Halloween party ideas 2015

[By Pu L.Keivom*, Inpui.com columnist]

keivom-inpui Hnuoi machi in nih. Sienkhom machi hi lo

da ta sien, iengtin am suk-al nawk thei ning a ta?

-Nazaret Tlangval (Mat 5:13)

Mihriem taksa puta hnuoia lêng seng seng lai hin, Nazaret tlangval mámà hin bel chieng a lo dawl tak ie! Ieng leiin am? Eini rawi thu hang vuok thlak ve bok chu ei sui inthûk po leh a pawnlâng deu deu amanih ti dingin a um naw leh hun khat le hmun khata indik thlupa ei ngai le pom khom hun dang le hmun dangah hmang thei lo a ni chang a um tlat hlak. Nazaret tlangval bau suok ruok chu ‘lunginsietna le thutaka sip’ a ni leiin, ei sui inthuk po leh a ropuizie le indikzie ei hmu zuol deu deu; van tonga khawvel dapa lunghlu intieng khup ang a nih. Ei thu buon ding, “Hnuoi machi in nih” ti khom hi chuonghai laia pakhat chu a ni ve.

Machi hi iem a na?

Machi hi damdawi chi khat, Saptronga ‘sodium chloride’ an ti, 40% sodium, 60% chloride inpol, thil al, sienkhom al naran el ni loa thil hâng tak ni si, a hàngna leia thil inhnikna nasa taka sukpung thei, hmang tlakna tam tak nei, a thrang loa mihriem tlei thei lo, a rethei tak le a hausa tak chokaa khom a ser laia a mei ang, thil trangkai tawp el pakhat chu a nih. Chuleiin, tuta truma ei thunon chu machi le machi le machi a nih.

Hnuoi hin a sunga chenghai mamaw let tam machi a siem suok thei a. Machi siemtu tak chu tuifinriet, tuipui le dîl al hai an nih. Tuifinrietin machi a kol po hi la suok vong inla, ton tlukledingawn 50,000,000 (50 million billion tons) vel ni dingin mi thiemhai chun an sut. Chun, hnuoi sunga hin chi lung intieng khup el, a tamzie hriet suok ruol lo a um bok. Tuta USA machi nei zat po khom hi khawvel pumin tlàn inla, kum 100,000 chuong a mi chawm thei a nih. Tu lem hin chu, machi siem rawnah China ramin USA a khûm hman tah a nih.

Tuipuiin alna a pai zat ang hù hi mi hrisel pangngai thisena khom a um ve ti ‘The Sea Around Us’ (1951 bestseller) ziektu Rachel Carson chun a hril. Mihriemin boruok, leilung, tui le mei ei mamaw ang hin machi ei mamaw ve a, chi boin ei khawsa thei nawh. Tu chena thil siemna chi hrang hranga machi hmang trangkaina mi thiemhaiin an sui suok thei po chu 14,000 chuong a nih. Insunga fak le dawn siemnaa ei hmang ruok chu zaa pathum (3%) vel chauh a nih. A dang po chu thilsiemna le thil dang chi hrang hranga hmang a nih. USA-a machi an hmang rawnna tak chu thlasik pha lampuia vûr khal sukzoptuah a nih.

Machi makna tam tak laia pakhat chu, vûr sukzoptu a ni lai zingin vur zop ding a veng theitu a ni bok hi a nih. Ice Cream zorhaiin a thunna bawm an nor hlak sung tieng bang le a vela inkhumtu bang inkara hin machi an beng lut a, chu chun ice-cream bur sunga vur zop ding kha a veng ve tlat thung a nih. Hieng ang khopa thil hâng ni si hi, machi tamna pila chu thlai a thra nawk thei dêr nawh.

Machi poimawzie

A hmaa ei hril tah ang khan, machi boin mihriem ei khawsa thei nawh. Chu dinga a tira inthoka khuonu siem le ruot reng a lo nih. Thil sukhniktu a ni ang bokin sukthienghlimtu a nih. Hmer khat chauin thil inhnikna a sukdanglam a, a hàngna a sukpung. A huntawk chara fak chun mihriemin ei thratpui a, fak rawn taluo ruok chun ei sietpui thei bok. Machi dittawk fak ding an nei nawna thingtlang khuoah orpuom (goitre) an tam hlak. A san chu iodine an tlaksam lei a nih. Tuipuia inthoka siem suok machi (sea salt) chun mihriemin iodine a mamaw zat a pai sa a, hmun danga inthoka machi lak le siem suok (table salt) ruok chun a pai sa ve naw leiin a hrana iodine pol a ngai. Thingtlanga chi khur amani le si-tui (salt spring)-a inthoka lak machi-ah iodine a thrang sa ve naw leiin orpuom le or hrui (thyroid gland) le inzom natna dang dang an invoi hlak a nih.

Machi hi a poimaw em leiin, ei pi le puhaiin khuo an sat hrim hrima an thil hisap poimaw laia pakhat chu chise lakna ding remchang a um le um naw a nih. Hmun threnkhata chu chi khur, chi cho suok theina a um a, chuong ang hmun chu inchuin an indo hlak. Chi khur a um nawna hmuna chun si-tui (salt spring) a um le um naw an zong hlak. Si umna taphot chu ramsain tlàn dinga an pan hlak leiin an kong a bel hun hlak a, olsam taka zong suok thei a nih. Thral hunah zan tam riekin si bulah pasal ruol an inkul a, si tui chu bêlah an suong kìng a, a machi an lak suok a, chuonga machi siem chu ‘chiteng’ an tih.

Hieng lei hin trongnaah, “Ka chi liek” ka ti chun ka mi le sa, ka khuo le tui, ka chawm sa tìna a nih. Ran vai, abikin siel neitu nìna an inchù chânga thubuoi an rèl dan pakhat chu, siel kha thlung an ta, a bula khan neitu nìna inchutuhai khan an kutphaah chi siein liek dingin siel kha ko an ta, a pan lem lem chu siel neitu, chi lo pe hlaktuah an ngai. Hi lei hin machia mi siel zawr ngam a, neipek tah khom an um nok hrim a nih.

Ezra (550-450 BC) lekhabu bung 4:14 ka’n let lai chun “lal in machi liektu kan ni leiin” ti thu hi a chuong a. Hi hi Persia lal Artazerzia hnuoia thoktuhaiin Jerusalema Juda mi hung kirhaiin tempul le a kulhai an indin thrat nawk thu, hel tuma hma an lak nia an hriet leia an thil thaw chu khappek dinga thurawn le rotna lekha lal kuoma an thon chu a nih. Hi thu hi a ngiel a ngana inlet loin, NIV-a an inlet dan angin, “Lal chunga mawphurna latu kan ni leiin” tiin ka sie a. BFW chun, “lal ina inthoka fak le dawn hmu kan na” tiin le BSI chun a ngiel a nganin “lal in ropui chi chu liek kan na” tiin an inlet.

Machi le Roman lalram

Roman lalram khan machi hi an lo hmang trangkai hle a, an sipai hlaw iemani zat kha a sum fai ni loin machiin an pek hlak a. Sipai ei ti, ‘sepoy/sipahi’ tia inthoka ei lo lak ve sawng, Saptronga ‘soldier’ ti hi a hung suokna chu Latin trong ‘sal dare’ a ni a, a umzie tak chu ‘machi pek’ tìna a nih. Chu bakah hlaw, Saptronga ‘salary’ ti khom hi Latin trong ‘salarium’ tia inthoka hung suok bok a nih. A umzie chu machi inchawkna dinga sipai hlaw pek tìna a nih. Rom mihai trongah, ‘machia ngai tlak’ ti chuh mi poimaw, eini rawiin ‘thri be chin’ ei ti ang le ‘machia ngai tlak lo’ ti chu mi poimaw lo, thri be lo chin, an thu bara an khon lo, mi hnuoihnung tìna a ni thung. Chu trongkam chu hawin, Saptrongin ‘to be worth ones salt le not to be worth ones salt’ ti hi an hung ser suok ve a nih.

Machi poimawzie hi hrein Roman lalram optuhai khan an khawpui Rome-a chi an phur lut zut zut theina dingin le an chi siemna hmuna inthoka ram dangah an thon lut theina dingin lamlien thra tak tak an rel sung a. Chuong laia hmingthang pakhat chu Rome-a inthoka an chi siemna tak Adriatic Tuipui suntu lamlien, Via Salaria an ti hi a nih. Chu taka inthok chun German ram kil tin sunin machi lamlien (salt roads) an rel a, chi an thon lut hum hum a, an sum hnâr thra tak a nih. Chu el khelah Africa hmar tieng Sahara thlaler le a se vel ramah sanghawngsei hmangin chiin sum an dawng a, sal tam tak an inchawk a; chuonga chia sal an inchawkna hmun inlar pakhat chu Mali khawpui Timbuktu a nih. Khaw chengker le hmun pilril a ni leiin, “Timbuktu-ah thon ka ti che” inti dam chu invauna le inhmusitna tawpkhawka ngai a nih.

Machi le khawvel pawlitiks

Khawvela khawpui poimaw tam tak hi chi leia hung indin suok an nih. Kum 1500 bawr tung laia Poland-in ram ropui tak a’n din theina san chu a chi khur hau lei le chi a thon suok rawn lei a nih. An chi inchawtu tak German haiin tuipui machi an siem hnungin an sumdawngna a hung chau a, an lalram khom a hung chau tah a nih. Wales ram khawpui Liverpool khawpui dam hi Cheshire vela chi khura inthoka an machi lak an thon suokna hmun a ni leiin longchawlna hmun poimawa hung inthrang lien a nih. Kum 1379-a Venice le Genoa an indoa Venice-in a hne truma an indona san kha chi-a sumdawngna thuah a nih. Kum 1789 a French Revolution intluntu laia a san poimaw pakhat chu chi leiman tam taluo leia lungawi nawna a nih. Amerika histawri ei thlir chun, an indona tam tak chu chi khur inchu lei dam a nih. Mahatma Gandhiin March 12, 1930-a Salt Satyagraha tran a, ke ngota British hai chi siemna Dandi pana hma thruoi a, April 6, 1930-a a kut ngeia chi leiman pe loa machi a laka inthokin India mipuiin British opna hnuoia inthoka zalenna an suol chu a hung tral suok a, tawk chang ruol loa ngai British lalram khom a hung inhning a, kum 17 hnungah a chim thla tah ruop el a nih.

Thil thienghlim

Machi hi thil sukhniktu chauh ni loin vong thienghlimtu le vong himtu a nih. Natna hrikin a tawk siet thei nawh. Natna hrik thattu a nih. I’n sukpop amanih, panna i nei amanih chun chi tui lumah puon fai inchiein a be-ah depin hru la, a sinthaw hre nghal i tih. Hnuk na enkol dan ding daktor tu khom rawn la, chi tui luma hnuk thruo dingin hril vong an ti che. Thlai hnaa hrik le hri kop hrim hrim that dan chu chi tuia iemani chen inchie a nih. I bau rim a sie a, ha nawtna le a hlo i chawi si naw chun chi tuiin i bau thruo rawh. Sa khom thu vak lo dinga vong dan chu chi tuia inchie a nih. Savun siemtuhaiin savun songbawlna dingin chi an phul hlak. Kum 1993-a Israel rama ni sawm ka’n zin sunga hotel-a sa le thlai ka fak po po chu an Juda dana songbawl le chi tuia sukthieng vong a nih. Insung khura thil sukfaina le thil hrik, phaivang chen, dangna dingin chi 60 neka tam machi hmang trangkai dan a um. Entirnan, phaivang hung lo dinga i ti chun an lampuiah chi phul la, hung kan ngai naw ni hai.

Machi a da thei am?

Chi makna chu a alna a vong zing hi a nih. A alna a suok ding chun a zop a ngai. A zop hnung, tuia inchang hnung kha i thlit fim nawk chun a alna pangngai char suok nawk a tih. Meiah raw la, a puok hung inper suok kha liek la, a al pangngaiin al zing a tih. Raw inling la, kang hawp der thei khopin raw la khom a al pangngaiin al zing tho a tih.

Kum 1994-96 sung, Maldives-a ka um laiin India sorkar thrangpuinain an khawpui Male-ah Indira Gandhi Memorial Hospital, khum 200 dong, thra tak el kan bawl a. Special ward lem chu VIP damnaw hluo ding bika duong a ni leiin a banghai khom tuia sawp thei dinga thraa rong man tam ngota zut tlet a ni a. A thar lai chun a mawi bok a, suong khom kan suong hrim a nih. Amiruokchu, iemani chenah pang invung ang hin a hung puom tran a, hmun iemani zatah a hung puor suok a. A san ka’n don leh engineer-hai chun machi lei a ni thu an mi hril a. Maldives hi tuipui huol vel vong a ni leiin a phaiphinhai hin tuipui alna an pai vong a. Chuleiin, cement le chokpol dinga phaiphin (leingawi) kan hmang po po khom India rama inthoka kan lak vong a nih. Chuong leingawi kan hmanghai chu a hung tlung hnungin, hmang hmain, an sawp fai nawk hlak a. Hi an sawpna tuia hin tuipui al an lo hmang ruk chang a um a. Chuonghai chu cement leh an chokpol a, bang zutnain an hmang a. A trawl sung chun iengkhom a ti nawh. Hun a hung sawt a, tui hù lumin a hung uop a, damten machi inphum chu a hung zop thla a, suok tumin an hung mor a, bang chu a hung puor a nih.

Ka ngaituo zui pei chun, nipui a hung intran laia pang puor ‘prickly heat’ ei nei hlak ang hi niin ka hriet. Thlasik sunga machi ei fak po po kha nipui a hung hràng a, ei inthlan hluom hluom a, thlan tui chu ei pang vun kuoah an hung luong suok a. A tam taluo a, luong suokna ding an hriet naw pha leh vun innemna lai an hung mor a. Suok thei si loa an inhnaw khawmna hmun hmun chu a hung puor a, a’n thak em em a, an hung kìng pha leh an hung hnaw mar vun po kha an thi chil a, chi khonin an inchang a, khu sutin ei huot thlak hlak. Kha i vun trawl huot khu sut kha zuk liek la chu al ngei ngei a tih. Hi thil hi scientist haiin ieng tin am an hril ka hriet nawa chu ka hmu dan mawl takin ka hril ve el a nih.

Sienkhom, machi hi thil dang le chokpol chun a al dan a sukdanglam a, a hâng dan ding le inhnik dan ding angin a suok thei nawh. A ni dan ding ang a ni ta naw pha chun a niphung a’n hmang tah tina a nih. Thingpuiah chini sawna machi ei pol hin ei thil hril umzie hi a hril fie hle ka ring.

Machi le Baibul

Baibul pumpuia hin machi hrilna voi 46 a um a, a tam lem chu Tuipui Thi (Dead Sea), Chi Tuipui (Salt Sea) an ti bok le a se vela thil um le tlung hai hrilna a nih. Machi inlang hmasakna tak chu, thu awi lona ra siktu Lota nuhmei, chi lunga a’n chang thu a nih (Gen 19: 26). Machi inlang nawkna chu, bu le bal thilhlanah machi an saw vong ding thu le chu thil chu Pathien le an inkara thuthlung inentirna a nizie hrilna a nih (Lev 2:13). Chu machi thuthlung (salt covenant) chu Pathien le an inkara thuthlung namnghetna a nizie thu Pathien ngeiin Israelhai kuomah a hril a nih (Nambar 18:19, 2 Kron. 13:5). Machi thuthlung hung suok dan nia an hril chu hieng ang hin a nih. Thuthlung thlungtuhaiin an thuthlung nghetzie le thriek thei ta lo a nizie inentirna dingin machi an liek hlak a, chu chu machi thuthlung an ti a, da thei lo dinga thil saw thienghlim, bawsiet ta lo ding tina a nih. Ei pi le puhaiin ‘sa ui tan’ an ti ang kha a nih.

Machi inlangna dang chu thlai iengkhom ching thei lona ram trawl, chi leilung, tu hluo lo (Jer.17:6; Ezek 47:11) hrilna a nih. Zawlnei Zefania-in Moab le Amon chungthu a hrilnaa, “Zakthlai bil le chi khur umna hmun, kumkhuoa rausan ram ning an tih” a ti ang dam kha a nih. Roreltuhai 9:45 a chun Abimelekin Sekem khuo a hne thu, a suksiet vong thu le chi a phul khum thu ei hmu bok a. Hi taka hin chi tak tak a phul khum thu ni loin, Sekem khuo a sukram dêr thu le kumkhuoa rausan a ni tak thu a hril a nih.

Khing tieng panga chun, dit tawka machi hmu thei chu hnienghnarna thu hrilna khom a nih. Ezra 6:9 a chun Lal Daria thupek anga Tempula inhlan ding iengkim a thoktuhaiin Judahai an lo pek ding thu a hrilnaah ran, bu le bal, uoiin le hriek bakah ‘machi’ a thrang sa tlat a nih. Ezra 7:22 ei tiem pei lem chun machi an pek ding zat chu tiem chin nei lo a ni thu ei hmu bok. Hi hin umzie inril tak a pai a nih.

Thuthlung Thar tieng ei en ruok chun Isu ngeiin ama zuituhai chu ‘hnuoi machi’ an nizie le machi hi a lo da a ni chun ienga khom hmang tlak a ni nawzie thu a hril ei hmu a (Mt 5:13). Chun, ama ngeiin inthawina tinreng chu chi-a saw thienghlim a ni ang boka mi tin chu meia raw/saw thienghlim an ni ding thu le mi tinin maniah machi nei a, inngei diel diela um ding an ni thu a hril bok a nih (Mk 9:49-50). Tirko Paula chun, “In bausuok chu hawihawm tak, chia saw ni rop raw se” (Kol 4:6) a lo ti a. Inlet threnkhata chu “chia saw, lunginsietna thrang ni raw se” ti a nih. Chu chun ‘mania machi nei’ thu Isun a hril umzie chu a sukchieng hlein ka hriet. Ei pi le puhai thuvar, ‘Trongkam thrain siel a man’ ti le ‘Lampui chang khatah mi biek siet ngai a ni nawh’ ti leh lai hrui inzom a nih. Jeriko khaw mihaiin an tui tlàn hrisel nawzie le thlai khomin a ngei naw thu zawlnei Elisa an hril khan an tuikhurah chi a phul/saw a, fiertui inthieng le hriselah a hung inchang el chu a ni kha tie maw! (2 Lalhai 2:19-22). Chun, naute an hung pieng thlak pha, an hriselna dinga machi an nal hlak thu hrilna khom ei hmu bok a nih (Ezekiel 16:4).

Hieng ei hung tar langa inthok ringot khom hin machi poimawzie chu ei hriet fie tah uor ka ring. Thil sukthienghlimtu le sukhniktu, a thrang loa khawvel hi seramu thûr thei lo a nih. Chuleiin, Nazaret tlangvalin, “Hnuoi machi in nih” a hang ti el dam hi thutak hlùm, chîk taka ngaituo tham a va ni ngei! Kristien intihai lai hin machi pai ieng zat am um ei ta? Chuong ang pai mihai chu khawvel dàpa inphu le infân mur mur suolna invotin an hung kai le dawk ngam i ring am? Ngam teuh lo e! An hmurin an tawk char khan an tla top top el a nih.

Kristien intihai machi pai hi suolna chihrak le kawrapson hnawlin a chim nel zo am an tah ti hi mani sengah inen fie a trul khop el. Ei machi pai hi chok pol nunah ei lak lut a, a al inhnikna le hàngna kha thil dang ei inpol buoitir chun, machi hming put zing sien khom a al dan indik thei naw ni a, chu chun a al inhnik dan (savour) suksieng a ta, ei thlai suong kha fak tlak ni naw ni a, peihawn tuok ngei a tih. Chu tak chu Isu thu laimu khom a ni el thei. Chuleiin, machi chu a alna pol sop le sukdanglam thei laka vong him a ngai. Chun, ei machi pai hi a dazât, pilvut khom tluk lo, a lo ni el thei bok. Machi hi a da tah chun, dehawn a, mihai sir pher mei mei naw ding chun ienga khom tlaktlaina a nei nawh (Mt.5:13). Hnuoi machi, Krista ringtu intihai hin ei nina kengkaw zo inla chu, ei khawvel hi thienghlimin a va hang hàng inhnik awm de aw! Kristien intihai hin ei nungchang inen fie inla, hnuoi machi am ei ni, an naw leh hnuoi machi letling?

=============
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian Foreign Service officer, respected Hmar Mizo litterateur and author of 'Zoram Khawvel' series. This article is dated Dec 12, 2009, Delhi]

Post a Comment

Comments not related to the news or article may be deleted.

Powered by Blogger.