Tu am ka na? (Who am I?)

By Pu L. Keivom, Inpui.com Columnist

Mihriem hin puitling tieng ei hung pan pei ruola zawna ei lungrila ei indon rop hlak le a donna ei hriet nuom tak chu: Tu am ka na? ti donna indik hi a nih. Mani trobul, ei phung hriet chieng ei nuom a nih. Phung hnih nei kop, Pathien Naupa le Mihriem Naupa ni kop, Isu ngei khomin a nina a hriet chieng hlea chuh, mi dangin a nina nia an ngai chuh a hriet nuom leiin, “Mihaiin tu am a nih an mi ti a?” tiin a zirtirhai a’n don phot a, chu zoah, “Nangnin tu am ka nih in mi ti a?” tiin a’n don nawk a nih. Mi dangin Mihriem Naupa anga an hmu thu an hril nekin, Peter-in Pathien Naupa a nizie thua a don khan Isu a suklawm a nih. Ieng leiin am? A nina tak tak, a trobul, a chatuon phung a hril fuk lei a nih. Chu chu ama ngaituona puoksuoka inthoka a hriet ni loin, Pathienin an hriettir lei a ni thu Isu chun a hril nghal bok a nih.

Mosie chu Faraw lal inah Faraw naunu naupa nina ngirhmun neiin a seilien ti ama ziek ngeia ngai Exodus lekhabuah ei hmuh. Aigupta hausakna le Faraw thuneina a nuom nuoma chalai thei ngirhmuna um a nih. Hebrai mi ni sien khom vaak anga ârawn hmul put ngai loa Aigupta mihai laia ropui taka inzêl a, lalna le thuneina hmol vilik thei a nih. Naua neitu Faraw naunu leiin chuong thilhai chu dan anga rochung theitu a nih. Amiruokchu, a hung puitling a, kum 40 a hung hawl phak zet chun, ngaituona thar le mit thar a hung put a, a nina inzapui loin, suok anga an sor, a mihai laia suknomnat tuora a phung nina chel chu a thlang tah lem a nih. Lal ninaa inthokin thlalera beram vengtuah a tla thla a, beram vengtu ngirhmuna inthokin thruoitu ropui tak, khawvela hnam ropui le sakhaw nghet indintu hmangruoah hlangkaiin a um a, histawri-ah hming hlun a ser tah a nih. Ieng leiin am? Hmu thei lo hmu theina mit neiin, “Tu am ka na?” ti zawna hi a don fuk tlat annawm. Mani ninaa chieng le ei ninaa mi an chieng hi mihai mithmua inza phurna a nih.

Phuokfawm nina

Hnam changkang le hmasawnhai hi dannaranin hma an sawn ruolin an ninaah an chieng deu deu niin a’n lang. Eini rawi hi hma ei sawn deu deua ei inngai ruolin, a chang chun a letling zawngin, ei ninaah ei chieng naw deu deu khom a hoi khop el. A san hrang hrang ni awma inlang ei sui chun, ei nina ni anga ei lo inhril hlak kha ei phuok fawm ei lo hril, ui an vêl an vêl a, ama luok bok a liek nawk ti anga eini khêl hril, miin an hril sawng khah tak sawna ei lo awi lei dam niin a’n lang tlat a nih. Chuong anga mani khèl hrila inawk chu ‘mani dawi sa fak’ an tih. A sietpui naw tu khom an um ngai nawh.

Unau Meiteihai hi entirna fie tak pakhat chu an ni el thei. Bengali thiempu pakhat Shanti Das Goswami chun Manipur Reng Pamheiba (1709-48), Garibniwaj an ti bok inlal tran tir lai khan Meiteihai hi hnam upa, Mahabharata indo laia Pandava unauhai laia mi Arjuna le lal pakhat Chitrabhanu naunu Chitrangada hai inkara naupasal pieng, a hming Babrubahana thlaa inthoka hung ni dingin a hril leh tak an sawn a, Aryan thlaah ‘chinki’ hmel put zing siin an inpèm a, kum 300 chuong daih an intang ta a, an hnam nina an phùm hmang a, hamthratna an dong ding tam tak an chàn pha bok a. Aryan thla an ni nawzie an hriet hnung le helna chi tinreng hmanga an hel hnung khoma intâl suok ngaina an hriet naw chu ni takin a’n lang.

Chu el chauh chu a ni nawh. Mani inhlèm a, khêl lipuia mihriem ei inhlieu chun ei ngaituona puthmang hrim hrim chu boruok chun a tuom tlat leiin, ei khêl hril pakhat hril hlîpna dingin khêl dang za khat bêk hril sap a ngai pei a nih. Chu chun mi depde-ah a mi siem a, mi depde pung khawm chun khawtlang depde le hnam depde ei hring suok pei a nih. Chu livira intang laklaw chun suok el ngaina a um nawh. Chun, mani chen inhlem (self-deception) nuomna le inphalna lungril put hi natna tribaium a nih. Mawl leia ei thaw a ni chun inlamlet thei a ni a, hre zinga ei thaw a ni ruok chun law ngaina bo a nih. Khêl ei hril tawma hril lo dinga mi hung kâp zoktu rawl kha ei inza chun a nawk peia khom vengtu ringum sin a thaw pei a, a thu ei zawm rawn po leh a rawl khom inringin a fie deu deu. Ei hmet dei ruok chun iemani chenah a mi tosan a, khêl ieng zat khom hril inla, poitina le lungrila inthiem nawna a um ta nawh. Chu chu a nih sie le thra hrietna koi amanih chawlol (punctured conscience) an ti chuh.

Phuokfawm nina le inzom tlat chu lemchang a ni a, lemchang le laihrui inzom tlat chu lemderna nun a nih. Piengthar si lo, piengthara insâl po poin sinpui taka an nei chu lemchang a nih. Nuhmei threnkhat zing tho, intuoi nam hmasa zet loa an suok ngam naw angin, piengthar hmaithinghawng inbûk zet lo chun khawvar an tawng ngam ta nawh. Lemchang le lemchang inkara an thaw tak chu inhlèm tuo a nih. Ei khawtlanga ei sinpui tak chu inhlèm tuo a ni tah. Ei hlemzawl lien tak chu biekbuk sung a nih. Chawibiek inkhawma fe tam tak fe san chu lemchangna zawla hmêl inlang a nih. Inlang rawn chu hming thrat hlawna, inlang tlawm chu hming hlieuna, inlang lo hrim hrim chu thlarau bo, lemchang pei lo chu mi ang loa ngai a nih.

Hmêl lo hmêla put

Tu laia boruok zai hmanga HYG-a titina dawkan hrang hranga thu hung inlang vet, ei nina ni si lo, ei nina anga ei inhril threnkhat chauh hang bi vak ei tih.

Pakhatna, mi lu la hnam (headhunters) ei inti vet hi a nih. Mi lu la hnam ei ni? Ei histawri ei en chun, ei hriet phak chinah, mi lu la hnam ei ni ngai hrim hrim nawh. Ei pi le puhaiin mi lu hnam an inti ngai nawh. Hnam le hnam le khuo le khuo an indo châng a um a, an inthat a, lu an inlakpek bok. Indo hi khawvel hmun tina mihriem thaw dan a nih. An inthat tuo leiin lu la hnama ngai an ni pha chuong nawh. Israelhai chanchin ei tiem chun phek tin deuthaw hih indona hnuhmain a hluo a nih. Hnam dang leh an indo a, anni le anni an indo bok. Sienkhom, an indo rawn leiin mi lu la hnam nina an put pha chuong nawh. Anni leh ei intekhi chun, eini chuh indo ngai lo hnam tluka ngai thei ei nih. Hrangkhup le Thrawnglaiin pahnam indo an tran thu le mi iemani zatin hringna an chàn thu ei chanchinah a um. Pahnam hnama tlang hluo a, pahnam zawnga intêl bingna le thil thaw tumna lungril khom tu chen hin a la bo nawh. Sienkhom, chu chun lu la hnamah a mi siem nawh.

India hmar saka cheng hnamhai lai hin lu inla ching, abikin Naga hnamhai lai hin an um ngei el. Lu an lak san khom phuba lakna ni loin, dam laia an hming inthangna ding le thi hnung khawvela an khawsak inhoina dinga an ngai lei a nih. An mi thathai chun an thi pha an rong chatuona bawl dingin an ring a nih.

Mi lu la hnama mi hriltuhai chu mingo misawnarihai an nih. A thren lem chun selfa hnamah an mi hril lut hiel a nih. Ieng leiin am? An hril trium po leh thawlawm dawl a olsam a, an hming a tha zuol bok. Hnam mawl le kolsen tak tak, an piengvo zalenna le an ram le hnam thi chena hum ngam an um. Chuonghai kalchar le sakhuo chu hnam dang sakhuoa inlettir dinga va rùntu chu misawnarihai an ni leiin, a ram mihai chun an lo do ding a ni hrim a, that khom an lo that treuh ding a nih. An ngirhmun le nina hum tuma an lo thrang leia mi lu la hnam an ti ringot thu a um nawh. Anni le anni inkarah an hmang ngai nawh. Mihriem hringna maktaduoi tam fa zotu indopui 1 & 2 khom anni rawi chok dok a nih ti khawvelin a hriet. Anni rawi tluka mihriem lu la rawn hnam an um nawh. Sienkhom, mi lu la hnam ti an ni ngai nawh.

Misawnarihai an trin hnung daia ‘mi lu la hnam’ tia mi hriltu chu ei thiempuhai an nih. Chuonga an mi tina san tak khom kutdawna remchanga an mi hmang lei a nih. “Kha hmaa ‘headhunters’ hai kha tu hin chu ‘hearthunters’ an ni tah” tia mingo ruol hmaah ei sartifiket hlui le ei sartifiket thar an hang phar khan an hmu nuom tak chu Pathien hlim hmel ni loin, thawlawm bawma dollar note luong lut ruih ruih lai hlimthla a nih. Naupang chawmna ei inhukpui rak rak hai hi mi lu la hnama an mi hrilna leia ei hmingsiet hlaw suok a ni nawh ti tu am hril thei? Ziek ngeia mi lu la hnama mi hriltu chu ei histawrianhai ni loin ei thiempuhai an nih. Sum hmuna dinga Pathien hminga khêl hril le mi inthri hi an balamna zawnga ngai ei lo um palh a ni khomin, inthiem naw ding an ni nawh. Pan loah tho an fu ngai nawh.

A poimaw le hriet makmaw chu: mi lu la hnam ei ni ngai nawh. Mi lu la hnama mi hriltu chun ei hnam a hmusit a nih. Mani hnam hmusittu chun ama le ama a’n hmusit a nih. Mani inhmusittu chun a Siemtu Pathien a hmusit a nih.

Pahnina, thing le lung bul be hnama ei inhril hi a nih. Ei pi le puhai khan thing bul lung bul an biek ngai nawh. Ramhuoi an biek ngai bok nawh. Iengkim Siemtu, Iengkim chunga mi (Supreme Being) an biek a, chu chu a hmingah Khawzing (Khuo+Zing) an tih. Khuo (Pathien), ieng lai khoma um zing (Zing) tina a nih. Mosien a hming a’n don a, Um zing chu ka nih, Keima hi Keima ni zing ka nih (I am who I am, I am what I am, I will be what I will be) tia ‘zing’ leh hin an inmil khop el. Grammar-a tense zawnga hril chun, “Kei hi ni zing ka nih” ( I am present tense) ti thei a ni bok. Chu Khawzing chu a nih, Pastor Thangngur hla, ‘Adam suon le par lengna khawvel’ a,

Van khawpui thar tuola leng lai khin,

Khawzing hnuoiah inrieng an um ngai nawh;

Hringna thing zar kûr diem diem hnuoiah,

Nunkhaw thara lêngin, fiertui inthieng an dawn

tia mawi taka a lo insam suok khah!

‘Khawzing’ ti thupuia hmangin thusep ka ziek ta a, chîk nawkzuola bi nuomtuhai chun tiem dingin ka’n fui. Khawzinga inthok hin Khuonu/Khuopa tihai khom hi a hung suok a nih. Chun, Khawzing niphung hrang hrang hrilna ei nei a. A thienghlimna tienga ei kona hming chu Pathien (Pa, mi thienghlim) tina a nih. Vangneina intluntu chu Khuovang (Khuo+Vang) an tih. Hi Pathien, Khawzing hi be a, a ditsakna hnia dawvan kai a, ran thata hlanbiek an nei hlak chu ‘Sakhawhmang’ an tih. ‘Sakhuo’ ti hih mihriem nina phung ‘Sa’ (being) le Khuo (Pathien) inzomna le indawrna hrilna trongkam a nih. Saptronga ‘religion’ an ti nêk daia umzie inthuk nei a nih.

Ei hril tum tak chu: ei pi le puhai khan thing le lung an biek naw a, Iengkim Siemtu, hnuoi le vana thil po po siemtu an lo biek lem hlak ti hih a nih. Sienkhom, harsatna le vangduoina intlun thei, thlarau thra lo chi hrang hrang, ‘huoi’ an tihai chu umin an ring a. Natna le thil thra lo hrim hrim intluntu nia an ngai huoi chi hrang hranghai chun an sukbuoi nawna dingin, ran thatin suklungawi an tum a, chu chu ‘inthawi’ an tih. Ramhuoi kuomah an inthawi a, Pathien kuoma ruok chu an inthawi ngai nawh. Ran thata a kuomah inhlànin an sakhaw neitu Pathien an biek lem hlak a nih. Chuonga ran inhlana biek chu a nih ‘hlanbiek’ chuh.

Hieng lai thil hi ei lo man chieng naw leiin, Baibul inlet hmasahai khan Judahaiin Pathien bea a kuoma thil an inhlan kha ‘inthawina’ tiin an lo sie a, ei mawl taluotna lamah Pathien khah ramhuoi ngirhmunah ei sie dèr a nih. Chuonga ramhuoi kuoma inthawi ngai lo Israelhai inthawtirtu hmasa tak chu Lusei tronga Baibul inlet hmasahai an nih. An thaw dan a ngiel a ngana lo kawpi hlak Zo hnathlak danghai khomin, tu chen hin ei inthawitir chur chur el a nih. Delhi Version kan buoipui laiin ‘inthawi’ ti ei hmangna tam lem hi trongkam indik lo a nih ti kan hriet zinga chu, mi mitmei ding vengna lei ringotin kan lo hmang ve a, a poi khop el. Sut thar nawk pha chuh, ramhuoi kuoma chauh naw chu Israelhai kha inthawtir ta lo ding tiin thu tlukna kan siem tah a nih.

Ei pi le puhai kha ramhuoi kuoma chauh inthawi hlak ni si, ieng leia Pathien hmaah Israelhai hlanbiek khah inthawina tia ei hrilpek am ning a ta? A san bulpui pakhat chu, a hmaa ei hril zok tah ang khan, mingo misawnari hmasahai khan ramhuoi kuoma inthawi hlak ei nih ti an hriet leiin Saptronga ‘sacrifice’ ti hih ‘inthawina’ tia an mi lo siepek lei a nih. Pathien poi ei tawk a nih ti khom an hriet nawh. Chu thu mal ‘inthawina’ chu trongkam po po laia mawi taka ngaiin, pa lekha thiem, fimkhur le dittui Paula ngei khom kha “inthawina hring le inthieng, Pathien lawm tlak ni dingin” Rom mihai chu an taksa inhlàn dingin ei inhriltir el a nih.

Ei lo hmang tah laklaw leiin, a’n dik nawh ti hre zingin, kei ngei khomin ka hmang ve pei a. A hnungin, ‘inthawi’ ti trongkam ei hmang hi trongkam indik lo a nizie tar langna thu, ‘Inthawina Hring’ ti thusep pathum zet 2010 khan ka ziek pha hiel a nih. Hi thusep hi Hmasawnna Thar le chanchinbu hrang hrang le website hrang hrangah insuo a ni a, sienkhom trangkaipui khopa tiem ei um a ni khomin ei tam ka ring nawh. Sahara thlaler pilvut laia tlang insam nek chun trangkai met awm tak maw!

Chîk taka ei ngaituo chun, ramhuoi kuoma chauh ei inthawi hlak leiin ‘inthawina hring’ ti hih thil um thei lo a nih; kristien sakhaw inchuktirnaa inthoka thlir chun ‘inthawina thi’ vong a nih. ‘Inthawina’ ti hrim hrim hi Pathien tak le inzoma hmang chu thil indik a ni thei nawh. ‘Krista inthawina thisen’ ti trongkam ei hmang lâr vieu khom hin sui chet a dawl naw khop el. Isu khan Diebol tlon lungawi tumin, thisenin inthawina a’n hlan hlak maw? Pathiena mi pathum laia pakhat Isu khan Pathien suklawm tumin ama le ama kuomah a’n thawi ti Baibul-ah a um maw? A um chun, chu chu ieng theology am ni tang a ta? Mani insuklawmna theulawzi (Self-gratification theology) ei ti ding a ni? Tu am ei nih ti hi hre chieng ei tiu.

Pathumna, ‘Hmar’ ti hming hi tiena tlanga inthoka an lo inkona hming nia ei ngai hi a nih. T.Khuma Songate chun, “EICH EM AR Hmar hi a lo nih, pi le pu chen khoma an lo sak sa” tiin a lo inzawt a, lung a dum a, a zai zawmin ei sakpui tlut tlut hlak. Ei sui chieng ruok chun, ‘Hmar’ ti hming, inkona tlanglawn hnam hminga a hung suokna chu kum 1850 hnung, zieka a’n langna hmasa tak khom kum 1900 AD lai khah a ni chauh a nih. Hmar hnathlak pahnam hrang hrang, Grierson-in Old Kuki ti hnuoia a sie khawmhai, Mizorama inthoka an inpêm dar vong hnunga a chambâng la um sun, kum 1800 hnunga Mizorama inthoka hmar tieng pana inpêm suokhai inkona hming, hming tlanglawna an hung hmang chu ‘Hmar’ ti hih a nih. Upa deua inhril tum hi mani inhlèmna mei mei a nih. Zo hnathlak a tu hnam khom hi Chin Hills ei kai hnung daiha pieng vong a nih. Hnam hlawm khat hung thlang tla pei, Kawlphai (Kabaw Valley) ei tlung hnunga inpêm dar le hnam hrang hranga hung insâl tah ei nih.

Kum 2004 December khan Nuhmei Magazine Editorial Board huoihotin Churachandpur-ah HMAR TROBUL SEMINAR HMASA TAK 2004 an nei a. Chu seminar chun thutlukna nuizatum tak tak pathum a siem a, Hmar Inpui inpungin, an thutlukna siem chu Hmarhai po po inpomtir tumin thurolum an insuo hiel a. Hi chungthua hin thu indik lem nia ka sui dan le ka hmu dan artikul PHUOKFAWM HISTAWRI-2 (Part 1-3) ka ziek a, a ngaimaw ngiel ngiel khom an um el thei. Thu khêl phuok saa hung don khom an um nokin ka hriet. Khêl hril tlipna ding chun khêl dang phuok belh treuh a ngai thu khom a hma khan ei hril tah kha. Thudik zong suok ding chun ei sulhnung fanga inzin a, laibrari kotpui voi tam kàna dap a ngai. Thosilen hnuoia ngaituona invak vel ringot thur suok chu ram le hnam khopna tham a tling ngai nawh.

Zo hnathlak hnam hrang hranga insâl tah haiin hnam hminga ei puthai hi, histawri inkhina hlama ei inkhi lem chun, zani el laia ei hung put tran vong a nih. Chin Hills khel tienga sui thei hnam hming pakhat khom a um nawh. Chuong hnam hming laia a naupang tak a ni naw khoma a naupang pawl tak chu HMAR ti hih a nih. Hmar hnathlak, Old Kuki hnuoia pahnamhai po po hi Mizorama inthoka Hmar hming a pieng hma daia hmun hrang hranga inpêm dar tah an ni a, Hmar an ni hman naw a, Hmar an inti naw a ni khomin thil awm hrim a nih. “Hmar ni si, ieng leia Hmar in inti naw?” ti hih, “Mizo ni si, engah nge Mizo i intih duh loh?” ti zawna anga zawna mawl le invetthlak a nih.

Mani nina hre chieng ding chun ei chanchin le trobul hriet chieng a thra. Chu chanchin chu phuokfawm histawri-a inthlung ni naw raw se. Mihaiin ei nina anga an hril hi ei nina a ni si naw chun pomzam el nawng ei tiu. Lu la hnam ei ni naw a, selfa hnam lem chu ei ni naw zuol. Thing le lung bul be mi ei ni nawh. Pathien ei biek a, ramhuoi ruok chu suklungawi tuma tlonin a kuomah ei inthawi hlak. Zo hnathlak tu hnam hming khom hi Kawlphaia inthoka ei indar hnung daia ei hung put tawl vong, sul khat kuol le suok vong ei nih. Hnam upa tak, hriet phak lo rama inthoka hung thlang tla pei laia mi ei ni lai zingin, tuta hnam hminga ei puthai ruok hi chu ei putna a la sawt nawh ti hrieng ei tiu. Ei pielral kotsuo Ri Lipui khom mong inlang kuka thrung a ni hih.

(April 9, 2011 Delhi)