KA SIERKOP BUON*

By L Keivom, Inpui Columnist

High School ka lut hnungin ka petek a. Ruol elna tiengah thä ka thla dul a. Chu chun a mi pot hnuoi nasa hle. Chun, algebra hmel ka hmu phata inthokin ka sierkop hnàm a zuol a, ka thiem thei ruol loah ka ngai a, pawl kuo ka thawa inthok lem chun algebra chu ka bawikawt ta hiel a. Algebra class kan nei ding zat hin ka ruolpa Lalkhawmawi Tuolte kuomah, “Mawia, algebra-in Sap be hliek nawng ei tih” tiin suok ka rotpui hlak a. Ama khoma a lo inhnik ve naw bok leh, kan suok thràm thrám hlak a.

Kum 1957 khan Gauhati University hnuoiah Matriculation kan hang ekzama le, kan pahniin ke van saiin kan tla thum dot el a, kan iniel hmel khom a se hle. Kei lem chu ka sabzek theida sierkop-ah hnè takin ka fail a, mark 100-ah mark 5 ka hmuh. Ka thabona le intlawkna ra ka sik a ni leiin nuorna ding um nghal lo, vìng taka nghat inhil bak thaw ding a um nawh. Bawng hruol le thing awn inchu ding hlak chun, a rinum lem hremhmuna inkhai lut a ni el bok si. Tawp tak a nih.

Sabzek dangah ka thaw thrat vong leiin kum nawka ekzam dingin sierkop chauh an mi’n battir a. Kum khat tâl top ka buon hnungin ka ekzam nawk a. Ka mark hmu hmasak le hrilkhi chun a lêt thumin hma ka sawn a, ka fail dan a zie-um hret ta a, sienkhom fail hnê tak ka la nih.

Tu zet hin chuh ka Mongolian hnàr tawi le bong tak khom hi ka hmu vù vú el tah. Ka sikul kaipui, ka chung en bik lohai kha College an kai a, an hung chawl châng suit leh nghawngor an sui par a, thawveng takin an lèng a. Zonglai nau nunghak liminlo deuh nei nuhai taphot mit fukna an ni a, chibai loin an fe pèl ngai nawh. Chuong laia fail saiip puon sila lo inthrung hil ringot el chu inzakum tak a nih. Ei huon thlai an hung pet nuom vaih lem chun, fail dai dawrawm taka bielnuhai dai lo inhuon khum chu a him naw a, dang hnè huphurum tak a nih. Chu chauh khom chu a ni nawh. Puipung ni le inchuklaihai inkhawmpui nikhuoah thri bê china ngai an ni bik tak leiin mipui hma dawsangah thrungna an hluo bik a, thuhrilna chanvo an chang ngei bok a. Fail puon silhai kha chu an thuhril ngaithlain kil khatah ûm ruok angin ei lo intung ve phâk trawk a, ei keltemeng ngawi ngawi el a nih.

Fail chu inzak a um chauh ni loin rinum deuh a nih. Voi hni zet Matric ekzam-ah ka hang fail hnung chun hmelhriethai khomin chanchin an mi’n don tah naw a, indon ding a um naw a, indon hai sien khom a donna thar ding a um nawh. Fail chu fail a ni tlat si leiin, a hmai trawmna kha hang kei mar a, hril tlor rak thei khom a ni nawh. Fail chun lungril a kei hnuoi nasat êm leiin ensina hmang chi khom a ni nawh. Nghatna tieng photah khawvel hi a’n nìm a, sîr tinah thimin a mi nang vel a, hlimna kawl êng hrim a’n lang nawh. Ei hlim le lawm nia kuta hang lo phâk ela hnaia inlang arasihai chu hang thlir inla, an hla tah èm ém a; hnuoi tieng ngha inla, a tawp rawt a. Ei hlim (shadow) chauh hi mi umpuitu le zuitu um sun niin ei hriet a. Khaw var hi ei inzak a; thim hlak chun ei nun pikna a sukpik zuol chauh bok si.

Voi hni zet Matric ekzama ka tlol hi ka vangduoi lei ni loin ka tù ra, ka phu ang char ka sîk a ni a, vuina ding hrim ka nei nawh. Sierkop ka pawlser a, ekzamah a mi pawlser ve el a nih. Lo ngaizawng hle lang chu mi ngaizawng ve el a tih. Ha aia ha, mit aia mit. Sierkop hi ka thiem thei lo dingah ka sie a, chu chun ka’n hnikna a sukbo nghal a; thiem dingin thrang ka lak ngai naw a, hun ka pêk tam naw a, hne tumin ka buon tak tak ngai nawh. Sierkop thiem naw ni chuh inzak thila lak nêkin insuongna takah ka hmang lem hlak. Mi invet chun invêtna kuonga muolphona le inzakna bu thring thûm, keima buotsai ngei chu, ka kîl naw tak leh! Ei thilthawin hlim angin a mi zui pei si. Chu chu hringnun khawvel dan a nih. Nuorna ding hrim a um nawh.

Matric ka fail hmasa tak kum 1957 hin nun umzie inthûk lemin ka ngaituo pha a. Sierkop chirdûma intâng song ding chun ka’n sie phal lul naw a, chu sierkop chirdûma inthoka intâl suok el dan chu ka hriet bok si nawh. Thu le hla tienga ruok chu, ka nun thim, beidongna le khawsawtna ruoma inthok chun hmâ la tranin, hringnun thlirna hla iemani zat ka phuok bakah, tienami pakhat, SANGI & THANGSIEM ti ka ziek a. Hi hi ka tienami ziek hmasa tak a nih. Hi tienamia ka tar lang tum tak chu, mihriem nunah, abikin nunghak-tlangval inhmangaina ramah lawmna le mangangna, innuina le trapna, lungawina le lunghnûrna, inditna le intheidana, inditsakna le inthikna, inringzona le inringhlelna, ni êng mawi le khaw innimin hmun an hluo insawk dan a nih.

Mihriem nunah ei thaw hmasa tak seng hi ei nuna mellung poimaw hmasa le inchik tlak a ni seng a. Hi ka tienami ziek khom hi ka nuna mellung lien tak pakhat a nih. Kum 1958 khan ka ruolpa Khamlienin a mi hawpek a, Kangreng khuoah a chawi thlak a, an sukbo tah a nih. Ka kutsuok ka’n hmang lai po poa ka thil inro tak a nih. Hi tienami hi ka ngaituo suok thei po drama ruongama rem khawmin 1962 October-a Hmar Students’ Association General Assembly, Sielmat, Churachandpur-ah a lem kan inchang a; HSA inkhawmpuia lemchang suok hmasa tak a nih. Chu taka lemchangtuhai chu: Thangsiem lemah a ziektu keima; Sangi lemah Thangkhawl (T.Kholly); Sangi nu lemah Dari, a hnunga ka nuhmei hung ni tah hi a nih. Hi truma nupa dinga inman kan ni a, ka nuhmei hi ka tienami ziek hmasa tak ra suok a nih. Thu chu taksaah a hung inchang a, ka trângah an bei song tah a nih. Hi hi lemchanga ka thrang hmasakna tak le nuhnung tak a nih.

Matric-a kan tang lai thua bok kir nawk inla. Khânga sierkop chîmbuka kum hni zet ka’n tang buoi hnung khan sip sama mi thrâm hartu thil pakhat a um a. Nunghak lengnaah ka hla phuokhai le ka tienami ziek mi hlutpuitu ka ruolpa pakhat le a nunghak leng chun titi inhnikna takah an nei a ni awm a. Tlangval dang lêng ve, mi lo er rutu chun, “Dam sunga Matric khom tling zo hlei lo ding hriet sa, hla le tienami a phuok kur nguoi el naw leh ieng dang am a thaw tah ding!” a ti a ni awm a. A trong dan chun ka ruolpa le a nunghak lung chu namen loin a khei a, mi hril kâr mol an nghakhla a. Hi thu hi ka hriet chun, keimaa tlawm ni nuom nawna lungril kha a cho suok a. Ka lungrilin chuonga mi titu kuoma chun lawmthu ka hril mol mol bok a. Sierkop chu pawng laka bei dingin, thla thum chauh ka nia muol mi liemsan ka pa hming sâlin, ka tha zoi tah chu inzimarin, hma ka nor tah a nih.

Chuongchun, kum sawm sunga Gauhati University hnuoia Matric ekzama zawna le a sangna, a bua an siem chu ka’n chawk a, baihat vong tumin thrang ka lak a. Ka thil tum chu thil hautak a ni a, pawng baihat ringot el chu thaw dan hmang khom niin a’n lang nawh. Sienkhom thaw ka tum tlat a. Naupang chite ka ni lai ka nuin, “Sal sari laia naupang tak chu iemani bek an la hung ni hlak an ti a. Nang khom iemani bek chu ni tumin thrang i lâk hlak ding a nih” tia a mi’n fui hlak a. Chu thu chun ka naah dar a vuok zing bok a. Ka ngaizawng el khom ni lo, ka hmangai chun Matric tling ngei bielpaa a nei chu a phu a, chu nêk daia insang lem le ropui lem chu a phu zuol a. Chu chu ka thawpek thei si naw chun a bielpaa inbuk tlak khom ka ni naw ding a nih ti ngaituona chun tum ram insang lem pana tlan hrat dingin a mi hawl zing bok a. Chuong thilhai chu hratna thar mi petu, ka na tlep tah hnung sukkaptu le beiseina hring le tumruna thara mi’n thuomtu an nih.

Sierkop hi a dan ang taka chok chun chok suok olsam tè a nih. Mi chok suok sa baihat tum chu lungpheka li lut tum ang deuh a ni thung. Baihat harsa taka ka hriet chu Simplification a nih. Sienkhom, ngaizawng hmêl angin hang en inla, hang ngaizawng inla, baihat thei a lo ni pei. A châng chun ngal kûr zawk zawk khopa rik tlàmpui phur a, inthuok hlop hlopa tungmitlik hraw ang elin, baihat a’n tak talaw leia thlantuiin a mi’n sil hiel chang khom a um ve thei a nih. Hringnuna Getsemani huon thim le Golgotha panna lam khokrok hraw tah hai chun chu lampui khoinkham zie chu hril fie ngai loin hre thiem el an tih. A hraw nuom naw le pei naw hai ta ding chun lampui invetthlak a nih.

Kum 1959 a hung tlung dèr el tah. Chapchara chun Matric a voi thumna ekzam dingin Imphal ka tlung nawk ta hlol a. Tuta trum hin sierkop chu a hnuhnung taka dingin an sie tlat a, a mak ang reng khop el. Sabzek danga chu inkhêl loin ka tling ding ti ka hriet sa a. Sienkhom, ka hmaah ka hmelma lien, sierkop kulpui thriek ding a la um a, lungril a zâmin lung a la muong thei naw a, sungril a la’n thin der der a, so khom hang them inla, a chawmchawrok a nih. Sierkop kan ekzam hma zan chun ka hang in dier dier a, mang ka nei a, ekzam hall-ah ka lo inthrung a, zawna an hung sem a, pakhat khom don thei ka nei naw a, beidongin khâk ka dom a, thlantuiin a mi buok a, ka meng hil a nih. Huihah…a va hang sawlumthlak de aw! Ka hang thrang chun ka mang a lo ni hlau a, ka’n thuok huoi el. Chuong ang deuh ngot chun zankhuoin ka’n tàl buoi a, ka in tlawm hle.

Ka ta dinga indopui voi thumna ni chu thral romei pik tak karah hmel phak tak putin a hung suok a. Kei khom chu ka in tlawm leiin ka zing tho hmel chu phak le thu inlêt tak a nih. Tûk dangah ka thothang thrain ka bu fak a’n hnik thei vei leh, hi tûk hin chu nuha bausiet invoi ang elin, Manipur bu inhnika hril khom ka bauah a phak-kha tlatin ka hriet a. Thophak tûk hin chu iengkim ei hmu phak ve el a lo ni awm ie.

Phak tak le lu inthur takin kan ekzamna ding Raja Dumbra High School, Manipur Rêng in kot, Tribal Colony panna lam thlang chang tienga um chu ka tlung a. Sawt naw teah ekzam dar, a thren ta dinga jubili dar, suokna dar hlimum ni ding, a thren ta ding ruok chun lungngaina dar ni ding chu a hung inri tleng tleng a. Kan lut diel a, kan thrungna ding senga chun to thriepin kan inthrung thrap a. Kei khom roll number 955 inbelnaa chun ka thrung ve ràn a. Ka lung chu kuduk kuduk kuduk tiin a’n phu hlawp hlawp a, thisen a pam chik puot puot a. Chu chun ka so inphu pangngai nek daia insangin, Kenya rama Masai pahai lam, an dung chen chena insanga an inchawm zok zok ang elin, an chawmtir zok zok el a. Lú a mui chuoi chuoi bok a.

Zawna an hung sem a. Tha ril inthin der der pumin ka lak a. Ka hang en thuok a. Makti taluoin, ka mang sawnin, ka sie nawk a. Ka mit ka hang nuoi a. Ka en nawk a. Ka sie nawk a. Ka en nawk a. Ka mang hlak chu a ni bok si nawh. Hmai hupa mit insimin, Laltakhai Laltak kuomah ka trongtrai a. Ka bula thrung chun, “I bei a va hang dong hmel de! I’n buotsaina a suok naw am a ni?” tiin a mi’n don a. Ka sàng nawh. Sâng thei ngirhmuna khom ka um nawh. Ka hnuk a ulh a, ka trap a suok a nih.

Ngai ka aw deuh hnung chun zawna chu chîk takin ka bi a. Arithmetic le Geometry-a zawna po po deuthaw chu ka baihat, a thu le nambar khom thlak mang loa an hung thaw non a nih. Zawhna siemtu kha a va hang thiem cher cher de aw! A sangna tin chu darthlalang fie taka inen anga fie hin mitthlaah ka hmu kieu el a. Mani thiem zawng zawna hung suok hang hmu chu dam man a um a nih. Tu hin chu College ka lut theina ding lampui daltu, sierkop kulpui chu, Jeriko kul anga beram ki muta ni sari hèl khom ngai loin, ka kawlom hmur chikte, a hmang thiem ta dinga hratna le thilthawtheinaa sip hin hang thai zeuh ka ta, a chim thla ruop el ding a nih. Aw, inhoiin phùr a va hang um de! Rawl tawpa hnena hlado insam a, laipui inring taka tlang tlirh ka va hang chak de aw!

Chuongchun, arithmetic zawna chu ka hang sang tran a. Full mark deuthaw an mi pek nuom chun mark 33, tlingna mark neka mark thuma tam lem chu ka zêngpuiah ka hlu lut der an tah. Chieng taka tlingna dingin mark 5 phur Geometry zawna pakhat ka hang thaw nawk a. Tu hin chu mark 38 lai ka thai suok tah. Kut par thliek meuin ka mark hmu zat ding chu ka hang tiem non a. Ka sang dan method leia mark tlawm te an pei a ni khomin, tling chu bêl sung sa ang a ni tah.

Dit tawk ka nga tah leiin, geometry zawna dang ka hriethai khom chu sang ta loin suok el ka tum a. Darkar khat inrik hmaa suok chu phal a ni naw leiin a’n rik hun ding chu nghakin ka thrung veng veng a. Ka bula um, ka ruolpa bok chun, poi mi tipui hmel èm ém hin, “Kha, hriet i nei mang naw am a ni? Ka ta hi hung kawpi el ta la” tiin thrahnem ngai takin a mi hung bekbor a. Mi vengtu (invigilator) khom chun a mi lunginsiet ve ning a tih, “Thrangpui i ngai am a ni?” tiin a mi hung indon ve a. Thla det le lirh inhuot ve ang elin, kei hlak chu ka voi khor innui hu ringot a, ka don nawh. Ka tling ding ti ka hrieta inthok khan lungawina tlanga chuong ka ni tah.

Darkar khat inrîk char chun ka answer paper chu mi vengtu invigilator ka pêk a, sechal thlung ningintel, ei insuo chara a huonga inthoka a lìm suok ang elin hall-a inthokin zâng vukin ka lìm suok a. Mi vengtuin ka answer paper a phet lai chu tuola inthok chun mit sirin ka enthlak zing a, a pé sat lai chu ka hmu a, chu chun a mi sukhlim zuol a.

Hall ka lut tawma tuol boruok pik churh kha hlimna eng mawiin a lo inzàm khum ta a. Kuva le zeupuok le nepnawi dang zortu Meitei nupuihai chu lam sirah an lo inthrung tlar diet a. An kuva zor chu ka’n chawk a, ni dang nekin inhnik bikin ka hriet a. Panama sikret tluon khat kan chawk bok a, a hawp thrang ang elin ka hang hip veng veng a. Chu zoah hmur sukbielin, damten a khu chu ka mut suok a, pâr chieiin, zalen èm émin boruokah an inzàm darh chei chiei a. Infiempui tum ni awm hrimin tro thlifim innem chun a hung hnot a, lam sira gom thing hnahai chu a thawi hning sel sel a, an zar mawitu nauban parhai chu a mut trilh trak trak bok a. Iengkim el chuh ka hmu mawi a; thilsiem po poin ka lawmna chu mi lawmpui dingin ka ring a nih.

Bangna dar a hung inri a, ka ruolhai chu ekzam hall-a inthok chun an hung suok trak trak a. A threnin zawna intakzie chu hrilin chier thusim an inzawt a. Kei meuh khoma ka thiem a ni tlat leiin an thu surpui chu ka tak chei rak nawh. Kan ruolpa pakhat chun, “Iem a ta, i va suok inhma ngei de?” tiin a mi’n don a. Kei chun, “Ka dit tawk a tlawm a, ka nga inhmaa a nih” ka ti ringot a. Mari nau pai lai tluka ngaingama um kei khah fail nawk dingin an lungrilin an mi sie vong a nih. Hi ni ang hrima ka lawmna insang hi ka tong nawk tah ngai nawh. Ei sin inrim ra Pathienin a mi’n siktir hin, ei thaw inrim nasat po leh ei lawmna an sang zuol el a lo nih.

Rizal suok ni chun Imphala inthoka Meitei chanchinbu Bus-a an hung phur ding chu beisei le tri tak pumin Churachandpur Police Thana kotah kan lo nghak far a. Bus a hung tlung a. Pa pakhat hin rizal chuongna chanchinbu phek lien deu el hi a hung phor a, kan bawr lai lai a. Ka roll number ka hmu vak naw a. Chuong lai chun rizal en nuom pakhat hin a mi hung hneng suok a, en thei loin iemani chen ka um a. A en inchu kan tam leiin chanchinbu chu an pot thler nawknghal a. A thler khing chu mi panga hin kan bawr a. Ka roll number ni awm tak hi a chuong vé va a. Meitei trong hi Bengali hawropa ziek a ni leiin, an nambar ziek dan ka hriet suol palh inlauin, ka enpui Meitei trong thiem kuoma chun, “Hi hi ieng nambar am a na?” tiin ka’n don chieng a. Ama chun, “Nambar zakuo sawmnga panga. I bielnu nambar a ni?” tiin a mi fiem a. Kei chun, “Ni e, ka bielnu roll number tak tak a nih” ka ta, kan nui a.

---

* Hi artikul hi July 15, 1993-a ka piengcham nia Milan-a ka um laia ka chanchin ka ziek tranna, PIANCHAM TITI tia inthoka lak a nih. PHERZAWL TITI (1996) ah a chuong bok.