Thu Ziek (Writing)

By L. Keivom, Inpui Columnist

Ei tronga thu ziek hi olsam tak ni ang reng, harsa tak el ni bok a nih. Olsam tak a ni dan chu thu inzom le inzom lo ding, grammar indik le indik lo, trongkam hmangna ding taka hmang a ni le ni naw ngaisak loa, ei lungrila thu hung inlang taphot chuh comma le fullstop khom ngaisak loa a hung inlang dan ang anga ziek mop el thei a nih. Chuong anga thu ziek chu ei thu hril umzie hriet el thei dam, a thren chu hriet thei phuor chauh dam, a thren ruok chu ngairuot khoma hriet thei mang lo dam a um. Vangneithlak takin, ieng lai khomin editing sin hi ka thaw seng lo miin ngaina takin an mi hnawk a. Chu taka inthok le chanchin bu hrang hranga ei thu ziekhai ka tiema inthoka ei ngirhmun ka hmu dan tlangpui chu a chunga a laktawi ka hril hi a nih.

A harsa paa ngai, sienkhom ei trong kalphung iemani chen hretu ta ding chun olsam angreng sia inlang chu, ziek dan mumal tak zui a, thu mal inzom le inzom naw ding thlier hrang a, thil hrilna dinga trongkam ei hmang khan a kawk tum tak a kawk le kawk naw, ei thu hril le ei trongkam hmang an invuok tawk am a siksawi ti ngaituo zing puma ziek a nih. Hi ding hin thil pahnih a ngai. Pakhat chu ziek ding lungrila thu nei a ngai. Pahnina, a hril suokna ding trong hmangruo nei a ngai bok. Ieng angin hril ding hau la khom a hril suokna ding trong hmangruo i nei si naw chun hril suok thei a ni nawh. Ieng ang trong hmangruo khom hau la, hril ding thu i lungrilah pai i nei si naw chun ziek thei a ni bok nawh.

Chuleiin, thu ziek hi thil hautak le harsa a nih. Ollin Miller lem chun, “Awle le insuol ti loa chuh, lekha zieka fak zong hi fakzongna po po laia harsa tak a nih” (Writing is the hardest way of earning a living, with the possible exception of wrestling alligators) a ti hiel a nih. A san chu hmun threnah trongkam mawi le thu inril hmang a, a nawkah bazaar trong le thu thawp ei zep nawk si chun, in bawl, a ruongâm chu thra fû si, sienkhom a inchung hmun threnah rangva, a threnah ngaidi, a threnah râp dàng ang le a bangah a thren lungrawchang, a threnah thingphek, a threnah râp hmang ang ning a ta, bel chieng dawl naw nih. Thu khêl ei zep sa lem chun, nal inti taka leng, sienkhom zakaw hmaia êk kai si ang a nih; tirdakum chikte kai khan ei inthuomna po po a sukporche vong thei. Lekhabu thra taka inlang khom hi thu kêl sentence khat chauhin a vui liem thei.

A harsa zuol chu ei hnamin a la tong le pal phak lo, a hrilna ding trongkam khom ei la nei hman lo thil hril tum a nih. Technical thil a ni lem chun, arbawm ta thiem sivilaizeson chauh la tlung phak eini rawi ta ding chun hnam hmasawn le changkang lemhai trong haw naw thei a ni nawh. Haw treuin ziek treu bok inla, a tiemtuhaiin a umzie an hriet thei si naw chun, thaw thra ei inti hle laiin, umzie a nei nawh. A tiemtuhaiin an hriet thiem thei zawng le fak thei zawnga an sumphuk inkaitir a, an taptebulah inthrut a, an thlengpuia an ban phaka thur suok a ngai. Thurpek ringot inla khom an fak nuom zawng le du zawnga siem a ni naw chun a rim an hang inhnam a, an intem a, an hnàr le lei a kîr a, an fak nuom nawh. An du dan khom a’n khuongruol bok nawh. An thak du pawl, a dong du pawl, chartang du pawl, hmepok du pawl, changal hme du pawl, zèu du pawl, maru marang rim du pawl le du der lo pawl an um bok. Eini lai lem chu kohran hnârin ei hang inhnam hmasa phot a, ei pawl rim innam a ni naw chun, ieng anga thutak khom ni sien, ei fak nuom nawh. Hi hi a nih hnam hnufuol le zalen lo, indaidanna bang chikté tèa inkhum khawm pawlhai tiem dinga thu ziek a harsat èm ém san chuh.

Hawihawm thawa, an fak tlang vong thei dan ding ngaituoa thu ziek ding chun mani ngai dan le hmu dan ni lo, mi dit dan le lawm zawng lak khawma ziek a ngai. Chu chu hme tintang, bêl khatah sung khawm vonga suong lum le thur suok ang a ni a, kawk a nei tlawm. Chuong ang chi thu ziek hrim hrim chu tlar tam ei tiem pei nawh. D.M.College-a ka kai laia Oliver Goldsmith thu ziek ka tiem chuh ka la hriet zing. Lemziektu pakhat hin tuolah a lem ziek penting a tàr a, chawhma tienga hunghai chun mawi le thra an ti tawl hle a. Chawhnung tienga hunghai chun “Hieng lai hi chu hieng ang hin ni lem sien..” tiin an hung thài râng seng a. Zantieng chun chu penting chu ieng lem am a nih ti khom hriet thei a ni ta nawh. Chu chu a nih ei tronga ‘chokchawrawi’ ei ti hih. A thucha: mi ngaidan le dit dan lak vong tum chun kawk nei thei a ni nawh. Mi po po suklawm thei a ni nawh.

Ngaimaw Vs. Ngai poimaw

Eini rawi lekha zieka inthoka thil inlang rop hlak pakhat chu, ei trongkam hmang hin ei thil hril tum a kawk chie am ti ei ngaituo chieng ngai naw hih a nih. Entirnan, mi fimkhur le fimkhur lo trongkam hmang dan hang tar lang inla. Pa pakhat chun, “Kan thilthaw ngaimaw takin an mi hung uop a, lawm an um takzet” tiin mi dang kuomah a hril a. A hrilna pa/nu khan, “In thilthaw kha kan ngai poimaw hlea chu kan hung thrang hman hlol naw a nih, mi lo ngaithiem ro” a ti a. Mi dang pakhat chun, “Keini khom buoina leiin kan hung thrang thei ve naw a, mi lo ngai poipek naw hram ro aw” a ti bok a. Hi taka hin thu mal inhnai tak tak ngaimaw, ngai poimaw, ngaithiem le ngai poipek ti an hmang a nih.

A hmasa taka hriltu hin ‘ngai poimaw’ ti hmangna dingah indik lo takin ‘ngaimaw’ ti a hmang a, lawmthu a hril khom hin umzie a nei ta naw vong a nih. ‘Ngaimaw’ chu ngai thiem lo, ngai thei lo, theida, lung loa lak (to take offence, to dislike, to object) tina a nih. Ei theida le ngaimaw zawng miin an hril amanih thaw chun lawmthu hrilna ding san a um nawh. Lawm thu hril nêk hmanin hmai sanah mi tam tak an insuosal lem hlak.

‘Ngai poimaw’ chu ûksak, hlutsak, thupuia lak, poimawa ngai (to attach importance or priority of) a nih. An thilthaw ngai poimaw hle sia an hung hman si naw chun an ngai poimaw zo tak tak nawh ti a chieng a, inhril tlipna (inhril hlîpna ni lo) thu mei mei a nih ti mi fimkhur chun a hriet thei nghal. Hi hi kan sinthawnaa chu ‘diplomatic nuance’ kan ti hlak a, tlip mawina ti khoma hril thei a nih. An thrang thei nawna san chieng takin hril hai sien chu, a san zirin ngaidan siem thei ning a tih. Ngai poimaw letling (antonym) chu ngainêp, ngaitha, ngai pawlaw, ngaitlêu, ngaineu, uksak lo, mêna thlak, ngaiho, ngaizam le a dang dang a nih. ‘Ngaithiem’ chu hre thiem, pom thiem; ngai poipek chu ngai thiem lopek; ngai poipek lo chu ngai thiempek, hre thiempek, theida loa lakpek (not to take offence) tina nih.

Nazong Vs Taphot

Hmar tronga Baibul suok pakhata chun, “Lalpa, Lalpa mi ti taphot chu van ramah lut naw ni hai” tiin a chuong a (Mat 7:21). ‘Ngaimaw’ hmang suol thu ei hril ang khan, hi taka Lalpa kotu taphothai lut thei lo dinga van ram mi kharpektu Baibul ei nei san hi ‘nazong’ ti hmangna dinga ‘taphot’ ti an hmang lei a nih. A hung inlangna hmasa tak chu Millenium Edition, ‘Leikhawr Baibul’ ti ni bok kha a nih. Hming phuok hi ei balam tawl a, kha hmaa suok khom kha ‘Alkatara Baibul’ lo ti tawk pawl khom ei um. A ieng khom chu ni sien, kum hni hnunga an sut nawk khomin van ram hi Lalpa kotu taphot lut thei lo dinga khar a la ni zing a, a mak angreng khop el. Saphai thil tuok chu ni sien, hi Edition pahnihai hi ‘Wicked Bible’ el khom ti loin, ‘Setanic Version’ an ti hiel ring a um. Raw hmang tuok bok a tih. Sienkhom, a kep pawl chun ngaina takin ei kuo lum tut zing tho.

Hieng ang thil hi hnam changkang lemhai khomin an tuok hlak thu hril ding a tam khop el. Chuong laia pakhat chauh chu hang hril ei tih. Kum 1631 khan London-a lekhabu suttu (printers) pahnih, Robert Barker le Martin Lucas-in King James Version (KJV) Bible an sut non trumin Thupek Sawm laia pasarina, Exodus 20:14 a ‘Thou shalt not commit adultery’ (Uire naw rawh) tia thu mal pakhat ‘not’ ti hih khawlha remtuhaiin an lo rem threl leiin ‘Thou shalt commit adultery’ (Ui re rawh, I uire ding a nih) tiin a hung suok a. King Charles I le Archbishop of Canterbury na a tlung chun a suttuhai pahni chu an thla khat hlaw katpek a, lekhabu sut phalna an nei khom lakkir a, an Baibul sut po po chu raw hmang vong dingin thu an pek a nih. Hi Baibul hi “Wicked Bible’ tia hriet a ni tak a, Adulterous Bible le Sinners Bible ti pawl khom an um. Mi mala lo inchaw hman, raw tuok lo iemani zat a um a, tuta la um zat hriet thei po chu 11 a la nih. New York City Library-in kawpi khat an kol a; Branson (Missouri State) a Bible Museum-ah bu khat an kol bok a; January 17, 2011 khan Cambridge University chun mi en dingin kawpi khat an pholang bok. Mi mal kol an zor nuom nia hril chu kawpi khatah a man Rs. 4050000 an sak. Hienga hlawk ding a ni chun ei Baibul hril khom hi sie thrat tlak a ni el thei.

‘Taphot’ le ‘nazong’ hi inhnai deuh, hmang kop thei anga inlang, sienkhom ni teuh lo a nih. ‘Nazong’ hi dannaranin ‘naw, lo’ tiin a zui a, thil ni lo (negative) tieng hrilna a nih. Entirnan: Lekhabu nazong tiem a thra kher nawh; Ekzam nazong an tling ngai nawh; Mithiem nazong an lak chuong nawh; Inkhawma fe nazong piengthar an ni nawh; A nazonga inkhawm a thra nawh. Chîk nawkzuola sui chun ‘nazong’ ti thu mal sunga hin, ziek sa ni si lo thu (implicit meaning) a fûn sa a, chu thu thup, inlang lo chu ‘arengin ni lo, a thren chauh’ ti a nih. Hieng ang trongkam hi ei hau khop el. Hal si loa hal hrep dan khom a um: I hmêl trëí trawi leh! I’n nui dan sëi süi leh!

‘Taphot’ ti hi dannaranin thil ni hlak (positive) in a zui a, po po amanih réng rèng tìna a nih. ‘Nazong’ ang ni loin, ‘taphot’ chun arêngin a huop a (all inclusive), arêng ai a aw thung. Entirnan: A hung taphot chu tui lo pe ro; A kuoma hung taphot chu a lo thrangpui hlak; Bu ka fak taphotin ka khop talaw zie; Ama hin chu a hung taphot biek kim a lo tum ngei ngei. ‘Taphot’ hmangna sentence hai hi ‘nazongin’ thlak inla, a sentence fe dan hung danglam dai a tih. Hieng ang hin: A hung nazong tui lo pe naw ro; A kuoma hung nazong a lo thrangpui ngai nawh; Bu ka fak nazongin ka khop talaw zie kher nawh; Ama hin a hung nazong a lo biek ngai nawh.

‘Nazong’ le ‘Taphot’ umzie indanglamna ei hril hi ei hmang dan tlangpui chauh a nih. Hmang dan dang hret, Saptronga exception an ti ruok chu a um naw thei nawh. Sienkhom, chuong exception hai chu a zepui phantu an ni ngai nawh. Chu bakah, mihriemin hma ei hung sawn pei ruolin, kha hmaa ei lo hmang dan naw ang deua hmang dan thar a hung suok hlak. Entirnan, hieng trongkamhai hi a tira hmang dan taka chuh ‘lo/naw/bo’ (negative) in a zui hlak: trawmkai lo, hmangna bo, tuitang lo, mumal lo/bo, seramu thur lo, teplo, dai lo, zongna bo (a angpui um lo), ziezang bo/ um lo le a dang dang. Hun a hung fe pei a, a thren hi positive khoma hmang an hung um mek tah a nih. Trong le a hmang dan hi insiem tung pei a ni leiin ramri son thei loa inhuon khum el thei a ni nawh.

Thu rem fûk le fûk lo

Thu mal hrang hrang inhril fie tonin umzie a siem a, chuonga fie taka umzie nei thei dinga thu mal rem khawm dan kalhmang hrilna chu Grammar ei ti hih a nih. Thu, inhril fie ton dinghai kha inkarkik taka sie loa inhnai thei ang taka rem khawm ding a nih. Chuong inhril fie ton thu malhai chu Saptrongin Modifier an tih. Thu tluon khat umzie sukchiengtu le hril fietu thu tluon dang hi modifying sentence an tih. Inhril fie ton dinghai kha inkarkik taka an um chun an inkara khan thu mal tam tak a tla leiin man fuk a harsa a, umzie dang daih a kawk thei bok. Chu chu Saptrong chun ‘misplaced modifiers’ an tih. Ei Baibula hin chuong ang chu a tam hle a, lekha ei ziek phaa mi thruoi suoltu pakhat a nih.

Hi ei thil hril hi entirna tlawmte hmangin hang hril fie tum ei tih. Sam 42: 1 chu hieng ang hin a mi lo inletpek a: “Sakhi vadungte tui châka an thuok hlawp hlawp angin, Aw Pathien, ka hringna hi nangma châkin an thuok hlawp hlawp a nih” tiin. Hi taka rem fuk lo chu ‘sakhi vadungte’ ti hih a nih. Trong fe dana hril fie chun sakhi kha vadungte a ni naw leh vadungte kha sakhi a ni ding a nih. Tui châka inthuok hlop hlop kha sakhi a ni leiin, ‘Vadungte tui châka sakhi an thuok hlop hlop angin’ tia sie lem ding a nih. Chun, mihriem le mihriem amanih a siemtu Pathien le inkâr thu hrilna dinga ‘châk’ ti thu mal hmang hi ‘hurna’ thil hrilna a ni leiin thil mawi lo tak a nih. Baibula hmang ding lem chun a mawi naw zuol. Ran le ran khom an inchâk chun an hurna a suok a nih. Hi lei hi a nih ngaituona inril taka hmanga thu ziek a poimawna chuh. Delhi Version-a chuh hieng ang hin sie a nih:

Vadungte tui châka dangchâr,

Sakhi a’n thuok hlop hlop angin,

Aw Pathien nangma chu ngaiin,

Ka hringnun an thuok hlop hlop a.

Misplaced modifier dang hang en nawk pei ei tih. BSI Version-a chun II Peter 2:7-8 hi “Lota mi fel, mi suolhai umdan hurtak leia lungngai bek bek chu a sandam tah a; (chu mi fel chu anni laia a umin a mitin a hmuh a, a nain a hriet a, dan naw anga an thilthawhai chun a lungril fel chu ni tin an sukna bek bek hlak sih a)” tiin a chuong a. Hi taka a kawk tak chu, san suoka um hi Lota ni loin, Lota chun mi pakhat fel tak el, tu am a nih a nei a, chu pa chu a ni lem. Sienkhom, san suoka um hi Lota a ni bok si. Ieng leia buoi? Lota hming khela hin comma (,) um sien chu Lota ning a ta, a um si naw leiin ‘Lota mi fel’ ti loa ‘Mi fel Lota’ tia sie ding a ni lem. Hienga modifier sie indik lo hi sang tam a um. Chun, kuol khum sunga “mi fel chu anni laia a umin a mitin a hmuh a” ti hi umzie nei der lo a nih. Tu mitin am ie a hmu chu? Ieng leia basic grammar, subject le object khom thlier hrang thei loa ei um am a na? Delhi Version-ah hieng ang hin sie a nih: “ Mi fel Lota, mi suolhai um dan porche tak el poiti èm ém hlaktu ruok chu a san suok a, chu mi thra tak chu anni laia khawsa ve hlak a na, an thilsuol thaw a hmu le a hrietin a lung a na êm êm hlak a nih” tiin.

Chang inlâr tak el, sienkhom inlet hmasaka thu inrem fuk lo le ulh èm ém chu Rom 12:1, “Chuongchun, unauhai, Pathien lunginsietna lei hin inthawina hring le inthieng le Pathien ilawmtlak ni dingin, in taksa chu inhlan dingin ka ngèn cheu a nih; chu chu in rawngbawlna awm hrim a nih” ti hi a nih. Hi hi a thu a khikhawk lei ni loin, thu inhril fie tuo ding ei rem khawm dan a fuk naw lei a nih. Delhi Version, tuta editing kan thaw thrata chuh, “Chuongchun, unauhai, Pathien lawmtlak hlanbiekna hring le thienghlima in taksa chu inhlàn dingin Pathien lunginsietna zarin ka ngen cheu a nih; chu chu thlaraua in chawibiek dan ding tak chu a nih” tiin kan sie. Ran amanih thil inhlàna Pathien biek, kha hmaa ‘inthawina’ tia ei lo sie po po khah sut nawka chuh ‘hlànbiek’ (thilhlan chawia Pathien biek) tiin sie vong ni tâng a tih. Israelhai le ei pi le puhai khah Pathien kuomah an inthawi ngai nawh. Ramhuoi ruok chu tlon lungawi tumin a kuomah pi le puhai khah an inthawi hlak. ‘Inthawi’ hi ramhuoi biekna le inzom a ni leiin, Pathien biek le inzoma ‘inthawina’ ti trongkam hmang hi thil indik a ni thei nawh.

Tlangkawmna

Thu ziek hi in bawl ang a nih. Sawlbuk bawla bawl, tru bawla bawl, thingtlang in bawla bawl le hmangruo thra le tlo hmanga kum tam daih dinga mawi taka bawl a um. Thu ziek thra ei tihai hi kum za tam liem hnung khomin, rangkachak le lunghlu tlang angin, an hlutna a kiem nawh. Sawlbuk bawla bawl thu le hla ruok chu a ziekna pen tui a hul ruola hul ve nghal a ni nuom khop el. Thu khêl chunga rem thu ziek lem chu, ieng angin sukvul le sukhring tum inla khom, hun tuifawnin a hung thlit fim a, khêl phaiphin chunga rem a ni chun a phaiphin po a len hmang a, a thrut a hung chim a, a tlu sop nghal el a nih. Phuokfawm histawri ei ziekhai po po khom hi a threnin suongin lawm hle inla khom, thrang khat bak daih kher naw nih.

Hmar tronga thu ziek inchuk nuomhai vangduoina chuh enton le rawn ding lekhabu a um naw hih a nih. Kha hmaa rawn dinga lekhabu thra tak nia an mi lo hrilhmu hlak chu Hmar tronga Baibul a nih. Chu thurawn chu ei mit a hung var hma chun ei taksawn seng ka ring. Sienkhom ei hang bi chieng a, a lo indik teuh si nawh. Pathien thu a nina chu thu hrangah sie inla, chu chu tawk chang ruol a ni nawh. Sienkhom, a mimira Hmar trong hmang dan indik lo hmanga thu hril a, ei ziek el san tak hih ei sui chieng chun, a kaikuongpa chu ei Baibul trong hmangin a mi thruoi suol lei a ni tlat!

Hi hin san inril tak el a nei a, chu chu hang hril vak ei tih. Mingo misawnarihai thrangpuia Lusei tronga Baibul inlet an tran lai khan an innghatna tak chu King James Version (KJV) an ti, tu chena Pathien thu tienga fîr intihai suong tak, sienkhom thrangtharhai chun a Saptrong hi thring an ti el bakah a umzie an hriet thiem ta naw leia an tiem ta lo, Baibul a nih. Hi Baibula Saptrong an rem dan thlek hin Lusei trong khom an lo thawpui a, nasa takin Lusei trong fe dan an chokchawrawi a. Chu char chu eini rawiin, a comma khom pei loin, ei lo kawpi sawng a, ei trong nasa takin a hung chokchawrawi ve a. A siemthratu dinga ngai ei thiempuhai hlak chun a chokchawrawina lai lai kha a Pathien thùna, a thlarau thilna, rau rieua an ngaina a lo ni nawk a. Ei intangna chu, mawlna hi gospel deua ngaina, ràu rieua hrietna lungril ei nei tlat hi a nih. Ei intangna le Pathien thuin inzomna an nei nawh. Sienkhom, chu bawia inthoka suok chu hrà rina ei rin a nih.

Hi thil lei hin eini trong fe dan hmanga Baibul inlet thrat chu lo thei loa ngaiin hma lak a ni a, kum 2007 khan Delhi Version hi a hung suok a nih. Hmar trong inchuk nuomhai chun, ni tin darkar 1-3 bek Baibul tiem malamin, a ruolin Delhi Version, Bible Society of India sut (BSI Version) le Rochunga Pudaite buotsaih, Bibles for the World sut (BFW/RP Version) hai hi phar kopin, ngun takin enkhi unla, kum khat hnunga chuh mani tawk sengah nasa takin ei trong hi hung thiem phang ei tih ti huoi takin ka hril ngam. Hi thurawn hi a taka thil thaw pei lo, rala inthoka thlir a, soiselna ding ringot zongtuhai ta ding chun thu thlawn a nih. Hmar trong inchuk thiem dinga thrang ka lak ang tluka nasa hin ieng trong inchukna khomin thrang ka lak ngai nawh. Chuong sa khom chun a A AW B ka man phak tran ding chauh niin ka ngai. Chu chu lo thiem khom ni tah hrim inla, ei thupuia inchuon, thu ziekna dinga hmangruo poimaw laia pakhat a la ni phak chauh a nih.

(April 15, 2011 Delhi)