samphuola Baibul tiemhai chun an hriet naw el thei. Research thaw a, sîr tin, abikin linguistics le theological angle-a inthoka chîk taka bi-a sui ruok chun Doctorate (Ph.D) hmu theina khopa thupui fùn rawn niin ka hriet. Ei ngaituona mit tuomtu phuhlip chi hrang hranghai hi iemani zat bek hrietna tuia ei phi thlak pha chu, tuta thrangah ni lo, thrang dang daiah, ei la hung hmu chieng phak dingah ngai inla. Ka hril tum tak ruok chu, ripawt dan ding hang khikhawk dingzie thu a nih. Khawvela thil la tlung ngai lo a ni leiin a hrilna ding trongkam khom la pieng lo dingah sie inla. Chu thil hung tlung chu hmu thei ni lo, hmu thei ni bok si; ri nei lo, sienkhom a ri inring èm èm bok si; thilthawtheinaa sip, trong tin thiem, trong tin hriet theina dinga nä le hnam dang trong, hriet ngai lo khom hang thaw el theina dinga lei hong theitu chauh khom ni loin, trong hriet lo, threnkhatin ‘van trong’ (glossolalia) an ti chen khom inthawtirtu a nih.

Chanchin Thra bu thumna (Luka) le Thilthawhai ziektu Luka hi Thuthlung Tharah voi thum (Kol 4:1-4; 2 Tim 4:11; Fil 24) a hming ei hmu a. Ama hi Baibul pumpuia Jentel mi ziektu um sun a nih. A thu tam zawnga sùtin Thuthlung Thara thu chuong 27% vel hi Luka ziek a na, Paula ziek chu 24% vel a nih. Paula inzinpuitu le Rome-a lung ina a’n tang lai, mi dang tu khom an um naw lai khoma umpui zingtu a nih. Daktor a nizie hriltu chu a thu zieka hin hmu ding tam tak a um. Chuonghai laia pakhat chauh chu hang hril inla. Peter tarpi dam naw thu a zieka chun, ziektu dangin an ziek sa ve lo, a khawsik insangzie thu a ziek sâ kher ti ei hmuh (Lk 4:38). Isun a sukdam hma khan daktor a ni leiin a lo en hmasa a, a pang sat dana inthokin a khawsik insangzie a hriet khom a ni el thei. Ama kha Isu zirtir laia thrang ve ni si lo, sienkhom kum thum sung Isu rongbawl hun le a hnunga a zuituhai rongbawlnaa inzêl tlat niin a’n lang. Jentel tukvera inthoka thlira a ziek a ni leiin Juda tukvera inthoka thlir, ziektu dangin an ziek hmai iemani zat a ziek sa a nih. Pentecost nia Thlarau Thienghlim hung tlung kha a tak ngeia hmutu le changtuhai lai thrang veng a ti? A thrang ve si naw chun tu ripawta inthokin am a thu ziek hi a lak ning a ta?

Mei am, lei am, trong insem dar?

Ieng le khaw leh, thil thar le danglam ei hmu thu ei hril ding pha leh ei hmu le hriet tah hlak, a angpui hnai taka ei hriet khah tekhia neiin, thu mal ‘ang, angin’ ti hmangin hril ei tum hlak. Chu chu literechar tronghmang chun metaphor amanih simile an tih. TT 2:3-4 chu DV-ah “Meichok, lei ang tak, insem dar an hmu a, mi tin chungah a fu a” tia a sie laiin BSI chun dittawka grammar suosamin, “Chun, leihai ama le ama insemin, mei angin an kuomah a hung inlâr ta a, chun an chungah a chuong seng a…” tiin, 1968 suok, Hmar tronga Holy Bible suok hmasa taka Dr. Thanglung inlet angin tu chen hin an la sie zing a. 1980 suok, Rochunga Pudaite buotsai, Bibles For the World suta chun (a hnungah BFW Version ti ning a tih), “tawng hai mei anga inlâra indarin mitin kuomah a hung tlung ta a, chun, an chungah a chuong seng a…” tiin a sie a. BFW Version hi a leplehâng deuh amani ding, 2008 suok Hmar-English Parallel New Testament-a chun “Chun tronghai chu mei anga insemdarin ân lang a, an chungah a chuong seng a” tia an hung sie hnungin 2008 suok bok, Sam le Thuvarhai (Psalms & Proverbs) thrang saa chun, “Chun, leihai chu mei anga insemdarin ân lang a, an chungah a chuong seng a” tiin a hung suok nawk daih a nih.

Delhi Version-a hin thlarau chu vate/vathru (dove) angin ei hmu a, inkhawmnaa hunghai chungah a fu a, chu chu Jordan vadunga Isu’n baptisma a chang truma thlarau hung inlang dan khom a nih. Version danga hai hin sakor chungchuong (rider) angin ei hmu a, an chungah a chuong thung a nih. Naupang inhnelna ‘Pipe Saihhnoka’ ei insam ruol thrap thrap hlak, ‘Khaw hin am ka sie hre thei rawh?’ti ang khan, insem dara um hi meichok am, leihai am tronghai ti indon ve inla, ei buoi map ka ring. Hi lai chang tlawmte sunga ei trong le grammar ei suosam dan pangzatumzie hi a hran topa umni khama seminar-a chai chi a nih.

Khi Version pathumhai hril dan khi, mitdel pathum sai hmu an ti ang elin, a danglam vong a nih. Saptrong version hrang hranga an ziek dan khom a khuongruol chuong nawh. KJV-a chun “cloven tongues like as of fire” a ti laiin NKJV, NRSV le ESV-a chun “divided tongues, as of fire”; NIV-a chun, “what seemed to be tongues of fire that separated”; New English Bible (NEB) chun “tongues like flames of fire” ; Today’s English Version (Good News Bible) a chun “what looked like tongues of fire”; Jerusalem Bible (JB) a chun, “that seemed like tongues of fire” tiin an sie thung. A um dan ding awm chu suongtuona mitthlain a hmu a, sienkhom a hmaa la tlung ngai lo, a hnung khoma chuong anga tlung nawk ta lo a ni leiin, Peter hai, Luka hai hun laia a ni ang taka hril suokna ding trongkam an tlaksam ang bok khan tu chen khom hin ei khawvel hin a la tlasam zing a nih.

A san bul chu mi hrang hrang chunga Thlarau Thienghlim thilthaw dan hi mihriem tronga hril suok thei lo a tam lei a ni el thei. Chuong chu a ni lai zingin, ei trongkam hmanghai hi hang bi uluk deu inla chu, bèl chieng an dawl naw el bakah hang uluk deu met a, ngaituona ril hmanga siem phuisui thei chu a ni chieng annawm. Chu chu fie taka hmu thei dingin, chenchiltu ding Thlarau Thienghlim, taksa le thlarau mit sukvar theitu le iengkim zirtir theitu hung tlung khan ei mit a la sunvar chieng naw khom a ni el thei bok. Ei hmu thei tlat naw chun thangtlawm thila lak chi khom a ni nawh. Ei thlarau mit a mâwk chun lungril mit khom a mâwk a, chu chun taksa mit khom a sukmawk ve el a nih. Taksa mita ei hmu hi, ieng angin ei mit var sien khom, lungril mita ei hmu thei si naw chun, a umzie ei hriet thei nawh. Hieng lai thua hin thil insersuon a tam a, lekha tawitea hril suok zo ruol a ni nawh. Mani ngirhmun seng inen fie tum ei tiu.

Penticost thilthawtheina

Vana a lawn hmain Isun a zirtirhai kuomah Pa thu tiem, Thlarau Thienghlim chu peka an la um ding thu dam, chu Thlarau Thienghlima baptis an ni pha leh thilthawtheina la nei an ta, an chengna khawvel le hnuoi kil tawp chena a thu hrepuitu le thè dartu an la ni ding thu dam a hril a (TT 1: 4-8). Sienkhom, a hang fesan meuh khan chu a zirtirhai kha an chi-ai takzet a nih. Hi hmaa thil tlung threnkhat ei thlir chun, zirtirhai laia a sa sè ngam tak Peter khom khan a hotupa bula chu zak khâwng khûr khûr ngam sien khom an hang man zan zet khan chu voi thum an phatsan el bakah, trongsephur dong huoma inkhâmin “Chu mihriem in hril chu ka hriet dèr nawh” (Mk 14:71) a ti hiel a ni khah. An hang hemde lem khan chu man inlâuin an tlan dar vong a, in sungah inbiin kot an inkal khum a, an inthin hâwp el a ni khah.

Penticost ni a hung tlung zet khan chu kâr sari hmaa inphattu Peter kha phatsantu Peter ni ta loin trantu Peter, lu bong le bân bong huoma trantu a hung ni ta lem a nih. Miditerranean Tuipui le a sè vel hmun le ram tina inthoka Jerusalema Fekân Kùt hmang dinga hung fuon khawm Juda mi, Jerusalema la châmbâng, trong hrang hrang hmang tah hai chu an la’n zi nuoi nuoi a. Chuong laia threnkhat chu Juda mi fir, kar sari liem taa ‘Hemde rawh, Hemde rawh’ tia rawl tawp insuoa khêk pawlhai laia mi kha ni ngei an tih. Chu nia pindan chunghnunga Isu thutiem nghaka intom ip mi 120, Thlarau Thienghlim changhai lai khan Peter khom kha a thrang ve a. An thlarau chang ri chu a so vêl el leiin, threnkhat chun, “Zu an inrui a ni hih” lo ti tawk an um a nih. Ti awm hrim khom a ni el thei. Thli anga hmu thei lo, thilthawtheinaa sip, mi dawikawlok khom mi huoisen tawpkhawka inchangtir thei, thil mak inrui an nei tlat!

Chu phing leh Peter chu a ngir a, “Hienghai hin zu an inrui nawh. Zing dar kuo chauh a la ni hih” tia tranin, zawlneihaiin an lo hril lawk anga thil tlung a ni thu, an hnam histawri leh sehmein, sermon ropui tak a thlâk a, mi tam takin an pom a, baptisma an chang a, chu ni chun ringtu 3000 lai zetin an pung sap a nih. Mihriem mantua siem dinga kotu chun a ko san a hungsukdikpek tah a nih. Chu ni vek, chawhnung tieng Peter le Johan chun Pentecost ra hlimum sîk peiin, Tempul kota kutdaw, zeng pakhat an sukdam zoin Tempula chun thu an hril a, mi 2000 lai zet ringtu an man sa bok a nih (TT 4:4). Penticost a tlungna taphotah ringtu an pung naw thei nawh. Dangtu le dâltu an nasa po leh a puok darh nasa ting el a nih.

A hnung ela Peter le Johan hai rongbawlna ei thlir pei chun, man an tuok a, tàng inah an khum a, Sanhedrin hmaah an inngirtir a, Isu hminga thu hril ta lo dinga an khap khomin zâm dĕr loin, “Keini chun kan hmu le hriethai hi hril loin kan um thei nawh” (4:20) tiin, ieng ang vauna le inthrìna hnuoia khom huoisen takin thu an hril el a nih. An huoisenzie an hmu chun, lekha inchuk lo le mi mawl satlie el an nih ti an hriet si leiin, mak an ti hle a; Isu kuoma um hlak an nih ti an hriet ta a (4:13). Ringtu danghai leh huoisenna hnia an trongtrai zo lem khan chuh, an um khawmna in chu a hung inhnìng a, an rêngin Thlarau Thienghlimin an sip a, huoi takin Pathien thu an hril ta pei a nih (4:31). A hnunga Isu ringtu Stefen an man a, lunga an deng hlum lai khom khan Thlarau Thienghlimin a sip a, van inhonga Pathien ropuina le a chang tienga ngîr Isu (7:55) a hmu tlat leiin, zămna hlekte khom a nei nawh. Penticost ni tlung tah, chuong ang mi huoisen chu kohran chanchina hin hril seng lo an um. Tertulla (c.160-225 AD) lem chun a lekhabu Apologeticus (Apologia) ah, “Kohran hi martarhai thisena inthoka hung tro suok a nih” (The blood of the martyrs is the seed of the church) a lo ti hiel rèng a nih. Hi taka a hril tak chu martar changhai thisen ni loin, hringna chân ngam khopa Isu Krista ringtuhai kuoma huoisenna petu Thlarau Thienghlim thilthaw, Penticost ra suok a nih.

Penticost Hlui le Thar

Pathienin Horeb tlanga inthoka Sinai Constitution a pek trum, Penticost ni hmasa tak kha a rî a râpum bek leiin mipui chu triin an inthin hăwp a. Mosie kuomah, “Nangman kan kuomah thu hril lem la, lo ngaithlang kan tih. Pathien ruok chun kan kuomah hril ta naw hràm raw se, kan thi el ding a nih” an ti hiel a. Hi lai chanchin hi kha hma khan ‘Sinai Constitution’ ti thupuia hmangin ka ziek ta a. Chu chu Israelhai Penticost hmasa tak ‘Shavuot’ a ni leiin, chik zuola sui nuomtuhai chun hi lekha leh hin tiem kop dingin ka’n fui a nih. Chun, hi trum bok hin, Dan laa Sinai tlanga Mosie a thang sung rangkachak bawng lem lo be hman pawl an um a, chuonghai chunga chun Pathien lung a sen leiin mi 3000 velin hringna an chàn a nih.

Thlarau Thienghlim hung tlung ni khom hin Zion tlanga lo nghaktuhai umna in chu thlipui na tak ri angin a hung tuom mup a, an rêngin Thlarau Thienghlimin an sip vong a, sienkhom thlabar tah nekin an lawmna ri chu a so-inêk thung a nih. Penticost hmasa taka khan mi 3000 laiin hringna an chàn a, Thuthlung Thar Penticost-a ruok chu Peter thu hrila inthok ringot khomin trum khatah mi 3000 velin sandamna an chang thung. Chu chu a nih Paulan, “Ama chun Thuthlung Thar rongbawltu ni tlâkah a mi siem a, chu chu Dàn, hawropa ziek ang kha ni loin, Thuthlung Thar, Thlaraua ziek chu a ni lem. Dan, hawropa ziek chun thina a’n tlungtir a, Thlarau ruok chun hringna a pêk” (2 Kor 3:6) tia a hril kha.

Penticost hmasaa Dan a pek lai khan Israel mipuihai chun lungruol takin, “Lalpa hril taphot chu thaw pei kan tih” an ti duol duol a (Exo. 19:8). Sienkhom anni theina ringot chun an thaw thei naw ding ti an hriet. Hla taka ngirin, inthin pumin, Pathienin an kuoma daireka thu hril ta naw hràm dingin an ngen a nih. Chu Pathien bok chu Thlarau Thienghlima Penticost nia a hung inlang chun mipuiin Peter kuomah, “Unauhai, iem thaw tang kan ta?” tiin an indon lem a, Peter chun, “In suolhai ngaidam a ni theina dingin inrêngin sim unla, Isu Krista hmingin baptisma chang ro. Chuongchun, hi thilpek Thlarau Thienghlim hi dong in tih. Thutiem hi nangni ta ding a na, in nauhai ta ding khom a na, ei Lalpa Pathienin a ko taphothai ta ding khom a nih” (TT 2:38-39) a ta, a hril ang chun an thaw a, thutiem chu an zui theina dingin Thlarau thilthawtheina chu an chang tah a nih. Ei hlaa khom, “Suol hre dinga mi san dingin, Thlarau chauh a trangkai” a ti hrim a nih. Hi lai châng DV-a kan inlet hi UPC mi threnkhat chun an thuring le inzirtirna tawkbuoia an ngai leiin, sut nawka chuh inlet thra dingin an mi ngen chu tie!

Nambar 50-na poimawzie

Thuthlung Hlui hunah nambar 50 (Penticost) hi zalenna le sansuokna kum a nih. Kum 50-na hi Jubili kum, insuona kum, bawihai an suok zalenna kum, leibat po po an fihlimna kum, in le lo zor tah khom a neitu hlunin an chang nawkna kum, ram khom insuo zalen a, ieng khom ching an phal naw kum, amaa tro bu le bal le theihai khom sik an phal naw kum a nih. Hi thu hi chipchier takin Leviticus 25:8-55 ah a’n ziek. Aigupta bawia kum 430 zet intang tah Israelhaiin Tuipui Sen kân a, an Pathien Jehova chu zalen taka ‘Ni thum lamah’ be dinga Mosien Faraw kuoma a lo hni khah sukpuitling theiin a lo um ta a. A mihaiin a thuthlung an zawm theina dinga an thaw ding le khawsak dan ding Danpui chu meichoka lungphek ngeia ziek a pekna ni chu Tuipui Sen an kàna inthoka ni 50-na, tu lai thil anga hril chun, an ‘Republic Day’ a nih.

Thuthlung Thara Penticost nia ruok chuh lungpheka ziek ni ta loin, an lungrilah ziek a ni tah lem. Chu chu a nih Jeremia-in a lo tlanginsampui (31:31-34), a hnung kum 650 vela Hebraihai kuoma lekhathon ziektuin,

Chu phaa Israel sungkuo kuoma

Thu ka thlung ding chu hi hi a nih:

Ka danhai an lungrilah sieng ka ta,

An lungrilah ziek bok ka ta,

An Pathien ning ka ta,

Ka mihai ni bok an tih

tia a hung insam non khah (8:10).

Tlangkawmna

Ziektu hmingthang Alexander Dumas tienami ziekThe Three Musketeers’ –a bu pakhat, Twenty Years After- tia khan kul sung tang ina um pasalthra mi pathumhai hin an suok dan ding an phan laiin bu fa dingin lung in vengtu lu tak dottu La Ramée chu an fiel a. Chu pa phierpuina lei chun Duke of Buckingham chu a suok hrim a. A tlan suok ding thu fiemthu anga hril lawkin, “Khai, Penticost chu ieng kongin am ka sor trangkai ding? Thlarau Thienghlim chu lei chok anga hung trumin, ka’n tàngna lung in talahai hi hung hong el a tih ti i ti ngam naw a ni?” (Now, what has Pentecost to do with me? Do you fear say that the Holy Ghost may come down in the form of fiery tongues and open the gates of my prison?) ti thu a ziek a.

Hi thu hi ka tiem laia ka lungrila thil hung inlang chu Filipi khuoa Paula le Sila lung in intang lai thu Thilthawhai 16-a inziek kha a nih. Zanah an trongtrai a, hla an sak zoin lir nasa tak a hung inhning a, lung in kotkhar po po a hung inhong a, tânghai kol bun khom a hung insût vong a. Lung in vengtu a hung har chun tânghai an suok vong tah ringin inthat a tum a, Paulan a khap a, ama le a sunghai leh Isu ringin chu zân lá là chun baptisma an chang tah a nih. Chu chu a tak ngeia Penticost ni hmangtuhai tonhriet chu a nih. Penticost chu suol bawia intanghai kol bun sûta chatuona zalen dinga insuotu a nih. Amiruokchu, ei ring ang phu peia Pathien ropuina hmu chauh dinga ti ei ni leiin, kong hrang hranga ei kol bun sût thla theitu Thlarau Thienghlim chun ei ringzie ang peiin thil a thaw hlak. Chu chu a nih Paulan, “Pathien felna chu ringnaa inthoka ringnaah suklangin a um pei” (Rom 1:17) thu, inril tak, sienkhom fie tak sia a lo hril kha.

Pathien lunginsietna le thruoina zâr chauin kum 2013 hi keini nupa chun kum 50 kan inneina champha kan hmang kum a lo ni ta a, kan ta dingin Pentikost dawbol a ni leiin a hlu zuol a, kan hriet le hriet lo lai khoma mi humtu le thruoitu Lalpa chungah kan lawm a, lawmthu a kuomah kan hril mol mol a nih. Tiemtu po po kan nupain Pentikost malsawmna le ditsakna chibai vochuom kan buk. (May 15, 2013, Delhi)

Ziektu: Dr. Lal Dena* Manipur University

Lalpa chu Pathiena nei hnam,

Rochungtua a thlanghai chu,

Hnam hamthra an va ni ngei de!

- Sam 33:12.

Ei rama Chanchin Thra hung lut hi ei histawria mellung laia poimaw tak pakhat a nih. Chu Chanchin thra chun kum za zet a mi chenchil trèp tah a; ei hma el, kum thar Thlavul ni 5, 2010-ah a champha voi zakhatna chu a hung tlung ding a nih tah. Chuleiin chu Chanchin Thra hung phur luttu misawnarihai thaw dan kalkhmang, a sie a thra thre khatnaah thlir let hmasang ei ta; chun thre hninaah Chanchin thrain ei suotlang thara zung a hung kei dan sui bok ei tih.

THRE KHATNA

1:1 Ramper hluttuhai ringkol an batpui

Kumpinu mi op sung po po khan misawnarihai le ramper hlutsak pawlhai kha kut insui ang elin an intlon a. Misawnari kalchawina le ramper hlutsakna chu tangka hmai hni nei ang elin an inlang hlak. Ramper lak hmaa misawnari an lo fe hmasa pal khomin, misawnarihai chu ramper hlutsak pawl ta dinga lampui suottu an ni tho tho. Misawnariha’n an lo baw pèn sa rama khan dannaranin an hnam chanpui bok ramper hlutsakhai kha an lak lut lem hlak. Entirna’n British misawnarihai lut hmasakna ramah chun anni British roreltu bok an lak lut lem hlak. A tlangpui thua histawrical piriet sung khan misawnarihai nekin ramper hlutsak pawl kha an fe hmasa lem hlak a. Chuleiin, rambung tam taka misawnarihai chu ‘ramper hlutsak pawlhai ‘uisa thiem’ (hunting dog of imperialism) anga ngai an ni hiel. Hi hi abikin India hmar saka lem chu a ni nawk zuol. Assam rama British rorelna nghet siem fel a hung ni khan David Scott le Francis Jenkins, Commissioners, Guwahati-a mi hai chu misawnarihai rong bawlna dinga lampui siemtu ropui tak an nih.1

Kum 1890-1891-a British sipaiha’n Manipur le Mizoram an hung lak fel zo char khan, abikin tlangrama hnamchomhai kha ieng anga law dim, an naw leh, ieng anga op dim ti London-a roreltuhai an zuk rawn a. An ram lak sunga hnamchomhai khawsak dan hieng ang hin an zuk ripawt a:

1. Mi lu lak ching mi an nih. Mi lu an lak hai chu an kotkhar biengah an tar nghuon hlak.

2. Ramhuoi be mi an nih.

3. Dan mumal an nei nawh.

4. Mi hrat lem han mi hrat naw lem hai chungah nun an rawng hlak.

5. Zu dawn mi an ni a; umni khama zu dawna nunkhuo pham mi an nih.

London-a roreltuhai chun,”Assam ram ei op anga ei op chun an ning a’n tel ding a ni leiin an lungril tieng mol hnè hmasak a ngai ding a nih. Chuleiin, misawnarihai an inthok suok nghal a trul ding a nih chuh” tiin an hung don let a nih. Mingohai kha pawl hni an um a: kawlhnâma mi hnetu le thuah mi hnetu. Thuaa mi hnetu pawl chu misawnarihai an nih a, chema mi hnetu pawl chu sorkar an nih.2

Arthington Aborigines Mission Society (AAMS) tirin William Pettigrew, F.W.Savidge (Sapupa) le J.H.Lorrains (Pu Buanga) hai chu Manipur le Mizorama buoina inkieng nghakin Cachar, Assam-ah an inkul phot a. William Pettigrew-in Cachar Meiteihaia inthokin Meitei trong a lo inchuk a; Sapupa le Pu Buanga chun Hringchara Mizo sumdawnghaia inthokin Mizo trong an inchuk bok a. Manipura buoina an kieng a, Mingo rorelna sukdet a ni charin William Pettigrew chu Imphalah February 6, 1894-in a lut a; chuong ang bokin Sapupa le Pu Buanga khom Aizawlah January 11, 1894 kum vekin an lut a nih. Hieng misawnari hung hmasa haiin Manipur le Mizorama rong an bawl dan ding lampui lo siem reltu chu British ofisar A. Porteous, Acting Political Agent a nih.3

Misawnarihai kha a lang a pauin sorkar ringkol batpuitu inti naw hai sienkhom, an thilthaw khan sorkar a thlop tlat hlak. William Pettigrew lem kha chu Imphal a hung lut chara inthokin British ofisar nauhai lekha zirtirtuah an hmang nghal a. Meitei trong thiem a ni bok leiin Manipura inchukna tieng le sikul sapzek po po kha ama kuta sie vong a nih. Manipur sorkarin kum 1911-a intiempuina hmasa tak an thaw trumin Pettigrew chu Census Superintendent-a ruot a ni nghe nghe. Ukhrula a sikul naupanghai leh hi intiempuina sin hi hlawtling takin an zo. Kum 1917-1919-a Kuki helhai tukdol dinga sorkarin Kuki Punitive Measure a lak lai khan Pettigrew le Dr Crozier chu a kûl a taia Manipur sorkar thrangpuitu an ni bakah Pettigrew lem kha chu Indopui Pakhatna sunga sor ding Manipur Labour Corps-a thrang ding Naga mi sanghni neka tam le Kuki mi sangkhat zanga neka tam latu a nih. Chitea lekha lo hrie hmasahai chu hi Labour Corps-ah hin interpreter (tronginlettu)-in an thrang a, chuonghai chu misawnarihai kutsuok an ni deuh tei hlak. A tawi zawngin, histawrikal piriet sung po po khan William Pettigrew kha Manipura British rorelna khawla a kila lung trangkai tak a nih.4

Mizorama misawnarihai le Mingo roreltuhai inthlop dan khom a dang chuong nawh. Dr P. Fraser ti naw chu misawnari tu khom Mingo ofisarhai suksuolna kawk ngam an um nawh. McCall, Aizawl Borsapin Mizoram a suoksan hnungin Sylheta inthokin Rev. Mendus, misawnari kuomah hieng ang hin leklha a thon a:” I sinthaw le keima sinthaw kha thre thei a ni nawh. Nang le kei chu thiltum hmun khat, hieng ei opdehai hin hlimna le hratna thar an hmuna dinga ei beiseina chauh kha a mi chokphurtu tak a ni ve ve a. Kei chu i ringkol batpuitu, hun sawt naw te um ding ka ni a, nang chu um song ding i ni si. Hieng mihai hi an tienlai nun neka changkang lema an hung um theina hi nang le i thawpuihan kong iengkima in mi thlopna lei chau a nih. Chuong chu ni naw sien, voisuna muongna le hmasawnna lo um ta hai hi hmu ding um naw nih. Mizorama British rorelna a lo hlawtling ngai a ni chun, nang chun chan lien lem i chang a nih ti ka theinghil dèr nawh. Thurawn thra le hlu tak tak i mi pek hlak lei khan i chungah ka lawm takmeuh a nih”5, tiin. Hi hin Mingo misawnarihai sinthaw dan kalhmang le roreltuhai an inthloppui dan thuruk a hrilfie hle a nih.

Watkin Roberts ruok chu Manipur sorkar le misawnari danghai ditsakna a dong naw leiin, India hmar saka British rorel sung po po deuh thawin a mihai lai a um thei naw a, a rongbawlna khom nasa takin a konkaw pha a nih.

1:2 Thiemna an ngai poimaw

Misawnarihai rongbawlna taphotah thiemna an ngai poimaw bek bek. Chun abikin inchukna sikul le damdawi in tieng pang lem hi chu sorkar khomin a ngai poimawin a lungkham em em. Chuleiin, misawnarihai rongbawlna hmun taphotah sikul indin a ni tei hlak. Protestant misawnarihai thupui tak chu: ringthar tu khomin Pathien indik taka a chawibiek theina dingin Bible a tiem thei ngei ding a nih ti hi a nih. Misawnarihai chun a ram mihai lekha inchuktir chu an lungril thunun theina awlsam tak niin an ngai bakah, thiemna chu ringthar lakna hmangruo poimaw takah an ngai bok a nih.

Sikul an hong trana inthok hin ei suotlang nunah inthlakthlengna ropui tak a hung intlun a. Ei suotlang hluiah chu pawlpui pahni an um a: pawl khatna chu roreltu pawl (lal, khawnbawl le thiempuhai) an nih a; pawl hnina chu vantlang mimir an nih. Ei rama sikul hong a nia inthokin ei suotlang tharah pawl thar, lekha hre pawl (elite class) an hung suok a. Hieng lekha hre pawlhai hin misawnarihai inrawina hnuoiah tirko, pastor le zirtirtu sin an hung thaw tran a. Hi lekha hrehai bok hi sorkar rorelnaa khom sor trangkai an hung ni pei a nih. Hienghai pawl nungchang le thil thlir dan iengkim chu a hnung tieng ei la hung hril ding a nih.

Hi pawl thar (elite class) le ei suotlang hluia roreltu pawlhai (traditional elite class) inkarah hin chadan a hung um nghal a. Roreltu pawlhai chun khawtlang rorinrelnaa an ngirhmun le chan thra po po sukdanglam um loa chel zing an nuom a. Pawl tharhai ruok chu Indopui I & II laia an thil hmu le tonhrietin an khaw nghat le khawvel thlir dan a sukdanglam tah leiin, khawtlanga lal rorelna le thuneina chu pei hawna mipui insorkarna lak lut tumin thrang an hung khaw ve ta a nih. Kum 1940 vela inthoka pawlitiks thlifim a hung hrang trana inthok khan pawl tharhai hin thruoitu nina an hung chang pei tah a nih. Chuong ang chun Mingo misawnarihai rongbawlnain ei suotlang tharah insawi danglamna a hung inumtir a nih.

1:3. Sappui nun an ngaihlu

Mingohai chu roreltu ni hai sien, misawnari ni hai sien, hnam chapo, mi chungdel, Asia mi hang le Africa mi dumhai hmusit le hnuoisie mi vong an nih. Kristienna le an hnam nunphung thlier hran loin, khawlai hmuna khom an fena taphotah an hnam zierang tu sa ve an tum tei hlak. Ringthar taphot chu anni hnamchomhai dan, ser leh sang le zieranghai po po an inban luitir a, anni Sap khawsak dan an zirtir hlak. An lu an invawtir a, an sekhenhen kekor le korchung an inhaktir a, nghawngor an insuitir a, Sap lukhum (topi. topee) an inkhumtir a. Lem chang an ni tak. Anni Mingo misawnarihai tarmita inthok chauhin thil an inthlirtir hlak a nih.

Ei hnam nuna ei ngaihlut em em thilhai chu misawnarihan an hmu setan tlat. Thil pathum chauh zuk thlur bing ei tih. Khuong hi chong chen ni khuo, sa lu ineina le kût hmangna tinrenga a ser laia a mei ang a ni hlak. Tulai chen khom hin khuong boa tlei lohai ei nih. Hun sawt tak misawnarihai khan biek inah khuong lak lut an mi khappek a nih kha (hi thu hi a hnung tieng chieng lemin la hung sui ei tih).

Pahninaah ser le sang thawna hrim hrima a thrang loa thaw thei lo chu zu a nih. Siet ni thrat ni ni sien, leichawi ni sien, mo biek ni sien, thu sie hla sie tinrenga hmathruoitu chu zu a nih. Misawnarihai chun ringthar an lak taphot hai chu zu dawn an khap nghal.

Ei hnam rohlu Mingo misawnarihan an tai em em nawk chu kût le hnam lamhai an nih. Ei hnam lam le kûthai kha ramhuoi biekna an ni nawh. Raldoa hnena lawman dam, sahrang lu lak inei changa insukhlimna dam, bu le bal malsawmna tieng an hnienghnar changa khawtlang insukhlimna Sikpui Kut dam an lo hmang hlak a. Khang ang insukhlimna ei nei sunhai kha ringnawtuhai thuomhnaw tiin an min bansantir tum vong a. Chu lungril (colonized mentality) chu putin tu laia ei kohran thruoitu threnkhat le thuhriltu threnkhat chenin ei hnam làm le kûthai chu ‘Aigupta thuomhnaw, hlui hlawn thil’-ah an mi ngaipek zing a nih.

Sakhuona phêna Mingo misawnarihan lungril tieng an mi hne dan hi a’n thuk hle a nih. Khawvel varna le Chanchin Thra ei dongna hnàr an ni leiin, misawnari le mingohai hrim hrim chu ei chung en a, an thaw dan taphot chu thra lem vongin ei ngai hlak. Sorkarpui leh thrang ruolin ei hnam nuna thil thra le inzaum, iengtik lai khoma khawtlang inthruoina dinga ei rohlu tam tak an mi hung vat fai pek vong a. Sappui nun butlinga mi thruoi lut zo tak tak bok si loin, chamlakah an mi sie a; hi ku hi ei ngirhmun indik tak chu a nih. Traibal sawsaiti ni ang reng, Saphai thaw dan kawpi ang reng bokin ei um a nih. Mingohai hrim hrim chu ei chung en a. Ei inkhawmpui ni khuoa an mi hung uop chang dam hin ei chang a par a, an thuhril ieng rak ni naw sienkhom bau ka kungin hapui inhil hukin ei ngaithlak hlak.

Hi lai thu hi P.C.Lawmkung-in thiem em emin hieng ang hin a lo ziek a: “…heti chen Kristian lo ni tawh leh lehkhathiamna lamah pawh tawng sang ve tawh tak Mizote hi kan inenchian leh a trul ta hle mai. Mani kea ding ngam, vehbur khawn leh Sapho chah chhuah leh tranpuina hmu theia inel mai mai rual ka ni ta lo”6, tiin. Mingo roreltu le misawnarihai kha eini lai an hung khan an nunphung thuomhnaw leh an hung a. An mi maksan hnung khomin ei suotlang tharah an hnam nunphung chun riekna, chengna le chamsongna hmun a hung hmu chauh khom ni loin, a chongpu takah a thrang ta zing chu a nih.

A hrim hrim thuah, mingo misawnarihai kha Chanchin Thra hriltu ni hai sienkhom hnamchom hmusitna inthuk tak (racial prejudice) an pai tlat. Edwin Rowlands (Zosapthara) khan Mizo nunghak Thankungi a ngaizawng a, nuhmeia nei khom a nuom a, a tawpa lem chu a nei tah hrim a. A ringkol batpui D.E.Jones-hai nupa ruok chun remti loin an dodal nasa hle. D.E.Jones lem chun Liverpool-a an hotu lienhai kuomah hieng ang hin lekha a thon a: “Lekhathon ringota hril seng ruol a ni nawh. Eini le hieng ang hnam inhnuoi hi ei innei pol ding a ni nawh. European nuhmei ngei nei sien la chu misawnari thra tak ning a tih. Tuta inthok chu misawnaria hung suok ding reng reng hai chu nuhmei hung nei hmasa zet hai sien thrang a tih”7, tiin.

Misawnari ni sien ni naw sien, khang lai huna British mingohai, khawvela ramper nei lien tak, ram ni tla seng loa roreltua inngai, var inti le hausa bok hai khan eini mihriem le ramsa inkara la khawsa, ram keltil le trenbarama cheng hai hi mi hmusit naw ziezang ding an ni naw bok a nih. An ram bawngnene le khuoizu luongna ram thlakhla hlei thei loin, do le ral karah eini lai rong an hung bawl a, a threnin lu an hung phum a; dama an ram tieng kir nawk hai khom an hrat lai le an vanglai hun hmang zo hnunga an hringnun a zur tienga kir nawk an nih. Misawnarihai kha taksa le thisena insieng ve tho, an hnam nunphung ruongam sunga inthoka hung seilien an ni ve leiin hriet thiem an umna chin a um. Amiruokchu, Sap rama an thaw dan, an naw leh Saphai sitael ti ringot loin, an nunphunga a thra le a thra naw thlier thiem tum ei ta; a thrahai ei nunphungah sawm lut ei ta, a thra naw hai chu insiemthratnan hmang lem ei tiu.

Hnam dang dan thrahai la veng ei ta,

An dan suol thik loin.

1:4. Kohran inthrena chi an tu

Kohran pawl khat chauhin rong a bawlna hmunah dannaranin kohrana inthrena hi a um meuh nawh. Entirnan Ukhrul tlang dungah chu Hungdung khuo ti chauh naw chu khuo pakhatah biek in pakhat chauh a um pei a nih. Manipur tlangram pumpui hi American Baptist Mission (ABM) field-a hriet a ni lai zingin Pu Tlangval Watkin Roberts khan tuoltro mison, ieng denomination khoma innghat ni lo Thado Kuki Pioneer Mission (TKPM) chu kum 1910-in a hung phun a. ABM misawnari William Pettigrew-in theitawp suoin a lo do nghal a. Zawng tuor ding ngauin a tuor ti ang elin tuoltro ringtharhan an khawzawl ngeiah zalen taka Pathien chawibiek thei loa, suknomnatna tuor a, in dam inrawpek a, inhumhimna ding zonga thlavaia an tlansiet el hai dam kha chu na deuh a nih. Dawkasisiin Lt. Col.H.W.G.Cole chu Aizawla inthokin Imphalah kum 1914-1917 khan Political Agent-in a hung hlauh a. Watkin Roberts le R. Dala hai leh Aizawla lo inhmelhriet ta sa, Lusei trong thiem a ni bok a. ABM-TKPM kara ramri a sukfelpek a, chu chun buoina a sukdam chuong nawha chu a suknep deuh. William Pettigrew-in ieng khom a theinghil nawh a, tu khom a ngaidam bok nawh. TKPM-in Burma le Tripura chena ram a hung zauh phing leh, June 1923-in North East India General Mission (NEIGM) tiin thleng a hung ni ta a nih8.

NEIGM a hung insukdet ding char le inruolin Watkin Roberts le H.H.Coleman kara inhrietthiem nawna a hung suok nawk a. Misawnari lekha hluihai ei en veng veng chun ABM-TKPM buoina hmasa le NEIGM sunga buoina hi inzom tlat a nih. Pettigrew le a ruolpa, a kaiza vengtu J.C.Higgins (Manipur State Durbar-a Vice President-a inthoka Political Agent chena kaisang, Political Agent sin khom trum thum zet chel theitu) chun Coleman an tran nghal a. Kum 1930 May 23-in Higgins chun W.A.Cosgrave, Assam kuomah hieng ang hin lekha a thon nghe nghe: “Mr Coleman ripawt dan chun Mr W.Roberts chun sim thlang tlangram tieng mission thar ‘Indo-Burma Pioneer Mission’(IBPM) a’n din tah a. Mizoram ramri bul Tipaimukh-ah McCall, Political Superintendent, Aizawl khom a thang mek a, mi a man thei zat zat man dingin ka hei hril a nih. Mr Roberts hi ei la sop hne tawk nawin ka hriet- I feel that we have not yet finished Mr Roberts),”9 tiin.

Hi taka ei zuk suklang nuom tak chu, a rammihai suksuolna lei ni lo, doktrin lei khom ni bok lo, anni mingo mimal kara inhriethiem nawna leia eini laia kohran inthrenna chi an hung tu hi voisun chen a ra ei sik a nih. Hi lei hin Roberts thaw taphot chu thra sien se sien, ngai setan vong pawl ei um a. Chuong ang bokin, H.H.Coleman thaw taphot chu thra sien se sien, en sakhi vongtu ei um bok. Hi kohrana inthrena chi, misawnarihan an lo tu hi, voisun chena ei ram kohran hmasawna daltu, ei thrangmawbawk lien tak pakhat chu a nih.

Iemani ti kong zawnga thlir chun NEIGM sunga buoina kha malsawmna a nina chin khom a um. Buoia inthok khan tuoltro rongbawltuhai lai chi bing pawlitiks a hung lut a. Chu thu chu L.Keivom-in ‘Arthakzawl Pawlitiksi le Mission Buoina’ ti artikulah hieng ang hin a lo ziek a: “Buoina suok loin a fe pangngaiin fe zing sien chu Hmar tronga lekhabu tiem ding a um der naw ding a ni leiin Hmar literature nei naw ni hai a, tuhin chu an trong inhmang der tang an tih….Chuleiin mission buoi hmasak ra suok lieu lieu chu Hmar trong humhala um hi a nih. Hmar chauh ni lo, hieng Paite, Simte, Gangte, Vaiphei le hnam dang dang, NEIGM buoi hmaa a chim hai po po khan an trong an hum pha bok a nih. Pathienin mani trong ngeia ama chawimawi le inpak a nuom a nih”10, tiin. H.K.Dohnunin kohrana thruoitu nina a hung chela inthokin Thangngur, Thangler, V.T. Kappu le mi dang dang, a hmaa Lusei trong ruoka hla lo phuoktuhai chu Hmar tronga phuok ta dingin a’n fui tawl a. Pathien zar le annihai zarin hla tuoltro tam tak an mi lo maksanpek a. Hienghai hi ei literature innghatna bulpui tak an hung ni tah a nih. Ei hla tuoltrohai hi ei sir vela unauhai laia ei ram lakna hmangruo an nih.

THRE HNINA

Mingo misawnarihai ei ramah Chanchin Thra hrila an hung khan, anni kohran dan le inthruoi dan chipchier tak zawm a, an thaw dan ang ang chu ringtharhai chun kawpi le la lut pei dingin an zirtir a. Ei hnam nuna thil thra le inzaum, khawtlang inthruoikhawmna dinga ei hmang tam tak chu a hmatiemin an mi hung sam faipek a. Chuong sa khom chun ei hnam rohlu le nunphung threnkhatah Chanchin Thrain zung nghet tak a hung kei a. Chuhai chu a tawi thei ang takin zuk sawr bing ei tih.

2:1 Pathien ei ring dan

Ei suotlang hluia khom khan ei pi le puhai chun iengkim siemtu le malsawmtu umin an ring a. Dawi hla an insam chang khomin, “Hei! Chunga pathien, hnuoia pathien,” an lo ti hlak. Ramhuoi tri tlona an biek lai khomin, iengkim chunga thuneitu umin an hriet a, chu chu ‘pathien’ tiin an ko a nih. Ei suotlang tharah Chanchin Thra chu a tirin mikhuol angin a hung phot a, a hung tlangnel deuh deuh a, ei nunphungah zungpui a hung thlak ta a. Ringnawtu ei ni laia ei biek pathien chu ringtu ei ni hnung khomin ‘Pathien’, ei la ti zing a, ieng khom sukdanglam a um chuong nawh.

2:2 Thlarau khawvel ring dan

Ei suotlang hluia thlarau khawvel le ei suotlang thara thlarau khawvel chu a danglam meuh nawh. Ei pi le puhai chun mithi khuo um dingin an ring a, mithi khuo khelah chun pielral um dingin an ring bok a. Kristien ei ni hnunga pielral ei ring dan khom angkhat charin a la fe. Ei tronga pielral le Sap tronga paradise chu angkhat char a nih. Entirnan ei hla tuoltrohaiah hieng ang hin ei sak hlak a:

Pielral ka ngai, ka Lal lengna,

Lungngai um nawna ram mawi chu.(Ind.231)

Pielral nisa ka lungrila a hung var tah.(Ind. 118)

Peilrala chawlna inhoi a um (Ind.308)

A danglamna tak chu ei suoltlang hluiah khan pielral chu thangsuohai chauh kai theina a ni a; ei suotlang tharah ruok chu pielral chu mi tin Isu Krista ringtu taphothai kai theina a ni tah.

Aw, Pathien nangma chanchin thra zara,

Lawmthu kan hril che a nih.

Haleluija, Amen

Ei suotlang hluiah khan mithi khuo lampuiah tui chi khat lunglotui um dingin ei pi le puhai chun an ring a. Chu tui chu mi’n a dawn pha chun hi khawvel hi ngaina hrim hrim a nei ngai ta nawh. Chu mithi lampui boka chun par chi khat hoilopar umin an ring bok a, chu par chu thlieka mithi thlarauin a be pha chun hnung tieng ngaina hrim hrim a nei ngai ta nawh. Hi ring dan hlui hi ei suotlang tharah khom ei som pei a, inpakna hlaah hieng ang hin ei sak hlak:

Aw chu hmuna leng hai po chun,

An thre ta hai ngai lo dingin;

Hringna lunglotui an dawn tah,

An thliek lawmna hoilopar leh.

2:3 Khuong

Hi hma khan khuong chungchang thu ei hril met tah a. Khuong hi ei hnam nunphung le nina (identity) phurtu tak laia pakhat a nih. Ei pi le puhai chun khuong hin rau nei dingin an ring. Khuong an tuk pha khom a sun tlangtu ding pahnam an hmu zo ngai nawh. Leiri pahnam sunga hnam siper Pudaite hai hi thiempu hnam, khuong rau khomin a baw ngam lo niin an lo ring hlak. Chuleiin, anni pahnam hi khuong an tuk pha an insun tlangtir hlak.11

Ei pi le puhai khan khuong hi chong chenna le zu hmuna insukhlimnaa an lo hmang tak a ni leiin misawnarihai khan hun sawt tak biek inah lak lut an mi phalpek nawh, an hmu setan tlat leiin. Nisienlakhom, hun a hung fe pei a. Khuong chu ei hnam nunphunga a ser laia a mei ang a ni tlat leiin ban song thei a ni nawh. Kum 1906-a harna (revival) a hung tlung lai khan, a bawlhlo poimaw tak khuongpui a thrang ta leiin, hlimna kha a let tamin a sukzuol a nih. A thu hrim hrima, misawnarihai khan, “tringtranghai, perkhuonghai, khuonghai leh Pathien hmaah an lam suou suou a” (I Kro 13:8) ti le “Khuongte bena hranglamin, Ama chu inpak ro” (Sam 150:4) ti dam hi an tiem naw amani ding. Chawibiek inkhawm le lengkhawma khuong boa tlei thei lo hai ei ni leiin khuong um nawna hmuna khom tuithei bek khuongin ei hmang tho tho hlak. Voisun ruok hin chu ei biek inah khuong hi a chongpu tak a ni nawk tah.

2:4 Hnam hla thlŭk

Hnam tinin zie le hmelhmang ei nei seng. Hnam zie laia poimaw tak pakhat chu hnam hla thluk a nih. Ei kawl vela Meitei le Bengalihai khomin hnam hla thluk bik an nei seng. Kristien ei hung ni tran a, Pathien inpakna hla ei la nei naw leiin, misawnarihai khan anni nunphung ruongama siem hlahai kha a mi lo inlet pek a, hun sawt tak chuong hlahai chu inkhor takin ei lo sak hlak. Sappui nunphung buzawla inthoka phuok an ni leiin, an hla thlukhai khom ei rawlbawk leh khom an inrem chie nawh. Solfa dana “Isu panin pên khat bek ei pèn naw dim a nih?”tia insak làm le khawvar chu intak ngot a tih.

Hun a hung fe pei a. Ringtu hmasahaiin misawnarihai zarah ziek le tiem an hung thiem tran a; hla tuoltro thu le hla tienga umzie inthuk tak tak nei, tamtak an mi lo maksanpek a A thlukhai hi Wales le London-a inthoka ei incha suok an ni nawh a, ei nunphung, ei Sikpui hla le Hranglam hla dang dang thluka inthoka hung tro suok el an nih. Muol mi lo liemsan tah, Dr.Lalnghorlien chun ei hla tuoltrohai hi Hmar nun fe thlenga Pathien inlarna an nih, a ti chu.12 An dik ngot el. Mi dang thuomhnaw hawin Pathien inpak nawng ei tiu a, mani ta, mani thuomhnaw ngeiin Pathien chawibiekin inpak lem ei tiu. Trong a mi pek tlat leiin chu chu Pathien mi siem dan le dit dan khom a nih.

TLANGKAWMNA

Chanchin thra le tu kalchar khom an inkal nawh. Jentelhaiin thlarau an hung chang ve khan, Juda mi fir pawlhai khan Mosie dana ser an tan ve naw chun sandam ni naw ni hai an tih! Hi lei hin Jerusalem inkhawmpui an ko hiel a ni kha. Chanchin thra chun atirin thrungphain Juda kalchar a hung hmang a, Grik-hai lai Grik kalchar, chuonga hung fe peiin ei kalcharah a hung lut ve tah a nih. Chanchin thra hi tuihnuoilong ang a na, ei kalchar tuipui a liena an thuk po leh a him ding a nih. Amiruokchu tuihnuoilong chu tuipui chunga um ding an ni nawh a, tuipui sunga um ding a ni ang bokin Chanchin thra chu ei kalchar ruongam sunga lak lut le cheibawl dan ei thiem ding a nih.

Chanchin thra le kalchar intringmit dan Prof. John S.Mbiti chun hieng ang hin a lo ziek a: “The Gospel does not throw out culture; to the contrary, it comes into our culture, it settles there, it brings its impact on our total life within that culture. It is within our culture that God loves us and calls us to repentance; it is also within our culture that God wants us to love, worship and obey Him. God does not want us to be aliens to our culture- but only aliens to sin. Our culture is the medium of receiving, diffusing, tuning in and relaying the Gospel. Without culture, we would not hear the Gospel, we would not believe the Gospel, and we would not inherit the promises of the Gospel”.13

Chanchin thra hung lut hma chun hnam ei ni hmasa a. Chanchin thra hung lut hnung ruok chun Kristien ni hmasa lem ei ta, chu hnunga chun ieng hnam hnam khom ei inti ding chauh a nih. A poimaw tak chu Lalpa chu Pathiena nei hnam ni hi a nih. Rochungtua thlang tlak, Pathien hriet, hnam hamthra ni tum ei tiu. Kristiennain kum za a mi chenchil ta chun, Kristien nuna puitling chauh ni loin, ei sir vela mi danghai enton tlak le inchuk thei khopin nun khal tum tang ei tiu.

Hril tlang ding:

1. Ei suotlang hluia nuhmei pasal innei dan- man le muol mumal tak ei lo nei a. Kristien ei ni hmaa man le muol hai kha Kristien ei ni hnung khomin ei la hmang zom zing. An danglamna met chu sekhat (siel pakhat) ti kha a poisan ei inchangtir ringot a nih. Hi man le muol ei la hmang zing hi Chanchin thra le an hmein ei hriet am?

2. Hnam identity innghatna poimaw em em laia pakhat chu hnam làm le kûthai hi an nih. Ei suotlang hluia chun Sikpui Kût hi kum hnienghnar trum, khawtlanga hri le hrai tuok loa thina khom a um naw leia umni khama insukhlimnaa an lo hmang hlak hi ramhuoi bieknaa hmang a ni nawh a. Man le muol hman ei hmang zom si chun, Sikpui Kût hi ‘Aigupta thil, hlui hlawn thil’ iem a nina a um a? Mizoram, zaa za Kristien tia insal ngam hmanin a sorkar meuhin hma lain, holiday hiel puongin Chapchar Kut kum tin a hmang ta si a. Abikin ei Sikpui Kût le lam dam hi sukvul zing a thra naw maw?

References:

1. Lal Dena, Christian Missions and Colonialism, Vendrame Institute, Shillong, 1988, pp.20 & 22.

2. Rohmingliana, ‘Nun Hlui Thlir letna’, Thu leh Hla, Aizawl, December,1983, pp.12-13.

3. Lal Dena, op cit. pp. 31-32.

4. Ibid.pp.94-95.

5. McCall’s letter to Rev E.L.Mendus, Sylhet, 24 June, 1943.

6. Lawmkunga,P.C.,‘Mizote leh Sap Tih Dan’ in Lentlang, Mizo Literature Society, Churachandpur,2004, p.40.

7. D.E.Jones’ letter to R.J. Williams, Aizawl, 13th December, 1906.

8. L. Keivom, Zoram Khawvel 6, Aizawl, 2000, p.104.

9. Higgins’ letter to W.A. Cosgrave, in Foreign and Pol. Department, Govt. of India, 1920-1930.

10. L. Keivom, ‘Arthakzawl Politiksi le Mission Buoina; Thuro, June, 1986, p.9.

11. Suoka, Pudaite, ‘Kristienhaiin Khuong ei vuok phutna’ Thuro, May, 1984,

p. 207.

12. Lalnghawrlien, ‘I Lo Ngaituo Ve Hlak Am?’ Thuro, November,1983, p.21.

13. John S. Mbiti, ‘Christianity and African Culture’, in Evangelical Review of

Theology Greater, Kailash II, New Delhi. Vol.3, No. 2, October, 1979, p.185.

(About the author: Dr. Lal Dena is a noted historian at the Manipur University and is a regular contributor to Inpui.com’s database of Hmar history-  Editor)

By Lalzar B. Sinate*

Tuipuiah i bu[1] tol suok la,

Ni iemani zat hnunga chun,

A hlawk i hmu kir ding a ni si a.

I neihai chu sem dar rawh,

Hmun sarih, hmun rieta khom,

A ram chungah sietna ieng am,

A tlung ding ti i hriet si nawh.

-Thuhriltu 11:1-2 (DV)

Indopui pahnina tawp tâwm khan Ruonglevaisuo, Tuiruong le Tuivai inchinnaa inthoka mêl thum vela hla, Lungthulien ram, Damdiei vadungte bulah ka pain serthlum bil (orange orchard) lien tawk tak, kung sang chuong zet umna a siem a. Naupang kum riet vel ka ni lai (1952-54), skul chawl chang, a bikin Krismas tawm hin ka zu chêng ve hlak a. Tu chena mitthla le manga ka la hmu zeuh hlak chu, serthlum râ tuor dam, vate châng kam a, ka lungbil kama vâthru le vaber a del dâm, Damdiei vadungah nga kuoia kan man lai dam, serthlum pum 25-30 vel phur vea Ruonglevaisuoa Vai sumdawnghai kuoma kan zu zor lai dam a la ni zing el. Ka nunphunga inchik tlak le theinghil thei ngai lo, hun poimaw a ni lei ni ngei a tih.

Chuong lai chun serthlum pum thra tak tak kha pum sangkhatah cheng sawmin an zor hlak a, chu chu pum khatah paisa khat tina a nih. Chuong sa chun, ka pain sum a lam thrathnem fût hlak lei ni ngei a ta, kei le ka uhaiin lekha kan inchuk thei el bakah, Shillong Don Bosco-a hai chen zu kai phakin, sorkar sin khom chel thei hielin kan um phak a nih. Kan insung ta dingin chû serthlum bil chu kan intranna a nih ka ti naw thei nawh. Theinghil a harsa hrim a nih. Chu hriet zingna chu voisun chena ka ngaituona le hmalakna lampuia mi thruoitu, ka Hmar arasi a la ni zing. Ei loneimihaiin innghatna tlak thlai huon, thei bil, thing bil, raw bil le a dang dang nei tluor inla, fak ding nei lo, tràm ti vel hi ei hnot zâm thei ka ring tlat a, chu lampui chu ka thei ang angin ka bawzui mek. Harsatna ka hmasuon tâk haia inthoka ka tonhriet chu: ei ngirhmun le nina tak hi inenin inhmu chieng inla chu, thil tam tak ei nor tlang thei ding a um ti hi a nih.

Pathien ditsakna changin, kum sawmthum chuong zên zawn, India sorkar laipuiah sin ka thaw hnungin ka lo chawl ve ta a. Sorkar ditsakna khom changin, mi ngaia thokna hmun thra le dituma ngaihai chelin, hnam le ram invoina le inzoma hmalakna tam takah ka thrang ve phak hielin ka hriet a. Ram le hnam invoi hi kristien ei nina le inkop tlat le chu le inzoma thil thra thaw hi ei mawphurna (duty) dinga Pathien ruot a nizie thuah hin ka hmin a, ka thaw thei tlawm sienkhom ka theina chin chin thaw ka tum tlat bok. Chu lampui ka hrawnaa chun, thil hriet le inchûk tlak tam tak ka tongin ka hriet a. Thil siem thrat ei tum a ni chun, a sietna ei hriet chieng a trul hmasak el khelah, siem thrat ei mamaw ti le ei trul a nih tia khom ei chieng a ngai. Ei ngirhmun ka hmu ve dan threnkhat a hnuoia hin hung tar lang ka tih.

—State pali hnuoia hnam pakhata tiem ve (Scheduled Tribe), ram bing le roinrelna bing ruok chu nei zo si lo, ei umna ram sunga midanghai thlauthlak hlaw (discriminated), rorelna khawlah chanvo poimaw chang phak lo, mani trong inchukna nei mumal lo, sorkar hriet chu hlaw angreng bok sia laklaw taka um ei nih. Mani ram del sunga chenghai ta ding khomin inchukna tieng beisei ding umin a’n lang nawh. A hminga sikul a tam ruol ruolin, inchukna sikul a tlawm. Hotu ei tam a, zirtirtu ei tlawm. State dang danga um dar ei ni leiin ei ngaituona, thlir dan, chet dan le trong hmang dan chen khom a kum telin a hung inhlat hret hret pei a nih.

—Fak le dawn zongna tieng ei rethei hle laiin ngaidan thra le thaw dan thar thra lem inchuk tumna ruok chu a tlawm hle. Sorkar ngaisak hlaw phak bek loin, ei hmu le dong phak ve sunhai ruok chu indik lo taka hmang tumna a lien a, chuong ang chun hmang a ni mek bok a, hmasawnna ram tin lampui a hraw tlawm hle. Thlai le thil ching dang dang hai khom mani intodel tumna khel tienga zorsuma inchangtir a, hnienghnarna intluntu hmangrawa hmang tumna a um phak nawh. Inthrangna hmangruo hieng society, self help group, farmers’ club, trust, etc hai hin eini lai zung keina ding an la hmu zo bok nawh niin an lang.

—Mani neka upa inzàna le tlawmngaina haiin hnung an tawl ran laiin trul lo hmuom, dawn le fak ei chìng danin hluor chin a nei ta nawh. Hnam nunphung kei ngirtu le chawimawitu tlawmngaina le khawtlang inzàna le nun dan le chang dan mawia ei ngai hlakhai chu nunghak tlangvalin an nuna a taka an hmang danin hnam nun a hril pei a nih. A trûl khel tienga sa hè le a lem thlakpui ding zongnain hnam thisen a hê hle. Kohran inkhuokhirna le khawtlang inthruoina ngainêpna le ngaithàna lungril a lien tuol tuol a, chu chun mei mei khawvelah ami hnùk lut inthûk deu deu pei.

—Hnam, khawtlang le kohran sungah, a rûka inrem nawna tlungpûm lien tak a’n khang. Hnam nunphung le khawtlang nunphung tam tak kohran mawphurnaa inhlàn a ni hnungin, kohran sunga inrem lonain thu a hril rawn hle. Mani insunga hmangaina insuo nêka hriet ngai lo le hmu ngai lo invoi le lainat tumna hung lienin, mani ram inthim bêk bêk siin ramthim baw êng ding ei zong mol mol zing. Mani inthim siin hmun dang baw êng zo tak tak ei tim maw?

—Ei ram lê hnamin tlaksiet tieng a pan pei a nih ti ei hriet khelah, siem thrat thei le tungding nawk thei a nih ti ringtu ei ni deu vong. Ei hril rawn a, thil tam tak thaw deu pûk trûla ngaina khom a um. Thil tam tak trûlin ka hriet nawh. Ram le hnam inthrangna ding hril thiem le ram hmangaihai hin mani taa ngaiin ei hma zawn sengah hma la tlâng inla, hma chu ei sawn tran a ni el. Mi hmang ding le zawm ding chauva hril a, mani’n hmang tum si lo chu a trangkai nawh. Pathien thu ei lak dan khom chu char chu a niin ka hriet. A hril tieng ei thiem a, ngainuomum tieng khawvelah ei lut a, a taka fak ding le dawn ding ruok chu a tlawm. Ngainuomum khawvela cheng hlim ei nuom; a tak rama lut ruok chu intak ei ti el khom ni loin ei pei nawh. Gospel Centenary ei hmang dan po po hin ei nina tak a hril rawn vieuin ka hriet.

Ka thlir ve dan chun, mani insung chit sukfai le en tlâka sie le siem hmasak phot a trulin ka hriet. Mànî rethei siin mi dang invoi taluot a ngai nawh. Chuong ang bokin, mani insung, khawtlang le hnam nun inthim sia ram dang baw êng tumna lungril nei lien taluot khom hi a hrisel nawh. Mani phak tawka sukdik, ringum, taimâk le Pathien nau ei nina kongkhat beka suklang hi a poimaw. Trongkam chauh ni loin, ei thaw thei zawng seng thawin, ei nunin Pathien thu hril tum ei tiu.

Fak le dawn zongna konga ei ngirhmun le inmila hlawk taka ei hmalak dan dinga ka dit tam tak a um a, chuonghai laia iemani zat chu hang tarlang zok inla.

· Eini ram hluo bikah, fak le dawn ei zongna le hmùna tak, ei inbenbelna chu ‘ram’ (forest) a nih. Chutaka chun chêngin, lo neia fak le dawn zongin, ran vaiin nun ei khal. Khawvel kalphung inthlak pei ruolin mihriem ei hung pung a, ei ram del ruok chu a pung chuong nawh. Ei lo nei dan pangngaia nei zing dingin ramin a mi dai ta naw a, thing le ruo hai khom a tlawm nuom sawt hle. Ram a pawn ruolin tui dawn ding a hung tlawm pei. Rannung chi tum tum le vatehai ei that rèm zo an naw khoma ratlan ding a vàng tâk leiin an mi’n pemsan peizie hmu theiin a’n lang. Fak le dawn intodel chu a hla nuom sawt kher el. Chu khelah indik lona tinreng (corruption) le innghirnghonain (conflict) ei ramah bu an khuor a, ei ri le rim chu na tak a nih. Ei ram le hnam nunphung, sorkar sum le pai ei hmang nuom dan, inchukna kong le ei kohran nun hai hril non ngai lova hretu vong ei nih. Ei mazu mei pei ruolin mî hmûsit ei hung hlaw a, mani insung le hnam sung a ni naw lem chun huoi ngamna le thla ngamna hmun ei nei ta nawh. Ei pahnampuihai, mi bèl beiseituhai khom an tlanse pei bok. Ei umna hmun senga hmun khuor det nekin, inlâng lem ei hmabak pei niin ka hmuh. Hi lei hi ni ngei a tih, ei hla phuok thiem, Pastor Ngamlalchawlin A siet nawna a um nawh, Tho ei ta, inngir ei tiu a lo ti hiel chuh.

Kum thum-kum li sunga ka hmalaknahai ka thlir letin, ei hnam inngir nawkna dinga thil thaw ngei ngei dinga ka hmu threnkhat, ei hriet dinga ka dithai chu hei tar lang ka tih:

· Ram hmânga thlai le thei ching mi ei nih. Ching zom mol ei tiu. Ana chuh, ching ding chi le ching dinga hlawk lo thuah ei chieng a trûl. Ei ram sik le sa le a leihnuoi le inrem el khelah, fak le dawna ei intodel theina ding, zorsuma inchang thei thil ching dan ei ngaituo ngaiin ka hriet.

· Ei del ram hi, tlangram kilkhawr a ni a, ei thil ching vehai hi hmun dang, ram thra lem, khàn thra lem le lawilèn inhoi lema khawsahai leh inel ding ni inla, tluk ngaina um lo a nih. Chuleiin, zorsuma inchang thei thil ching ei tum a ni chun, ei rama thra bik, hmun danga ching dukdak thei ni lo, mi dit sihai ching a trûl. Chi hnih chi thum ching kop thei a ni lem chun duthusam a nih.

· Fakfawm zong ei nì tlangpui leiin, kum khata tlung thei, kum thuma tlung thei le kum saria tlung thei chihai chìng kop thei a um chun a thra.

· Thil chîng dinga thrâ tam tak hi a puopa (duplicate), chìng olsam lem a um deu vong a. Indikna leh thrang kopa fir taka zor thei ngei dinga thaw a ni naw lem chun, sietpui nghal thei a nih.

· Ei ram delhai hi lamlien tlung thei lona hmun deu vong a nih. Thil ei ching hmain zor huna a phursuokna ding lampui remchang siel lawk phot thrang a tih.

· Lien taka, a honpuia hmun remchanga ching tlang chu thil ditum a nih. Zor tlak le zor tham nei lo chun a zorna (market) thra hmu a harsa hlak.

· A thei phot chun, khuoa inthoka hla lo, mani ta bik ram nei a, chu taka thil hlun ching tluka thra a um nawh. Chuonga ei thaw chun hmun tam tak rampuiin hung um thei nawk a ta, ramsa le chungleng vatehai khomin chengna tlakah ngaiin mi hung pan nawk ngei an tih.

Tuta chena ka hmalaknahai hang hril kai zok inla, thil tam tak hriet fie thei a ni ka ring.

Churachandpur phai:

Eini rawi ram delna bik khaw tina ching dingin loneimi 320 pawl Sapthei ching dinga thrangpuina, State Bank of India hmanga pek an nih. Mi tam tak chu khêla thrangin, sapthei bil nei si loa neia insalin thrangpuina an dong. An chìng hmu ding a um naw a, zor suok ding an nei bok nawh. A thawpuitu keima ta ding khoma hming sietna chu a ni el. Chu lai zing chun, a bik takin Thenmuol khuo an thaw thra. Zor ding an hau a, voisun hin inchawtu ding haiin an inchù a ni tak el. Khaw inthrang, khaw dang tluk lo an ni der tah. Hlawtling thei a ni laiin, a hmun veka hlawsam thei khom a nih.

Sinlung Council area sungah :

Rengthei, kuva, ruo le sapthei chinga hma lak tran a nih. Khaw rukin rengthei, khaw ngain sapthei an ching. Hlawtlingna muol a um lai zingin, siem chop harsatna tam tak khom tuok a nih. Tu chena chuh rengthei zor tieng harsatna umin ka hriet nawh. Tam nawkzuol ching suok inla lem chu puo tieng zor suokna ding a tam taluo. Chu ruok chu kan la phak hri nawh. Sapthei zor tran mek a ni ta a, a zorna thuah buoina a um nawh. Tam nawkzuolin ching inla, hau vieu inla chu duthusam ning a tih. Mizoram sorkarin kan hmalakna sirbia hmangin suklien zuol pei a tum nasa ti hriet a nih.

Cachar & North Cachar bingah:

Hmarkhawlien le a sevel khuoa hai, Assam sorkar leh thrang tlangin, Rengthei bil inzauh lienna sin (Technology Mission) tran a ni ruolin, Rubber Board thrangpuinain sehriet kung (rubber plant) phun tran pei a nih. Chu khelah NABARD-hai thrangpuinain Cachar sung khaw 14 le North Cachar sung khaw 6 ah mazu phingpui (cashewnut), ruo (bamboo), aithing (ginger) le thingfanghma (papaya) nasa taka ching a nih. Kum hni kum thum hnunga chu hlawk taka zor suok tran thei a ni ka beisei. A thei thei thrang ve tum ei tiu.

A chunga hmalakna ei hrilhai hi hang bi chiengin, hmu theia chienga um chu: (1) Ei thil chinghai hi ei ram sung bik taka thra, zor hlaw, India hmun danga hai thra thei ve mang lo, inelpui ding um thei lo tluk an nih. (2) A puopa, a lem um lo an ni vong. Thawkkhat chu ICAR (Indian Council of Agriculture Research) haiin, ching olsam le zor hlaw—ailaidum le aieng (turmeric) nasa taka ching dingin thurawn an mi pek a. Hang bi chieng tak tak chun, a puopa a lo tam khop el leiin ching lo dingin kan sukthluk tah lem a nih. (3) Tam tak hi chìng kop thei an nih: rengthei le kuva, mazu phingpui le thingfanghma, sapthei le aithing le a dang dang. (4) A thren hi tlung ol tak an ni lai zingin, a thren chu kum tam fèt hnunga tlung thei chauh an nih. (5) A hon-a hmâ laka chìng an nih. A khawtlangin rênga ching seng ni sien duthusam tling a tih. (6) Sum le pai lamna dinga zorhlaw amanih zorsum an nih; a tam leh zor a olsam hlei hlei.

Ei tar lang lo khom ching thei ding ei hau. Lekha tiema hriet chieng tumna nei a trûl. Mi thaw sa soisel a’n tak nawh, thaw hlawtling khom a’n tak bok nawh. Thaw lova fak tum ruok chun hlawtling chu harsa’ng a tih. Thil inchûk tam le hriet tam a poina umin ka hriet nawh. Sorkar tieng panga ei dong thei ding hai khom bengvar a poi bok nawh. Thil thaw ding thra êm êm le thaw thei dinga ka ngaihai chu:

(1) Hmar area le Vangai tlangah NREGS sum hi thil chingnaa hmang thei ni sien chu, ei thla le thla nawk chen hai ta dinga hnienghnarna intluntu a ni ka ring. Khawkar lampui sukfaina le nullah inthielnaa hmang rîkngot chun hmasawnna a’n tlun ka ring thei nawh.

(2) Cachar, North Cachar, Manipur le Mizoram inrìna lai Sughamantri (kamantri), bâl ang deuva pieng, rampui hnuoia mawng le thra nuom hi, a hmun lai vek ching thei ni sien. Thil hlu, hmun danga hmu ve ni lo, zor hlaw tak ni si a ni a, a ching thei ei um chun ngaiven thrain ka hriet.

(3) Rubber plantation: Rubber Board le thrang tlangin sehriet hi Tuiruong dung le Mizoram tieng hmun tina thra thei a ni leiin ching ding a nih.

(4) Coconut Board le inthuruola coconut (nariel) hi Tuiruong dung vela hlawk taka ching thei a nih. Ngaiven hrim ei tiu.

(5) Bamboo Mission: Ruo hi ching ding a nih. Thing a vàng tàk khelah, thing phùr hi khap a la ni pei ding a na, raw hmangna a pung pei ding a nih.

(6) Medicinal Plantation: Damdawia hmang thei thil ching nuomhai ta dingin lampui a tam. National Medicinal Plants Board bel tlak an nih.

(7) Spices (rimhmûi, fak le hme thei rim inhnik): Ei rama ching tlak le thra thei a tam. Spices Board leh inkopa hma lak thei dan a tam.

Ei fak le dawn zong dan le ei hmathlir danin ei hnam damna le inthrangna ding a hril rawn vieu thei. Tu lai khawvel enin, intibingna le hnam hmasielna pung peiin, ei chengna hmun haia ‘a ru no no suok’ pawlisi hin hmun a chang lien pei ding niin an lang. Chu chu dâl zo ve ding chun inseng bit le hmun nghet nei le del chu thil thaw ding makmaw a la ni el thei bok. India ram sung hmun tinah indarh zau inla khom, umna bik deuh le tam vena bik hmun nei ve chu rawl ei nei theina dinga thil trûl makmaw a hung ni pei el thei bok. Kum hlun daih thil chingna ding thra Cachar jhumland area, Jinam valley, Tuiruong dung, Hmar area le Mizoram dep tieng hin a tam a, ngaiven tlak nin an lang. Tuiruong dung le a se vel khèlah Khawbon tlang thrut vel lai khom a ramin a ngei chi, zorsuma inchang thei thil ching ding zong inla, ei chingna hmun taphotah ke nghatsan ei indinna le ei ram ei zauhna ni nghal ngei bok a tih. Ei hril hmunhai hi sorkar ramriin a thre darh dea chu inzom vong an nih.

Ngaidan le thlir dan thlâkin, ei fak le dawn zong dan khom thlak a trûl. Pathien ro mi phumpek hi la suok dingin, taimakna, takna, tumruna le remhrietna a ngai tlat. Nenetui le khuoizu luongna ram um sa hin tungding dingin ei kut a nghak a nih. Ei thil hlutzawnghai thlâkin, lemderna thuom hlipin, ringumna leh Pathien bèlin, thaw ro, inngir thar takluong ei tiu. (September 10, 201


[1][1] 11:1 Heb. a chu ‘tuiah i bei pei la’ ti a ni a, thu thupa thu hrilna, an bu le bal tharsuokhai chu long hmanga Mediterranean Tuipui le a sè vela hai thon suok a, sum siem dinga a hrilna niin tu laia Baibul tienga mi thiemhai chun an ring. A thren ruok chun retheihai kuoma thilpek thu hrilna ni dingah an ngai (Deut.15:10; Thuvar 19:17; Galati 6:9,10). Chang 2-naa hmun sari hmun rieta sem dar a hril hin long pakhat chauh ni lo, long hrang hranga thon a thratzie le long pakhatin siet lo tuok sien khom hmuu tawk a la nei ding thu, sumdawng dan thra le him a hrilna ni dinga ngai a nih.

(Pu L.B Sinate is a retired Central government official and this article is the revised edition of the article with the same title that we published in 2012. You can read the original here http://www.inpui.com/2011/02/ekawnawmiks-gospel.html – Editor)

Powered by Blogger.