Thumal Insiem Dan: Âr

[By Pu L.Keivom* Inpui Columnist]

Ei ran vâia a ser laia a mei ang pakhat chu ÂR a nih. Inthawina chi hrang hranga ran an lo hmang tlanglawn tak khom a nih. Senvona chuonga an inthawina bawlhmun, âr thata an inthawina hmun, Mission buoina ding thurûk an rêlna, a hnunga khawhrawngin a sawi siet vong chu a hmingah Arthatzawl an tih. ‘Arthakzawl’ ti pawl khom an um. Khawser an hmang changin ri nei phal a ni naw a, âr khuong ding takngiel khom an remti naw leiin, hi hmuna hin an arhai an thak khawm hlak a, chu leia ‘Arthakzawl’ an ti niin an hril.

Mihriem vai ngam ran (domesticated animal) hi ransa ei ti a, ei vai ngam ni lo, rama chêng ruok chu ramsa ei ti thung. Rannung ei ti ruok chun kea lawn, kut le kea bokvâk, thlaa vuong le tuia chêng hringna neia khom a lien deuhai hi a kawk. Thilhring ei ti ruok chun Saptronga ‘insect’ ei ti hi a kawk deu tak. Entirnan, phaivang, khâu, thokâng, invot, sephung le a dang dang hai hi thilhring an nih. Nungcha ei ti ruok chun hringna nei po po, a chîn a lien a kawk vong. Thla neia vuong, hmul nei chi chu ‘Va’ (feathered animals) ei ti a, chu root word chu ringsana hmangin vate hrang hrang hming ei phuok ta pei a nih. Entirnan, vaki, vahui, vaber, vakul, vabawngchal, vapuol, vahrit, varung, vahrihaw. Ei vai ngam chi ruok chu dannaranin ‘ar’ ei ti thung. Rama chêng, âr ang ang khom ‘va’ ti lovin ‘ram-âr’ an tih. Chun, ârâwn (peacock) khom hi rama tla ni lovin mi vai an hmu hmasa ni ngei a ta, âr hmingin an ko ve tlat thung a nih. Chuongang bokin âr lien chi, ‘turkey’ an ti hi ‘saiâr’ (sai+âr) an tih. Mihriem vai chi, ‘Va’ tia ko ‘varak’ dam hi an vai ngam hmaa a hming an phuok a ni leia ‘va’ ti put tah a ni ring a um.

A tira ei hril lang zok tah ang khan, pipu nunah âr hin hmun a hluo rawn êm êm a, inthawinaa an hmang tlanglawn tak a nih. Mi an thi chângin mithi khuo lampui zongpuitu dingin ran an that hlak a, ranpui that thei naw hai khoma âr bêk that ngei ngei an tum hlak. An ar that chu sumphuk sak tieng sirah annawleh in sung panthlang suor hmorah a sukin an khai hlak a, chu chu arsuktul an tih. "Arsuktul khom hlaw zo lova an vui liem a nih" ei ti chun retheia khom a mong khawn nghak tina a nih. ‘Arte lubawk/ar hmai bo khom hlaw zo lo’ ti leh an ang. Tu ngaisak le hriet hlaw lova thi hi ‘arte thia thi’ an tih.

Khaw thar an kai dingin arkhong an pâi a, an hmun ena khan ârkhong chu an hang insuo a, hnuoi a thai a, a khuong chun hmun hrisel, chêngna tlakin an ngai hlak. A khuong naw ruok chun hmun dang an zong pei el a nih.

Chun, ar hi sana an nei hma chun khaw tin sanapui an nih. Zana hin dannaranin a ruolin voi nga an khuong a, chuonghai chu (1) lenghnot suok, (2) zanril arkhuong, (3) khuong hmasa, (4) khuong hnina, (5) khawvar ar khuong, an tih. Khuong hmasa tak hi tlangval nunghak lenghai trîn hun hriltua an ngai leiin ‘Lenghnotsuok’ an ti a nih. Lenghnotsuok âr an hung khuong pha pa bengvar chin chun trîn zai an rêl hlak.

Âr hi a tehruoi lai annia inthoka vathru ruol vel, mani inenkol thei tawka an hung leikâng hma chen arbawmah an khum hlak a, chuzovah a puitling chin an siena ârrîl-ah an sie chau hlak a nih. Ârrîl (fowl house) le âr rîl (intestines) hi a lam dan a’n ang char leiin ngai buoi le ngai suol thei tak a nih. Dannaranin, ârrîl hi sumphuk, in zuk lut dinga panthlang tieng pangah bawl a ni hlak a, ar lawn kaina dingin ruo amani thing, an sirbi ding an tukrek thliei chu an daw a, chu chu âr leilak an tih. Chuongang deuva ramhnuoia ruom amanih rawl, him taka hraw theina dinga leilak an daw fawm hlak chu ‘âr leilak’ an ti bok.

Sunnithlak tuola chêng ni hai sienkhom ni a tla a, an thim ding chun ârrîl an pan hlak a. Âr an inlawi hun tak hi thla lir zana thla a hung suok hun a ni leiin thla lir (full moon) hi a ‘âr kai zan/ ar kai deng zan’ an tih. Chu umzie chu, ar an inlawi ruola an rîla an lût laia thla hung suok, varin a zuk dêng/khaw/sun zan tina a nih.

Arla hi an intui thei ding pha leh zawl thei an ni tah ti tlang hrieta puong dar dingin, inhrâm dan chi dang deu hlekin an kawdâk leu leu hlak a, chu umzie chu an inlaw tran amanih, nuhmei ni sien a thûr tran tah, tina a nih. Ar inlaw kawdâk hi English-a ‘mating call’ an ti hi a nih. Chu hnunga chun a chalin a zâwl a, tui a hung pai hlak a nih. Âr inzawl sung hi a tawi êm leiin thil sawtnawte hrilna dingin ‘âr indi/inzawl chen chauh/lek’ ti trongkam hi a hung suok a nih.
Âr chun tui a hung nei a, a nei ding zât a nei zo chun op kêu tumin a bua chun fak le dawn khom zong lovin a tui kêu hma khat a op khum a. Thlasika lem chu a kêu intak bik leiin chêr rak khopin an op hlak. Tui op lai chun arpui chu a zâng leiin thil rik lo, ring nêka zâng hrilna dingin, ‘âr op chawi/dom ang el’ ti hi a hung suok a nih. Chu nêka uora hrilna chu patchâwn dom ang, boruok chawi ang el ti dâm hi a nih. Chuong ang deuva thil tlawmte, uor taka hrilna chu ‘âr chil zât, âr bu zât, arla tui zât ti a ni pei.

Âr mizie le nungchanga inthokin trong hmangruo tam tak a pieng a, chuong laia a thren chau chu hang tar lang inla. Âr hin intît hi an trì a, an trìzie an mitah an lang a, rawl tri takin an intrik diel diel hlak a. Chu âr intît hmu thlaphang hmel le mitmeng chu ‘mit âr-intra’ an tih. ‘Ar intît hmu ang el’ ti le ‘a mit a âr-intrà’ ti chu thil thuhmun hrilna a nih. Thlabâr taka um hrilna dang chu ‘ar mu thrâm threl ang’ ti a nih.

Insîm/meng dier dier amanih, mit insîm tak tak si lo hi ‘arpui mit meng/insîm’ an tih. "A mi hmu naw ka sawna chu arpui mit sîm/meng a thaw a, a mi lo en rûk zing annawm ie" an ti thei. Chun, mihriem ngirhmun inchen deu thrâm amanih, annawleh ngaidan inlungrual thrâma um hi ‘arpui mei ang’ an tih. Inchen, inruol tina a nih.

Ârin batieng amanih leikhawra um thil a chuk a, chûhel taluo leia ama le ama an letkhup hi ‘âr tieng leikhup’ ti a na, chu chu duâm le huomhap taluo leia thil baw buok amanih le mani ta dinga harsatna siem hrilna trongkamin an hmang. Chun, var kherek, dawha thra lo hmang chîng mi, var vervêk le verther mi hi ‘âr triel var’ an tih. "Ama hi chu a âr triel var a, pawlngei a harsa" an ti hlak.

Hmang tlak lo, porche le tirdakuma siem hi ‘ar chuk tlak lova insiem’ an tih. "Ar chuk tlak lo khopin an inhrilsiet a, ana chu ruol thra awm takin an inpawl nawk si a!" an ti thei. Thu uorna a nih. Chuongang boka thil awm naw taluo, awium lo, khel muhlum mi hril thu hrilna dingin ‘âr ha trim’ an hmang a, "A thil hrilhai chu âr khomin hre hai sien an ha trim a tih" ei ti hlak. Chun, mi hmangna bo, sor tlak lo hrilnain, ‘âr vênga tlâk lo’ ti an hmang a, "Ama hi chu ar vênga hmang ding khomin a tlaktlai nawh" ei ti bok hlak. Mi thatho lo, zoi deuva châng mi hi "Ar thla tliek" leh ei tekhi hlak.

Archal/khong an insuol a, hnena changtuin in chung sîp amanih le hmun insang deuvah inchawm kai a, a tlawm lem a khuongkhum hlak hi ‘archal chan chang lai’ (hnetu ni lai hun) an tih. Chutaka inthok pei chun, ‘khuong khum’ ti trongkam, hnuoisie, hnesaw le diriem taka trong khum tina hi an hung ser ta pei a nih. Phuok sa pei inla chu, archal hlado insam lai’ khom ti thei ni bok a tih. Trong hluihai hi ei ngirhmun thar le inmila phuok le hmang danglam pei ding a nih.,
Tienamia chun, arpui hin nene a hau va, a sem a sem leh ama ta ding khom um ta lovin an sem kawt dêr a, chuleiin nene nei lova um niin an hril a. Chuleiin, thil phal taluoa insem fai thrak hi ‘arpui nêne sem ang’ an tih. Hril dan danga chu, ranhai kawla nene an sem laiin arpui hin nene sawm a ngên a, a umna ding an hang en leh an dai naw taluo leiin an pek naw a, tuchena nene la nei lo a nih an ti bok. Chutaka inthok chun huomhap taka thil ngên leia chân pha ta vong hi ‘ârpui nêne ngên ang" an ti bok.

Ran dang ang ni lovin âr hin a sulhnu suikîr thei ta lo a na, a tlatna huong khela fepui chun an hmang nghal annawleh mi inaha a ngam nghal el a. Chun, a mit a thrat naw leiin thima chu a bo nghal a, a panna tieng bik re lovin a pawng invak ringot a, chuleiin zong hmu a harsa êm êm. Chuongang lei chun, ar khaw thim dâi, ar bo zong ang, ar ang vai le ar ang ngam tihai hi a hung suok a nih. Zalenna nei lo, iengkhom thaw thei lo le che châng thei lova um hi ‘ar thla khirh’ leh an tekhi bok a. ‘Âr thla khir vawrh’ chu chechâng thei lova an tla thûm dot hlak leiin chuongang ngirhmun hrilna trongkam chun an hmang bok. Chun, thli hrâtin mi pai chon chona a mût lêng hi ‘âr thli mût ang" an ti bok.
A hmaa ar-rîl ei hril ang deuva a thumal inang chie, kawk danglam dai nei threnkhat a um a. Chuong laia pahni chauh chu hang tar lang inla. Är-ong tia a pheia lam chun thing chi khat, a hna thingpui hna ang deu, inbuk hlâpa um, a ra hmin chu chithlum mum chin chi anga inmum piel, a thren a vâr, a thren a eng, a thlum miet a na, vate-in an du êm êm a, changthleng kamna dinga hûm dinga thra a nih. Âr-ong, tia ‘ong’ ti lai lam sang a ni ruok chun ârin bu a fak, a or tienga a paina, a ong kha a ni dai a nih. Chuongang bokin âr ké chu âr ngalru le a kebawr (fowl’s leg & claws) tina a na, ‘ârke’ dang chu zawngtra tuvû zova a ra hung inbawk trak (the pendulous clusters of young zawngtra pods) hi a nih.

Ziek ding la tam hle sienkhom tuta truma ding chun huntawk phot sien. A tlangkawmna dingin Saphaiin ‘âr’ an hmang ve dan tlawmte hang tarlang inla. Nuhmei hi âr leh an tekhi hlak leiin nuhmei ruol chauH fe khawmna party hi ‘hen-party’ an ta, pasal ruol fe khawm ruok chu sazuk leh intekhiin ‘Stag-Party’ an ta, a lamtawiin ‘Stag’ ti chauh an hmang hlak. Chun, âr hmûr inzum dâka thil an chuk zauh zauh ang le nuhmei hmûr pilipin an pasalhai an chuk zot zot hi an tekhi a. Chuonga chuk hrep tuok pasalhai chu henpecked husband (hen=arpui, peck=chuk) an tih. Eini ruok chun chu nêka ngirhmun inhnuoi, chuk tuor mei mei ni lo, bawia intangah ei ngai leiin ‘THAI-BAWI’ ei ti lem a nih. A ieng am i nuom lem?
= = = = = = = =
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian foreign diplomat and a respected Hmar Mizo litterateur and author of 'Zoram Khawvel' series]