Halloween party ideas 2015

[By Pu L. Keivom*, Inpui Columnist]

Zo hnathlakhaiin trong ei hung ser tung pei dan ei sui chun sirbi thum insersuon ni deu takin a’n lang. A hmasa takin trong bul, thumal trobul (root words) ei ser phot a. Chuong ang thumal zungpui (root words) ei ser hai chu lam khat thumal an ni vong. Entirnan, sa, thing, mei, ruo, mit, ke, hnar, sam le a dang dang. Hieng ang thumal hi Zo hnathlakhai trongah 500 vel um dingin tu chena research kan thawnaa chun kan sui suok tah a, kan la sui zui pei tum a nih. Hieng root word-a inthok hin thumal hrang hrang, lam hnia sei a hung pieng nawk a, chu chu sirbi hnina a nih. Entirna dingin, ‘sa’ a inthokin sakei, sazuk, sakhi, saku, sazaw, sanghal le a dang dang, lam hnia sei an hung suok a. A tira ei pi le puhaiin an hmu le hriet hlak sakei ang ni lo, baksam nei an hung hmu chun ‘sakeibaknei’ tiin an ko a; sa, a ring/nghawng sei deu an hmu phing leh ‘sanghawngsei’ an hung ti ta pei a nih. Hi hi sirbi thumna chu a nih.


Chuong ang bok chun, thumal hmaah ‘in’ belin thumal dang tam tak ei siem a. Saptronga khom hmakhalah ‘in’ hmanga incapable, inaccurate, inactive le a dang dang an siem ang hi a nih. Ei trong le Saptrong inang nawna ruok chu, eini chun ‘in’ chauh hmakhalah ei hmang laiin anni chun ‘im, il, ir le un’ tihai hi hmangin thumal an siem a, chuleiin impossible, immovable, illegal, irregular, unacceptable ti hai le a dang dang an hung ser a nih. ‘In’ hmakhala hmanga thumal ei siem threnkhathai chu inang, inawi, inba, inbâi, inbàn, inban, inbarh, inbât, inbauh, inbâu khat, inbaw, inbawk, inbawl (rong inbawl), inbawr, inbeng, inbengberep, inbei, inbel, inbèm, inben, inbiek, inbiekruk, inbiel, inbol inbom, inbor, inbu, inbûk, inbuk, inbul, inbûm, inbun, inbûr, inbur, inbuon, inbuotsai, inchang, inchai, inchâk, inchal delh, incham, inchàn, inchapchar, inchat, inchawi, inchawm, inchawn, inchei, inchêk, inchek, inchel, inchemhar lak, inchèn, inchen, inchêp, incher, inching, inchik, inchîl, incho, inchok, inchong, inchom, inchor, inchot, inchu, inchûk, inchuk, inchûl, inchum, indang, indaih, indam, indan, indap, indar, indawha, indawi, indawk, indawm, indawn, indawp, indawr, indawt, indeng, indel, indem, indên, indêp, indep, inder, indêt, indêusaw, indi, inding, indik, indîl, indin, indîp, indîr, indit, indo indoi, indok, indol, indom, indon, indot, indu, induong, indur, inel, inen, inep, iner, infân, infar, infawk, infawn, infawp, infie, infiel, infiem, infin, infui, infûk, infun, infuol, inhai, inhâk, inhak, inhal, inhap, inhawi, inhawk, inhawmthaw, inhawr khawm, inhoithaw, inhêk, inhèl, inhêm, inhen, inher, inhlan, inhlap, inhlem, inhliem, inhîk, inhîp, inhlîp, inhlip, inhmang, inhmangai, inhmai tuo, inhmaton, inhmakhal, inhme, inhmei, inhmelhriet, inhmelmak, inhmu thiem/thiem lo, inhnai, inhnâk, inhnar, inhnâr, inhnawchep, inhnawk, inhnawm, inhnem, inhnît, inhnok, inhnon, inhnot, inhnu, inhoi/ti, inhoi thaw, inhok, inhong, inhriel, inhriem, inhriet, inhriettir, inhril, inhro, inhrol, inhrom, inhron, inhro, inhrosa, inhru/hruk, inhruol, inhûi, inhûk, inhumru, inhuol, inhuom, inhuon, inhuor, inhuot, inhup, inhuphur, in-iel, in-iem, inîp, in-ir, inkal, inkam, inkan, inkâp, inkap zût, inkâr, inkarthlak, inkar thel, inkau, inkawng, inkawi, inkawkal, inkawn, inkei, inken, inkêp, inkeu, inkhang, inkhai, inkhak, inkhal, inkhâm, inkhang, inkhan/lo, inkhâp, inkhap, inkhar, inkhât, inkhaw, inkhawkher, inkhawng da, inkhawl, inkhawm, inkhawn, inkhè, inkheng, inkhek, inkhel, inkher, inkheu, inkhi, inkhing, inkhikkhal, inkhiksaw, inkhir, inkhit inkhor, inkhul, inkhum, inkhuongruol, inkhuokhir, inkhuol tehlem, inkhuop, inkhuor, inkhup, inkhur, inko, inkon, inkop, inkot, inkuo, inkuol, inkul, inkûm, inkungkei, inkur inkuk, inla bing, inla hlei, inla lawn, inlai, inlak hran, inlak lien, inlak vung, inlal, inlang, inlam, inlap, inlâr, inlau, inlaw, inlawng, inlawm, inlawn, inlawt, inle, inlekhal/thal, inlek, inlekkaw, inlet, inlemchang, inlepse, inling, inlir, inlung, inlukhup, inlu lak, inlu ling, inlusu, inmai, inmâk, inman, inmel, inmil, inmit, inmuolvom, inmu le ar, innang, innang ching, innawt, innei, innêl, innêp, inngai, inngai bel, inngai hlu, inngai hnuoi, inngaina, inngai sang, inngai sie, inngai tlawm, inngaituo, inngai sie, inngak, inngam, inngansie, inngawk, innghak, inngei, inngêk, innghirngho, inngur, inno, innong, innok, innon, innor, innot, innui, innufa, innupa, inpafa, inpak, inhlaw, inhlawfa, inpawngnek, inpawl, inpol, inpei, inpe, inpêk, inpengtuo inpenparh, inper, inpêr, inpersan, inpet, inphà, inpha hman, inphahnuoi, inphai, inphal, inphan, inphàn, inphâr, inphat, inphaw, inphi, inphier, inphiel, inphil, inphin, inphir, inphit, inphît, inphon, inpom, inpom chilh, inphû, inphûm, inphun, inphur, inphut, inping, inpom, inpot, inpuk, inpuktir, inpum, inpumbil, inpumkhat, inpumpek, inpun, inpung, inpur, inputu, inrang, inrak, inrâk, inràl, inral en, inram, inrapthliek, inràu, inrawi, inrawp, inrawn, inrawt, inrel, inrem, inren, inrep, inret, inrêu, inri, inriem (khum), inrieng, inrieu, inring, inrik, inrik, inril, inrim, inrip, inro, inrok, inrol, inrom, inrop, inru, inruk, inrul, inrûm, inrum, inrûn, inruolcham/rem, inruohmang, inruom, inruot, inrût, insâng, insangbung, insang mar, insai, insai sa, insap, insa seng, insât, insawi, insawi zoi, insawk, insawp, insiek, insiem, insiem siet, insiem danglam, insieng, insier, insiet, insik, insil, insim, insingsa, insîr, insit,, inso, insok, insom, inson, insop, insor, insu, insui, insuk, insulpel, insûm, insut, intai, intâng, intak, intâl, intal, intâm, intan, intar, intat ngei, intekem, intel, intem, inten, intêp, inter, intet, inthang, inthak, inthal, intham, inthap, inthè, inthel, inthem, inthên, inthêp, inther, inthi, inthiel, inthiem, inthien, inthieng, inthier fihlim, inthîk, inthim, inthin, inthîp, inthir, inthla, inthlada, inthla dul, inthlahrung, inthlang, inthlan, inthlawp, inthli, inthlim, inthlit, inthlo, inthlong, inthuok, inthuom, intîm, intir, intit, inti, intivei, intlong, intlok, intlon, intlung, intluk, intlun, intlur, intodel, intong, intoi, intok, intol, intom, intu, intui, intuithlar, intung, intuk, intuklut, intul, intum, intûn, intuo, intuoi, intuok, intuol vuok, intuom, intuorpui, intûr, inturh, intra, intrai, intrâm, intran, intring, intron, intrum, inthrang, inthrâl, inthrâm, inthre, inthrì, inthril (zu/thingpui inthril), inthrîn, inthro (thral inthro), inthrok, inthrul, inthrum, inthrung, inthruoi, inthruom, inthruong, innui, innuoi, inung, inuire, inuk, inul, inup, inur, inût, inunau, inuoi, inuok, invai, invak, inval, invâm, invap, invau, invè, invêng, inveng, invet, inving, invîn, invir, invit, invo, invong, invoi, invom (in tum suok), invot, invûng, invui, invul, invûm, invuong, invuok, invuol, invur, invut, inza, inzang, inzak, inzàl, inzal (zam-inzal) inzàm, inzam, inzâp, inzap, inzâr, inzar buoi, inzat, inzei, inzel, inzem, inzen, inzêp, inzep, inzi, inzing, inzil, inzin, inzir, inzo, inzong, inzom, inzor, inzum, inzuom, inzuot, inzun, inzût le a dang dang hai an nih.


Hieng neka tam hman hi thu hmakhala causative verb siemtu ‘insuk’ amanih ‘inti’ ti hmangin verb ei siem a, chuong thumala chun ‘na’ belin thumal tin deuthawah noun ei siem thei a nih. Entirnan, insukfel, insukvar, insukfai, insukthienghlim, insuklawm, insukhlim le a dang dang causative verb ei siem treuh thei bakah chuong thumala chun ‘na’ belin noun insukhlimna, insukthienghlimna, insukbuoina, insuksietna, insuklawmna, insukporchena le a dang dang siem treuh thei a nih. Chuleiin, hmabeta ‘in’ hmang le hnung beta ‘na’ bel hi Hmar trong serna faktawri ropui tak a nih ti inla, khel ei hril ka ring nawh.


Hmar trong ziek sukharsatu, sukharsatu a ni ti khom ei hriet naw le ei la sui chieng ngai naw nia inlang chu hieng ‘in’ a intran thu mal hai hi noun amani pronoun amani leh ei hmang kop pha a hmaa pronoun khan a zuitu thumala ‘in’ a ‘n’ chau kha a va lak hlak a. Chu chu khaw lai am kop tang a ta? ti hi a nih ei thu chai ding chu. Ei hriet tah angin, pronoun, hming aiawtua ei hmang chu a, an, i, in, ka, kan, ei, min, lan a nih. A fe. Ei fe. I fe. In fe. An fe. Ka fe. Kan fe. Ei fe. Hi pronoun hai le a hnung zuitu thumal ‘in’ a intran ei hmang zom pha leh a lam inhoi zawngin hieng hin ei ti hlak:

A thilthaw chu an thiem (a+ inthiem) reng reng am?

In thilthaw chu in inthiem reng reng am?

I thilthaw chu in thiem (i+inthiem) reng reng am?

In thilthaw chu in inthiem reng reng am?

Ka thilthaw chu kan thiem (ka+inthiem) naw ngei.

Kan thilthaw chu kan inthiem naw ngei.

Ei thilthaw chu ei inthiem naw ngei.

Hi taka ‘an’ hmasa hi pronoun-a ‘an’ (they, theirs) pangngai ni loin singular third person a ‘a’ le a zuitu thumal intranna ‘in’ a mi kha ‘i’ banin ‘n’ chauh a va lak a, a+n, pronoun le verb insiemna thu bul inbel khawm a nih. A dota ‘in’ hi pronouna ‘in’ (yours) ni loin singular second person-a ‘i’ le a zuitu verb insiemna thu bul ‘in’ a mi ‘n’ chauh a va lak a nih. A pathumna, kan ti khom hi pronoun-a kan ( we, ours) tina ni loin first person singular ‘ka’ in a hmaa zuitu verb siemna thu bul ‘in’ a inthoka ‘i’ bana ‘n’ chauh a va lak, ei lam kop a nih. Zawna poimaw ei hmaa umhai chu:

(1) Hieng an, in, kan tihai hi a hmaa thumal leh ei ziek kop dim a ni, ziek kop lo ding? Ziek kop ding ni ta inla iem a san?

(2) Thluk sei ei pek dim a ni, an naw leh an inkarah apostrophe ei thlak lem ding? Tuta ei hmang dan chu a threnin thluk sei ei pek a, a threnin iengkhom pe loin a hranin an, in, kan tiin ei ziek top a. Hmar Baibul (Delhi Version) a chu hieng ang thil reng reng hi thluk sei pek ding ni loin, thu pahni lak kopa a lamtawi a ni leiin a karah apostrophe a’n, i’n, ka’n tia sie thra le indikin a ngai leiin chuong ang chun sie a, a hran vonga ziek dinga sukthluk a na. Amiruokchu, editing zo tawm trêpa sukthluk a ni leiin a threnah hmang hman a na, siem thrat hman lo tam tak a la um bok.

(3) Hi hi Grammar ei siem pha leh a hmingah iem inbuk ei ta?

Hi thu hi mani senga ei bi chieng theina dingin entirna iemani zat a hnuoia hin sie a nih. Fimkhur taka lo ngaituo seng dingin ei infiel a nih. Hi taka hin a hmaa ei hril sa lo ‘an’ dang, a+ni a a tawpa ‘i’ bana siem dam, ‘lan’ ti, (la+in) dam, ‘min’ (mi+in) khom a thrang sa.

AN (A+IN):

- I mi don ding a’n leiin ( a+ni) leiin ka hlim.

- Ka sir a’n phet (a+inphet)_ngai nawh.

- Nangma an’ thok (a+inthok) ngei ni raw se.

KAN (KA+IN)

o Hnam dang mi ka’n ngaizawngpui (ka +inngaizawngpui) el chu lungrilin ka’n thiem naw (ka+inthiem naw) a, ka’n zak (ka+inzak) a, ka’n thlahrung (ka+inthlahrung), chang suol k’an lau (ka+inlau) a, sienkhom k’an thla (ka+inthla) ngam si nawh.

IN (I+IN)

I hmel i’n hmutir (i+inhmutir) reng reng ding an (a+ni) nawh.

I’n zak (i+inzak) hlol naw a nel (ni+el) maw?

Hi hi i’n thawtir (i+inthawtir) chun i’n ditpui (i+inditpui) tina ning a tih.

Ei ramsuok ding chu i’n zo (i+inzo) ta?

LAN (LA+IN)

In la’n pei (la+inpei) naw zing a ni?

Kan la’n zo (la+inzo) fel naw a nih.

A la’n hma (la+inhma) taluo.

Ei l’an zo (la+inzo) hman naw a ni hih.

An la’n hman (la+inhman) hri naw a nih.

MIN (MI+IN)

I mawina mi’n hmutir (mi+inhmutir) rawh.

Hmelma’n (hmelma+in) an mi’n huol (mi+inhuol) khum.

Ka’n dikna (ka+indikna) phuin thiem mi’n chang (mi+inchang) rawh.

Mi’n (mi+in) an tia chu mi’n phatsan (mi+inphatsan) naw rawh.

Hieng entirna ei hung lak suokhai hi a hmor phor langna ding chauh a nih. Ei fak thei tawka ka ngai chauh ka hung thur suok a nih. Hi hi i tiem pha leh ei tronga thu ziekhai hi hang tiem la, ei ngirhmun chu hre chieng thei nghal i tih. Ei ziek dan pangngai zuia fe mop mop thra dinga ring pawl hin ei trong umzie le siem phuisui a ngaizie ei la hriet tawk naw khom a ni el thei. Chu ngirhmun chu Sheol leh a’n zom tlat a nih.


============
*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian foreign diplomat and a respected Hmar Mizo litterateur.

Coming Up.....

1. SUK, SAN, PEK, PUI
2. TRONG CHOKCHAWRAWI
3. HI
4. CHANG, CHÂNG, CHÀNG, CHÁNG
5. TRONG VUINA DAR RI CHU NGAI RO
6. TRONG HUMHAL
7. TRONG SUOSAM
8. THUMAL LAMNON
9. THUMAL INSIEM DAN: ÂR

INPUI will be a year old in October, 2009 and to mark the occasion, we will be publishing Pu L Keivom’s ‘NUM RAM’ in an eBook format on September 29, 2009.

Much efforts have gone into preparing this eBook and we at Inpui are simply overwhelmed by the endless contributions of Indin@rediffmail.com to make this eBook as error free as possible.

Earlier, we had mentioned that 'Zangkhaw Bungbu' was to be released first, but as there are too many rooms for improvement in the current manuscript we are holding it back.

Lastly, our sincere thanks to Pu L. Keivom for giving us a free hand in bringing out this wonderful piece of literature.

Remember to visit INPUI on 29. 09. 2009!

Employment News issue dated 26.09.09 contains several attractive advertisements from some of the leading PSU/GOVT. Departments as below:-

1. Border Security Force, New Delhi requires 1217 Constables (GD).
2. Bharat Heavy Electricals Limited, Bhopal requires 347 Artisans.
3. Staff Selection Commission notifies Tax Assistant Examination, 2009.
4. Union Public Service Commission notifies Combine Defence Services Examination (I), 2010.
5. Oriental Bank of Commerce invites applications for 313 Probationary Officers.
6. Bharat Sanchar Nigam Limited invites applications for 300 Management Trainees.
7. Indian Institute of Technology, Delhi invites applications for various posts.
8. India Infrastructure Finance Company Limited requires Assistant Manager, Manager and Assistant General Manager.
9. Department of Posts, Punjab Postal Circle requires Postal Assistant and Sorting Assistant.
10. Union Public Service Commission invites applications for various posts.
11. Indian Navy invites applications from Unmarried Men and Women to joint the Indian Navy as Short Service Commissioned Officers as Observer in the Aviation Cadre of Executive Branch.
12. NSIC Technical Services Centre offers admission to various Technical Courses.
13. National Horticultural Research and Development Foundation invites applications for the posts of Joint Director, Technical Officer and Technical Assistant.
14. Railway Recruitment Board, Allahabad declares the results for the posts of Assistant Loco Pilot.
15. Haryana Warehousing Corporation needs Assistant Manager, Technical Assistant, Manager etc.
16. University Grants Commission notifies Post Graduate Merit Scholarship Scheme for University Rank Holders at Undergraduate Level for academic session 2009-11.
17. Parliament of India invites applications for the posts of Research Assistant, Stenographer, Security Assistant, Junior Clerk etc.
18. Staff Selection Commission declares the results of Junior Translator (CSOLS) Examination, 2009.
19. Oil and Natural Gas Corporation Limited invites applications for Graduate Trainees-2009.
20. Ministry of Labour, Directorate General of Employment & Training offers admission to Women’s Vocational Training Programme.

Employment News issue dated 26.09.2009 contains advertisement for job vacancies of more than 86 Govt. Departments.

Book your copy of Employment News immediately with your local Book Seller.

[Inpui Feature]

Bangalore, Sept 23, 2009:
The Bangalore Mizo Association (BMA) verified on Wednesday that this year's BMA League prize will carry a special cash award of Rs 3,000, besides a trophy.

Earlier, some readers of Inpui have pointed out about the "small sum" for "such a big event" when the BMA is "celebrating its 25th anniversary".

Clarifying the issue, BMA general secretary Mâdawnga Hauhnâr told Inpui that a cash prize has never been given in the previous years. "Regarding the prize money, it is only Rs. 3000. It has never been given out the prize money since it's started...because it is not a big tournament and big competition," Mâdawnga said.

Kolodyne FC and Sinlung FC are in the race to clinch the BMA League trophy when the two teams will meet in the final on September 26 at Austin Town playground.

"And this year it is given out just because of the celebration of our BMA's Silver Jubilee," he added.

BMA League was started back in 2005 and it has become an annual event for the various Mizo tribes "to know each other" and to bring about "integration".

Bangalore, Sept 22, 2009: The revised edition of HMAR E-BIBLE prepared by the Hmar Students’ Association, Bangalore Branch, is up again to be downloaded.

The last version was "bulky to download", some people had said. This time, the software has been compressed to just 10 MB, which will take about 5-8 minutes of your time.

The earlier edition was recalled due to some mistakes in the Delhi Hmar Baibul version section.
We at, Inpui, after a peek into the new edition were quite satisfied by this new technological achievement. Maps and Bible GK are some the new features added in this edition.

Here is the Download Here(Last updated link on Dec 8, 2011)

or,

Here’s the Direct Download Link Hmar e-Bible
Here's the .NET ver 1.1 Download Link (WindowsXP Must-have for e-Bible to function. If you are using Windows 7, you don't need this)

(We are giving the direct download link only for a limited period.)


[Photo: (L-R) Sinlung FC and Kolodyne FC players]
Bangalore, 20, 2009: The much-awaited Bangalore Mizo Association Football (BMA) League 2009 final match between Sinlung FC and Kolodyne FC will be played on September 26 at Austin Town Playground (Nandan Ground), according to BMA officials.

The BMA is celebrating its 25th year and a statement released on their website has appealed to "all Mizos in Bangalore to witness the final event."

There's good news for outstation fans and to those of you in the home states, Inpui.com is set to bring you live coverage of the match via Twitter. The updates will be available right here at INPUI Homepage (the number of tweets will be increased on the day). All you have to do is open www.inpui.com, sit back and 'watch' the game. You don't even have to Refresh to see the upadates. It'll be automatically updated the second we tweet.

3rd Place Match (No coverage)
Papa’s FC vs Chukchu’z

Championship Match
(Live Coverage in English)
Kolodyne FC vs Sinlung FC

Semi-Final Report tlangpui:
1.Kolodyne FC 2 – 0 Papa’s FC
Scorers: Beirapachha 10 (35′)
Vabeihrohkhai 11 (60′)

Cards: Vabeihrohkhai 11,Kolodyne FC (YC)

Man of the Match: Falton, Kolodyne FC

2.Chukchu’z 0 – 5 Sinlung FC
Scorers: Stephen Hmar 2 (5′,16′)
Ngurneilal 15 (6′,30′)
Muon Gangte 10 (10′)

Cards: David Laldanfela,Chukchu’z -(YC)
Lalfakzuala, Chukchu’z – (YC)

Man of the Match: Ngurneilal, Sinlung FC

TAR HI KA PEI HLAWL NAW A NIH
(Khovela Lawmna a kim thei si nawh!)

By Lalringsan Hrangchal


Insung neinung deuva tar hai hin chu thingpui buong dam, bu le hme inhnik deu dam, vitamin tha dam, sil le fen tha le puonthu lum hun tawk dam le enkawlna tha tawk anla nei theia, ngaituo le lungsiet hi anla um naw deuva. Tulaia ka lungril la em em tu le ka lunginsiet em em chu insung pasie tak taka tar hai hi an nih.

Phairama tar hai hi chu facilities anla hmu tha deu in ka hriet hlaka, thingpui buong an hmu phaknaw ani khawma, thingpui sen (athlum) bek hi anla dawn phaka. Tlangrama tar hai mawl te hi anih lungsietum chuh. Good Friday ni a thingpui buong a thlum an dawn hi an dawn nawk inkhat thei hlea, Kristmas a an sa hme hai dam te hi an hme nawk zen zen ta ngainaw anih. Tlangrama chu pawisa ei nei lai le sa that anruol naw lem chun sa hme hi antak em em anih. Chuleiin tar hai tading hin facilities hi a thlawm bik em em in ka hriet hlak a, phairama um Tar hai ruok hi chu, TV dam en ding anla hmu phaka, thingpui le sa fakna ding khawm a pasie deu hai khawmin anla hriet deu hlak.

Tuta Manipur Assembly Election tawm khan, election office thenkhat hai chun Chini le Bawngnene hi ansem zeu zeuva, chulai chun kohran Upa Tar pakha, a nuhmeiin a thisan ta le kohran local committee thenkhat hai, election office a thingpui dawn kha suol ang deuva ngai si, thingpui chak em em si, an ringnaw tieng deia, chini le bawngnene kg. khat khatin present an hmu tawl a. Election hun hi tlangram lo vat lai le hin antuok deu hlaka, an chini le bawngnene hai te chu lo vat riekna ah anphur tawla, lo vat sawl em em laia, thingpui thlum, a buong nawk nghal dawn ding anhang nei el kha ropui an ti em ema. A then chun, vitamin a tam a thingpui dawn zova lo ka hang vat nawk chu ka hrat nuom hle an naw an tia. A then ruok chun, kei chu in lum buoi vel nek khan, chini le bawngnene kha ka mansapuia ka paia, lo vat sawl lai tak ka hang chawla, a phitin ka hang bar chu ka dam huoi huoi in ka hriet el anih an ti tawl chuh.

Thingtlang Tar chau nilovin, Phairama Tar, du du fa a dawn thei, sil le fen tha an dit dit nei thei le duot em ema an nau haiin an I enkaw hai khawm hin khawvel hi inhawi tina reng reng hi an nei tawl ta nawh. An tadingin beisei ding le hlimna ding hi a vang ta hlea, ruol le insukhlima kholai leng thovenga invak mei mei hai khawm hi an tadingin anhawina reng reng hi a um ta ngai nawh a. An hlimna le lawmna tak chu, an vanglai hun, an nunghak/tlangval hun laia an luck zie dam le an nunhlui dang dang hril puia ngaithlak pek hi ni tah in anlang. An tar chau deu deuva an lungril khawm a naupang deu deuva, naupang hai sawisak bur chau an ni nawk hlaka. An thi phat hlak chu nunghak-tlangval inlengna tha a ni phak chau ta hlak si. An thlan lung mawi tak takin daw inla khawm vate ekche khum chau an ni nawk pei si.

Ei tar naw hlak chun tar hma’n ei thi a ni el ding a na, thi vak hlak chu a nuom ei um bawk nawh, Pathien Thuawi hi hnuoia damsawtna a nia, Pathien Thu ei awi chun ei damsawt ding a na, Tar hi chu ei hmabak a ni ma ma chu a nih. Rev. T. Sungte’n, “Pathien tadinga Martyr in ei thi naw bek leh Hmar Tarin thi inla” a ti angin, ei tar hma’n ei thi naw a ni chun, Hmar tarin ei thi ding chu a ang bawk si. Chuleiin Tar hi mitin hmabak chu a nih. Ei hmabak Tar hi pei a um nawh ei ti em em a, an leh tuta ei nina le ngirhmun, ei khawsak dan le ei hun hmang dan chitah hin Inhawi ti hi ei um reng reng dim aw! Ka nghawk de aw! khawvel hi chu nghawk a um de aw! thi pawt pawt el ta lang! khawvel hi tawp el ta sien! tiin ei chier ei chier el hlak ana. Tuta ei hun hmang dana inhawi ti bawk lo, ei hmabak hlak inhawina nekin rinumna ding a tam lem bawk si! An leh ieng hi’m anhawi ni tang a ta!?

P.B. Shelley’n, “Ei hlim lai le ei lawm lai ni tak khawm hin MITTHLI a lo pai ruk zing a nih” a lo ti hi andik hle in ka hriet hlak. Pathien Thlarau pawlna zara ei nun hlim em em hun lai hai khawm a um hlaka, sungkuo kima hlim dar dara hun ei hmang ni dam le ruol le pai hai or ei hmangai tak hai le hlim taka hun ei lo hmang ni hai khawm a um hlaka. Sienkhawm khanga ei hlim em em hun lai khan mitthli a lo pai ruk zing a nih. Kha ei hlim lai ni hai ngaia khawsawt leia beidawng taka mitthli tlak hun hin a mi zem buoi nawk nghal hlak a nih. Ei khawsot beidawngin hla ei hang ngaia, ei sungkuo hlimlai ni hai dam, ei khingpui nuhmei/pasal hai pur dam, ei hmangai em em ei nu ei pa, ei nau hai pur dam a hung zuol a, ei ruol hai or ngaizong hai le ei hlim lai ni hai dam ngai leiin ei mitthli hi a tla nawk hlak a nih.

“Hun hai an liem peia hnuoi hlimna a bo hlak, khovela lawmna a kim thei si nawh, Lalpa hung leng la aw, ni ropui intlun la, an rieng nau ha’n an hnuoi rinum maksan an nuom, aw Edenthar inhoi a chun mi thoui la, lungngaitaka in the hai kha lengkhawm inla, kan lawm kim tang a ta inpak pei kan che, khawvel hi ngai ta nawng kan ti I ram a chun” Tuta ei nun hmanga hlak hlimna le lungawina hmu bawk lo, thi el hlak chu nuom bawk lo me, ei hmabak umsun chu Tar a ni bawk si, anleh iengtinam hun hmang tang ei ta?

Ka chintea inthawk hin Sipai thang hi kan hawk em em hlaka, Sipai Uniform kimin inthuom lang, Pistol pai lang chu khovel hi inhawi em em dingin ka ring hlaka. Naupang tam tak tak hi ka thuoi khawma, thinghna in Uniform ka siem puia, thingphek bawngin Silai lem kan siem bawka Sikul kainaw ni hai hi chu sunnithlak inhnelin Sipai khawsak dan hi kan sir pui hlaka. Parbunga hin CRPF hai an um hlaka, an Camp tuola hin an duty hlaka, kan za thei em em hlak a, ka rawi hai chu thuoi in salaam ka va buk pui hlak a. Inrinni hin Fanghma phurin Lo a hin ka fe hlaka, ieng angin phur rik phur lang khawm Sipai Camp tuol a Sipai duty hai bul ka phak phat chu khawng em em in salaam ka la buk tho tho hlak a nih.

An Camp chu dai in an inhuon a, an inhuon na bak a chun an hmunhnawk hai hi an dehawn hlaka, chu an thil ditnaw peihawn – bottle ruok, toothpaste bawm, an hnerhmul metna blade, pentui bo hnung, ngatin bur ruok, etc hai hi ka rawi hai ka rut khawm puia, khawhnawm a hin Camp ka bawl puia, chu taka chun kan sie bum rem rum hlak a nih. Ka ngaituoa Sipai hi chu ka lo thang chak hle chu a lo nih, hlaw bo khawmin thang pei em em ka ti ka ti hiel hlak a nih.

Pathien thangpuina zarin ka hung Graduate ve a, Sipai hi kan hawk em leiin thang ngei tumin kan singsa ve hlaka. Pathien zarin UPSC conduct na hnuoiah, Combined Defence Services a dam, Assistant Commandant dam le CPO hai dam written ka fethleng hlak de a chuh Interview a hin ka thla zie hlak leiin Sipai ni ding hin Pathienin a mi phalnaw ning a tih ka ti lungril tah a.
Sienkhawm, Pathien remruot a tlung nita naw nim, a tawp a tawp a chun Sipai chu ka tling (Ka tling nilovin Pathien mi pek) ta khawng khawng a. Sienkhawm khang lawm lawma, Sipai ni inhawk, Sipai nuom luot lei a hlaw neilo khawma thang nuom hiel pa kha, ka hang tling meu chuh thang nuomna le inhawkna reng reng ka nei thei ta nawh! Khovela lawmna a kim thei si nawh!
Nursery kan chuk lai High School kai ve ta lang, lekhabu tam deu deu pai lang inhoi a tih ka tia, ka hang ni chu anhoi chuong nawh, Class – X ni lang ka hang ti nawka, Class – X khawm chu anhoi nawk chuong nawh a. Anleh B.A ni lang, hmun dang, College thatna deuva kai lang, lekhabu pai ta lovin, exercise book pakhat chau chawi lang inhoi a tih ka ti nawk a, ka hang kai khawm chun anhoi chuong nawk nawh. Khovela lawmna a kim thei si nawh!

College chu thatakain ka hang zova, hlim in ring em em kha ka hlim chuong nawh. Ka sin zawngna kawnga hin voi sawmpali hlawsam kan ta lei hin, hlawtlingna hei chang ve reng reng lang inhawi a tih ka ti nawk a. Pathien lunginsietna zar chau in khovela ka nuom tak le ka ni chak em em hlak Sipai ka hang tling a, mi po po chun ka hlim hi mi ring hleng an tih, sienkhawm lungngaina chau a ni si! Khovela hin hlimna kumhlun a um si nawh!

Hi ka sipai ni tum hi kum 2007 a exam ka zo tah a ni a, July ni 17 a final merit list a suok tah ti ka hriet chun ka lungril hi an thin a, Internet a result en dinga ka fe chun ka sungril hi a zawi a, ka huphur em lei chun ka tlan tui hin a mi buok hiel a. Asanchu, Assistant Commandant le Combined Defence Services (Army ah Lieutenant) hai hi tling in ring em em in, tling lovin voi ruk (6) ka um an ta leiin tuta tum a result suok chu tling naw inlau leiin ka taksa hi anlap dar dar in ka hriet hiel a.

Cyber Café khawm chu ka dau na deu (SBI Bank ah-CRE ka tling tum a ka en na Cyber Café) kher kher ah lut ka tih ka ti a. Computer ka hang tawk khawm chun ka kut hi an thin deu leiin ka tawk tha thei mumal naw a. Ka lungrilin ka en zo phat chu ‘Not Recommended for Appointment’ ti inziek rek a ta, zawi ngawi ngawin in inlawi rek ding ka na, ka tia. Aw, ka tling naw ding a ni ti hi hre thei lang chu Medical kha lo thaw ta naw el ding khah ka tia. Asanchu, kha tuma Medical kan thaw khan, Saruok in ka um sawt em em a, X-Ray, Blood le Urine Test kan nei a, saruoka an mi chek chu thu khat deu a na, ‘Tawlkuo Phen’; chu khawm chu phen puma in khul kher kher ding an tia, an strict hle a. Ni dang chu a pawi ka ti nawh, kha tuma tawlkuo phen puma inkhul kha thi rin deu thaw a ka rin a na.

Ka tling naw vei vei a ni chun tawlkuo phen hi ka nuom ta naw a ni leiin Sipai hi chu ka ni ta naw sawng el ding a na ka ti a. Inthin der der in result ka hang hawng chuh, ‘Recommended for Appointment – All India ranking 32*’ ti a lo in ziek kek chuh! darkar hni vel kha chu khawmuol ka hmu duk dak naw am a ni aw ka ti hiel a nih. Cyber Café anthawk ka suok a, Bike (Evanger) ka chawi a na, ka lawm taluo lei chun ka motor khal khawm chu ka hriet mumal nawh a, a metre inkhina in 120 km/hr vel a lo sun hman hiel a ni awm. Kha darkar hni sung vel ka hlim ti bak kha chu lungngaina in a mi chim buoi nawk nghal a. Chuleiin, khovela ka ni nuom tak ni thei ding ngirhmuna ka hang um khawm chun an hawi chuong naw a, beidawngna min tluntu chau a ni lem am an tah aw ka ti lem hiel a nih! Khovela lawmna a kim thei si nawh!

Tuhin ka nuom em em chu, Churachandpur, Teddim Road a khin Dawr lun deu el thaw lang, In inhoi deu nei bawk lang, In hluo man le ka dawra ka lamsuok chu ka fak sengnaw met nisien, sinthaw sawl bek bek lovin fak awlsam takin hmu lang, nuhmei hmeltha deu nei lang, chun TATA SAFARI Motor nei bawk lang chu khovel hi inhoi ka ti bek bek ka ring nawk a na. Amiruokchu, chuongang tak chun hang umin, ka thil dit popo chu nei lang khawm dit dang la nei tho ka ta, hlim chuong naw ningah. Khovela lawmna a kim thei si nawh! An leh iengtinam um inla inhawi a ta?

Pastor Lienrum, Pathien Hming leia chavai em em a fak le dawn le riekna ding khawm hmu zo lova khawhnawm bel a chavai taka anvai lai, nisa tlak a hnai a kawl bul a sen ruom ruom chun ramsa le chungleng vate ha’n an riekna ding thingzar hnuoi belin an so vung vung a, a ma’n bel ding hre lova khawhnawm a bel el lai, Van tieng a hang ngha chun, “Ni tla ngainaw Zion Khawpui, ngaiin kan rum ka tap sun nitinin…………………….” a ti vong vong a. A taksa in tuom lumna ding puon sil ding khawm hre lova dei ti taka a um lai, a tlantu bul a tlung pha a sil le fen a tlaksam naw ding ziet a hang hmu chun, “Puon Ropui silin an leng tlansa hai………, ka va ngai ngei, ka va ngai ngei” tiin voisunni chena hla hring em em, ringtu hai khovela ei cham sunga hla tuoi nawk ta ngailo ding a hung sak suok hiel a ni kha.

Pastor Thangngur biel fangin an vak an vak a, tum khat chu a biel fang, in anlawi chu a phingatam em em ela, in a hang tlunga, a nuhmeiin bu suong ding hre lovin meichawk a lo en el a. A phingatam em em lei chun an sung le kuo deu hai bula bufai va puk dingin a nuhmei chu a tira, a nuhmei chun, an ni chu ei lak rawn tah a ka va hni ngam ta nawh a tia, anleh ei pansak/pantlang chu hai kha hai ta chu lo zu la raw leh ka phingatam hle el sia a hang ti nawk a, a nuhmei chun, an ni ta khawm kan lo lak rawn ta leiin ei puk nawk anphal ta nawh a ti nawk a.
Chuonga phingtam em em a fak ding hre lova a um lai chun, “I aw Lalpa I malsawmna hlu hi, nang nekin tam tak chun an ngai hlu lem……, tlaksam leia mitthli a hnai laikhawm, I ram le I felna min hlat naw la, nang ngei lsu ka nei che chun ieng dang am ngai ka ta maw Lalpa, iengkima ka iengkim I nih……., Lawmna zawngin an tlan vel sang tam tak, hmu lovin thlan thima an inkhel pui, ropuina hlim an hnawt chu sum hlim ang, hmu le changtu khawmin an nei sawng nawh ” ti hla hi a hung sak suok a nih an ti chuh.

Khovela lawmna a kim thei mawl si nawh, sum le pai hausakna le duamna hai hin chinlem a nei si naw leiin chantawka lungoi hi thil theilo chu a lo ni hih! “A harsa ngei khovel hi chu lungawina reng a um naw, insang lemna beiseiin hmun a sip zo………, hnuoi hausakna inlalna le ropuina neinaw lang khawm, Lal Isu nei ka tadin a huntawk ie, iengdinga ka lungngai am iengdinga ka buoi hlak am? Lungawina kim Lal Isu hi ka ROCHAN HLU a ni si”

Pastor Lienrum hai, Pastor Thangngur hai Pathien kha voisuna ei Pathien biek hi a la ni zing a nih. Phingtam dangchar le riekna ding in le lo um lova khawhnawm bel el lai khawma lawmna le hlimna kim pe theitu Pathien le chu fakfawm zawng khawm, Officer khawm, Sipai khawm, pasie khawm hausa khawm, damnaw khawm, dam khawm, thi khawm hi anhawi vawng a nih. Chuleiin Isu le ani phawt chun ram riek khawm, pasie khawm, fak fawm zawng khawm, nuhmei/pasal bo khawm, fahra khawm, hausa khawm, officer khawm, sipai khawm, TAR khawm an hawi vawng a nih.

Chuleiin, unau dittak khovel mawina, lawmna le hlimna hai hnawtin in suk sawl nuom naw rawh, khovel hausakna, ropuina le chawimawina hai hi nei ve naw in la khawm Lal Isu neitu ei ni lei hin Krista zara HAUSA ei nih. I naupang, thleirawl, tlangval/nunghak, papui/nupui hun hai le I tar hun a hai hin khovela chu lawmna hmu ngainaw ti nih. Sienkhawm ISU le chu naupang, thleirawl, tlangval/nunghak, papui/nupui le TAR hun chenin anhoi vawng a nih. Khovel mi hai tadingin TAR hi pei umnaw hle sienkhawm eini ringtu hai tading chun ienngkim el hi Isu le chu anhoi vawng a nih.
===============A tawp tah===============

Following are some of the free things you can use while staying at Inpui.com

1. BBC Radio (You can listen to BBC World News Live, Music, Children Radio, Football, Channel 7, etc) You can also make use of the link at the header section to access BBC Live.

2. InpuiTV (Watch & listen Hmar music)

3. Music Radio (This is one of the best radio platform available on the internet. You can listen to Country hits, rock n’ roll, reggae, instrumental, soft rock, talk shows, comedy, inspirational, gospel songs, etc., by selecting the genres and then selecting the stations)

4. Sudoku (One of the best puzzle games to sharpen your brain. You can select from very easy to very hard)

5. Firefox (This free internet browser is the best available. Internet Explorer is simple outdated)

6. Free Inpui via SMS (You can get our free SMS service.)

7. Weather Report (You can find this on the right footer of the site. The weatherman reports are usually correct)

8. Inpui E-Mail (You’ll need this feature especially when your internet connection speed is below average. It allows you to get all the posts from Inpui.com right inside your e-mail)

9. Inpui on SMS (This FREE feature allows you to get the latest headlines and a brief intro of the posts right on your mobile phone)

10. fCommunity (This feature allows you to login to your Facebook account from Inpui.com. This button is available on the red toolbar at the bottom of the window.)

11. Listen (This feature allows you to listen articles/news posted in English. It comes in handy when you have a long articles. The Listen button is available just below the post title.)

12. Shoutmix (The green colour floating button near the right sidebar allows you to chat with your friend or leave messages for Inpui admin)

These are some of the main features that will make your stay at Inpui a pleasant experience. There are also others like photostream from FlickR, Comments, Top 10 posts, etc.

[By L.Keivom*, Inpui Columnist]

Survival of the fittest.
-Herbert Spencer (1820-1903)
(Principles of Biology)

A chunga thu ei tar lang hi mi tam tak chun thil hung insiem le inthla sawng pei dan chîk taka suitu scientist Charles Robert Darwin (1809-82) hrilah an ngai. Ama hi Pathienin hnuoi le van a hung inumtir (creation) dan chanchin Mosie ziek kaltu nia threnkhat (Creationist) ngai, threnkhat (Evolutionist) inpak hlaw ni bok si, lekhabu The Origin of Species by Means of Natural Selection (1859) ti ziektu hi a nih. Amiruokchu, a chunga trongkam hi mi thiem le dawnril Herbert Spencer trongbau a haw lem a nih. Eini ruok chun naupang inhnelnaah ‘A ru no no suokah’ tiin an pieng hma daiin ei lo hmang tah a nih. Chu naupang inhnelnaa chun, thrungna intar takah ei inbeng a, hnengtawna ei thaw a, a hratin a hrat nawhai an hneng suok a, anni neka hrat lem an hung leh an hneng suok nawk pei a, a hrat tawp takhai pei chauhin thrungna chu an chang hlak a nih. Ei indanglamna ruok chu, anni chun khuorèl scientific truth an hmu suok hrilna trongkamin an hmang a, eini ruok chun hringnun le khawtlanga thil tlung zing social truth hrilnain ei hmang thung a nih.

Ei khawvel hi awm nêmhai ni loin awm khauhai, ru inno le innêm neka ru chang le khauh, thaiduop neka mi huoisen, tha hrûla thrang neka tha rila thrang, thabo nêka mi taima, invêt neka mi var, mi mawl neka mi thiem, chongkor mit neka muvanlai mit put, lungmawl neka lungvar nei, ngaituona tawi neka hmathlir hla an dingchangna hmun a nih. A chakvak naw chu an tlum tiel tiel a; chu ruol chun a hrathai chu an insang tiel tiel bok. Hlo amanih thlai inno dura hung mawnghai khom an bul velah anni neka inthrang hrât lem an um chun sawt naw teah an hung chìm pil a, an hung inrìl deu deu a, a tawpah dìp ralin an um hlak. Dîptu umna hrim hrimah ieng khom inthrang thra thei a um nawh.

Leihnuoi hluotu hringna nei po po hin zalen taka ei inthrang lien theina dingin hmun le hma (space) ei mamaw seng a. Hmun indai tawk a um sung chun innêkna a um ngai meu nawh. Sienkhom, ei hung pung a, ei hmun hluoah ei inleng ta naw pha leh ei hmun zauh ei nuom a, ei kawl le kieng ei nèk hlak. Bu chi hlam khat hlam hnih biel velah ei inso a, bit marin a hung mawng a, phun son theia lien a ni pha ei phawi a, lo lien takah ei phun dar a, a hung thra hlut hlut a, ra hlimum tak a’n suo hlak. Ei insona hmuna khan phun son loin inbeng èk hai sien, inthrang thei loin indîp tuong an ta, ra insuo naw ni hai. Chu chu mihriem le ramsa le vatehai chunga khom thil tlung hlak le tlung zing a nih. Ramsa le vate an tlawm deuh deuh san hi mihriemin an tlatna hmun sukchieurieu a, nêk chèp a, ei that rèm pei lei a nih.

Khawvel histawri hi a hrât lem le rem hre lemin a hrât naw lem an nèk chèp dan le hnè ral pei dan chanchin suina a nih. Hun le hmun khata vàn tonga ropui bùng bûng hai khom phêk dang ei hei phok a, an hlimthla hmu ding a um ta nawh. An ram hming khomin hming dang daih a lo put tah hlak. Kum 1971 hma khan Bay of Bengal saka ram Bangladesh, Meghalaya, Mizoram le Arunachal Pradesh tihai hi an la pieng nawh. Kum sang khat hnungah hieng ramhai hin hming dang daih an put el tah thei. Chuong hming hai chun an kawl le kienga cheng, anni chimraltu hming chawi lem tang an tih. Zo hnathlakhai hin Judahai ang boka ei pi le puhai ram lo del tah po po hluo nawk vong dinga lungril siem a, hrietna, thiemna, varna, thil siem thiemna le sumdawng thiemna tieng ei kawl le kienga mihai khûm vong dinga tumru taka indikna leh hma ei lak chun, ei pi le puhai ram chauh ni lo, ei se vela ram tam tak hi kum sangkhat chu hril lo, zanga hnunga khom eini kutah umin, khawvel map-a le UNO list-ah ZOLAND ti fie kulin ieng leiin am ziekin a um naw ding? A ru no no suokna khawvela hin hnam hming hlun le ram hming hlun hrim a um nawh. A var var le hrât hràt chan a nih.

Chu chu a letling charin a um thei bok. A mihriem chenghaiin ei zir naw pei a ni chun kum iemani zat hnungah MIZORAM le CHIN STATE tihai khom hi um ta kher naw nih. Eden huon rûna chokchawrawitu kha sipai honpui an ni nawh; rûl le a sunga cheng chauh an nih. Chuong anga ei Eden huona luta mi rûntu chu sîr tinah an inphu sup sup a ni ta naw am a ni? Eini lai ngei a rûla inchang ieng zat hiel am ei um ta a? Pawl tin, khaw tin, in tin le biek in tinah rûlngan an inkuol hnèr hnûr el tah ni lo maw? Gehenna tienga mi hnûktu, mita hmu thei lo, mi rûn zingtu hrihai hi a langa hmu theihai nekin tri an um lem daih a nih.

Baibul versus Bhagavad Gita
Hi artikul hih ka ziek san chu tu laia Mizorama an satpui rak, Hinduhai lekhabu thienghlim Bhagavad Gita, a tawi zawnga ‘Gita’ tia ko, Mizo tronga inlet, phek 209-a sa, Rs. 20/- man chauh, kum 2007-a Heritage Foundation (Guwahati) sut le insuo, tu laia an hriet suok thar thut chauh chu a nih. Hi lekhabu inlettu hi Ramthanga Khawlhring a nih. Kum iemani zat liem tah khan Varanasi-ah hun iemani chen Gita inleta a thang hnung le a hung inlet zo hnungin Delhi a hung sir a, ka inah a hung leng a, a manuscript (Mss) kawpi a mi pek nghe nghe a. Gita hi voi iemani zat ka lo tiem suok ve tah leiin a thil inlet chu ka enpui thuok thuok a, a Mizo trong khom a luong thra hle a. Fiemthuin, “Eini rawi hi thiempu hnama miin an mi hril namain, indikna chin khom a um ning a tih, sakhaw tieng hin ei daizai a, nang khomin Gita dam chen i lo inlet hiel el chu a ni hih!” ka ta. Sanskrit a’n chùk dan dam, Gita a’n let chanchin dam, sakhaw trongkam, Zo tronga um lo, a umzie phur suoka inlet tuma a buon lai chanchin dam le sakhaw lekhabu inlet khikhawkzie le hautakzie thu dam hrilin sawt tak kan titi a.

Hi trum hin Rabindranath Tagore-in kum 1913-a Nobel Prize (Literature) a dongna Gitanjali (Inhlanna Hla), Hmar tronga kum 1973-a ka’n let thu le chu chu tu chena tlangzar loa ka la sie thu le a san ka hril a. Hi hi Gita ang boka hla thua rem, rau hla (spiritual verses) thlang khawm, Siemtu le a thilsiem inlaichinna thu le a thilsiemin a Siemtu hmaa inpakna le chawimawina inhlàn a, lampui indik kawkhmu dinga dawvan a kaina hla a nih. Hla phuoktu hin Siemtu thilsiem tinrengah Siemtu hmel a hmu a. Chu chu leilung siem tira inthoka chieng taka a thilsiema inthoka Pathienin a nina le a chatuon thilthawtheina a puong lang thu tirko Paula khomin a lo hril kha a nih (Rom 1:19-20). Amiruokchu, ringna le Pathien thutak hrietna tieng a mimira ei la’n hnuoi si leiin, hieng ang lekhabu hin mi thruoi suol pal a tih ti inlauna leia ka la tlangzar naw thu ka hril a.

Chu thu char chu a nih tu laia Mizorama an buoipui chuh. An hril dan chun, India hmar saka Hindu sakhuo thè dartu pawlin State hrang hrangah inzompui pawl 34 an nei a, chuonghai laia pawl 5 chu Mizorama inthok an nih. Hienghai khukpui tak chu pipu sakhuo le nunphung vong hring le chu zûl zuia mani nina le zierang puta Khuonu/Pathien biek a nih. Kum 2001 Intiempui khan Mizoram-ah mihriem 888573 an um a, kristien 772809, Buddhist 70494, Hindu 31562, Muslim 10099, Sikh 326, Jain 179 le mi dang (Others) 2443 an nih. A tawp taka ‘Others’ ti, sakhuo nei lohai hi Mizo, kristien inti nuom ta lohai vong ni dingin an ring. Chu bakah, Mizo ni si, Israel nia inhrie, Kristien inchuktirna thlauthlaa Juda sakhuo chel a, an ser le sanghai thaw ve pawl an um bok a. Setan be pawl khom an kat nok ta a, a’n khat tawkin an ri hriet ding a um. Hieng hi an ngirhmun a ni leiin, sakhuo pawl hrang hrang thlaphèna lut theina ding kuo an ver pop tah saa Zotronga inthuom Gita hung lut chun an hmulthi a sukding a, imu inhnik nawna khopa invoi pawl an um a nih.

Kum za chuong kristiena insâl tah le Kristien State-a inhril ngam ni si, ieng leia Mizo tronga inlet Gita chun a mi nghong buoi ei inlau am ning a ta? Pathien hring bea inhril, khawvela lekhabu huoisen tak Baibul hmangtu ni bok siin ieng leia inringzona ei tlasam? Ieng leia mi dang chimraltu ni loa mi chimrala um ei tri èm ém? Deuteronomy 28 le Leviticus 26-a thu awi nawna ra a hrilhai kha a sîktu ni dingin ei inngai lei a ni? Krista Lungpui ngheta ngîr ringtu inti sia ieng leia a ru inno lem le awm innèm lem dinga ei inngai am a na?

Inchîmralna hmangruohai
‘Ar that dan chi khat chauh a um nawh’ ti angin, inchimral dan chi hrang hrang a um a. Chuonghai lai chun langsar taka mi hung rùntuhai nêkin a langa hmu thei lo, sungril tienga mi rûntuhai hi tri an um lem. Chuong inchim ral dan chi hrang hrang chu a tawi thei ang takin hang thlir ei tih.

Pakhatna, tharum le ralthuom hmanga inhnè lâk a nih. Assuria lalin Israel lalram hluotu hnam sawmhai chu BC 721 khan a hung rùn a, a tam lem salah a thruoi a, a ram hluotu dingin ram dang mi a tir a. Chuonga sala a thruoihai chun an chengna ram neituhai khawsak dan le nun dan lain, sawt nawteah an riral dèr a, tu chen hin an chanchin sui ngaina um loin voi boin an bo daih el a nih. Chuong Israel hnam sawm bohai laia mi chu ni phêt tuma thrang lo la, bo dawbola bo khom eini lai ei kat nok a nih. Ieng khom ni sien, hienga tharuma inhnè lâk hi tu hin chu a vâng ta a, hratna le tektik chi dang hmangin ram ei lak tah thung a nih.

Pahnina, intam chilh leia chim ral a nih. Kum 1901 lai chen khan Tripura State-a cheng tam tak chu a ram mihai an nih. Amiruokchu, kum 1971-a East Pakistan buoina leia India rama râltlân maktaduoi sawm neka tamhai laia mi a nuoi telin Tripura ramah an lut leiin thawk le khatah chim pilin an um thut el a nih. H.M.Bareh buotsai Encyclopedia of North-east India Volume VIII-a a rikawt dan chun, hi rama hin a ram neituhai chu a kum têlin an mazu mei tiel tiel a. Kum 1864 khan a ram neituhai tamzie chu 64%, 1901 khan 52%, 1951 khan 37%, 1971 khan 29%, tu hin chu 27% neka tlawm an ni tah. A ram sunga hmun hming zaa sawmkuo neka tamin Korvai hming an put ta bok. Tuta kum za sunga inchimralna chanchin bung le chânga hril hlaw pawl tak chu Tripura bung le châng lungsietum le suongum lo tak hi a ni hrim a nih. Chu chu Mizoram panthlangpa chana tlu, ama chana khom la hung tlu thei thil chu a nih.

Pathumna, lungril inbawi (enslavement) a nih. Inbawi dan chi hrang hrang a um. Sakhuona le kalchar hmanga inbawi hi a nghetin tri a um hle. Mingo misawnarihaiin kristien sakhuo hmangin ei lungril an mi bawi a, an kalchar tuia inchie le an hnam rong kai tah, khawthlang kristien sakhuo chu eini lai an hung tu a, an thaw dán dàn chu Pathien thu tak sawnin ei inchuk a, intrum lo deuin ei thaw ve a. Ei hlut èm ém hlak, ei kalchar le hnam ro hlu tam tak, ringnawtu thuomhnawa an mi belpek taphot chu suontriek anga ngaiin, inro dêr loin ei hluihlawn a, chuonga thaw chu Pathien thu awi thra le thlarau mi ninaah ei ngai. Kristien sakhuo hminga ei thaw a ni phot chun hnam thil hlu ieng khom hnawl fithla vong poitina ei nei nawh. Ei sakhuo thara a tum a hloma inpèm lut chu inchimralnaa ngai nêk hmanin thima inthoka suoka vara lutah ei inngai hmak ngam a nih. Ei hnam thil hrim hrim thim thila ngaina le mingohai thil hrim hrim var thila ngaina lungril indik lo hi piengsuolna pangzatum tak a nih.

Hi thil hin ieng angin am mimal, khawtlang le hnam nunah kakhawk a la hung nei ding ti ei ngaituo phak der nawh niin a’n lang. Lemderna le lemchangna nuna ei lut inthuk èm ém hi a kakhawk laia pakhat a nih. Nina inhmang tu mihriem le hnam khom inza phur le zik suok tak hrim hril ding an um nawh. Ei inkhawmpui nikhuoa kut dawna ding mingo pakhat pahnih an hung inlang ei hmu lei ringota ei chang ei sukpar el dam hih Pathien nêka mingohai ei ring lemzie hriltu a nih. Mingo an hung thrang rawn leia ei inkhawmpui hlawtling hlea ei hril el dam hi inzak a um chauh ni loin, Pathien ei ngainepzie le ei lungril bawitu mingohai mi bawina nghetzie ei tar lang a nih. Chu bawia intang nghet deuh deuh dinga mi khikhmutu le khittuhai chu theida a, “Setan, ka hnungah fe rawh” ti nêk hmanin ei ngai ropui letling nawk nghal!

Palina, inchimralna hmangruo dang chu sumpai (economic) thilah a nih. India hmar sak rama State po po deuthaw hi Kutdaw State ei nih. Infa awk lo State ei um naw tluk a nih. Kristien State inti ti hi infa bat rawn State ei nih. Chuong ang State-a inthoka fe suok misawnarihai thu chuh, ieng anga Pathien thu inril khom ni sien, ieng leiin am ei kutdawnahai chun barah an lo khon ding? Kutdaw chu kut a dawna bawiah a um naw thei nawh. Tu lai khawvela ro nei tak chu sumpai a nih. Ram chikte Japan chu Indopui Pahninaah tlawm sien khom sawt nawte hnungah a thil siem thiemna le chu taka inthoka a sumpai hmuhai chu hmangin khawvel a rùn a, tu khom a dang zo an um nawh. Entirnan, America-a motor siemtu company lien po po, company pakhat chauh ti naw chu a let thal a, a chìm ral vong a nih.

Ei rama ruotui tla po poin inhmaw taka Vairampur tieng an pan nawk nghal hlak angin, ei kutdaw suok sum po po deuthaw hi a ram sukhmasawnnaa hmang nekin ei mamaw tinreng mi petu Vairampur tieng a luong thla nawk nghal hlak. Ei chang ve sun chu ei ek tum a ni el naw maw? A luong thlakna dawt neitu le kontrawltu chu sumdawng hausa mi tlawmte chauh an nih. Manipura lek lem chu India laka zalenna suol suok tuma silai le thranga mi hrawk hrât hràthai hi Sorkar Laipui somdawlna sum inchàn hrat, sum an tawkna kutpar chen khom thlum ti taka liek kawl tawt tawt ruol vong an nih. Silai hmet puok a, bandh an thaw zatin an thlàn ding an cho inthuk deu deu a nih ti an hmu zinga chu an hriet nuom ta nawh. Ni tina mani thlàn ding cho tlut tlut an ni leiin, a hranpaa inthoka chim ral khom an ngai nawh. Mani inlem zo dinga lu hmuom, khuongbai ang chauh an nih. Bandh an thaw zata tuortu chu a ram le mipui an nih. Chuong neka mani lu inhmuom chu ieng am a um a?

Pangana, sorkarin a ram tronga a pom hmangin hnam tenauhai trong chim pilin, an hnam chen an chim ral hlak. Ram khat trong khat hmang rama siem tumna pawlisi a um pha leh hi thil hi a hluor zuol. Burma, tuta Myanmar tia 1988 laia an thlak tah hi entirnan hmang inla. Ram bung 14-in an thre a. Kawl mi (Burmese) hai tamna biel 7- Irrawady, Magwe, Mandalay, Pegu, Rangoon, Sagaing, Tenasserim po chu ‘Division’ an ti a; hnam dang, tlangmihai chengna biel 7- Arakan, Chin, Mon, Kachin, Karen, Kayah, Shan hai chu ‘State’ an ti ve thung a. Tlangmihai chu Kawl trong inthiemtir vong a, damtea chimral an tum leiin kum 1963-a inthok khan sipai diktetor Ne Win inlalna hnuoiah sikul le sorkar ofis le thilthawna iengkimah thawluinain Kawl trong an lak lut a, Saptrong chu Pawlsaria inthokin an inchuktir trantir chauh a nih. Chuonga kum 25 sung a hruol hnung chun, 1988 khan Primary level-ah Saptrong inchuk an tran nawk chauh a nih. Hi hun sunga seilien, dikri insang tak tak neihai khomin Saptrong an lel dèr a, ram puo tieng thrangna zong thei mumal an um nawh. Kawl trong ruok chu a ram phêkin an thiem hman thung. Tlangmihai, eini Zo hnathlakhai ngei khom khawpuia cheng thrangtharhai chun mani trong nekin Kawl trong hmang inhoi an ti lem a, mani trong hluihlawnin an hmang lem hrim a nih. Khing tieng pangah, Kawlhai chimral dit lo le nuom lo tlangmihai chun hnam santu le humtu ding sipai an indin seng a. Hi lei hin Burma chu khawvela helpawl hau tak ram a hung ni a, ram hnufuol lai khom a mong khawnah a thrang char char a nih.

Malaya khomin 1957-a independence a hmu hnung kum ruknaah Sabah, Sarawak le Singapore hai kei lutin ram lien lem a siem a, a hmingah Malaysia tiin ko a hung ni a. Kum 1965-a Singapore an inhnuk dok hnungin a la um po chu trong khat hmang hnama indin tumin an trong Bhasa chu iengkim thawnaah an hung hmang lui a, sawt nawte sungin trong khat hmang ramin an hung siem a, trong tenauhai chu an inchimpiltir treuh hman a nih. Chu chun ieng am kakhawk a la hung nei ding ti hril el ngam ruol a ni nawh. Ieng khom ni sien, ram dang le indawrna dingin English thiem makmaw a ngai ti an hriet tlat leiin Burma nek daiin sikulah an lak lut nawk inhma lem a, Burma ang èm chun an konkawpui pha ve nawh.

Tronga inchîm ral hi innui zing puma lu inlak ang a nih. Chîm pila umhaiin chimpiltuhai trong lungawi taka an hmang elah a tawp nawh. An nunphung an hung ngaisang a, a, an thu le hla, lemchang le film le an fak le dawn hai chen an hung ngaina a, an thaw dan kawpi chu changkangnaah an ngai a, an hung innei pol a, an sakhuo biek an hung biek ve el a nih. Vai film en ngai thrak naw nêkin a en thrang le ngainatu chun a hriet naw karin an pathien ban sawm nei ta dingin a lungrilah hmun a lo inruok lien lem daih tah hlak a nih. Chuong ang bokin, lung lut taka English film, entirnan The Ten Commandments entu chun a chanchin la hre ngai naw le a film la en ngai nawtu nekin Israelhai Pathien tieng a lungril thle lem dai a tih. Ei thil hmu le hriethai hin ei hriet naw karin ei ngaituona sei tak a lo thruoi pèt tah hlak a nih. Inrùnna hmangruo trium laia pakhat chu TV hi a ni hrim a nih. Iemani ti lai khan chu, Baibul nekin ‘Kasauti- film-in eini lai ram a lâk hrat lem daih a nih.

Parukna, sikul hi hrietna le thiemna inchukna ringot ni loin mihriem serna pumbuk thra tak a ni leiin, thuneina cheltuhaiin sikul hmangin hnam tenauhai chimralna sin an thaw rop hlak. Silebas siem thuah, naupang lungrila thu ei tu nuom ang dungzuia buotsai a ni hlak a, ei thu inba chun an ngaituona le thil thlir dan nasa takin a thruoi bok. Abikin, histawri ei inchuktirah fimkhur a ngai zuol. Chun, trong thuah, entirnan, Hindi chauh thiem le hmang dinga pawlisi an neina hmuna chun trong dangin hmun a chang thei nawh. Chu pawlisi chun trong tenau lem hung inthrang ding a hluo a, a dîp hlum hlak. Amiruokchu, Hindi chauh hrehaiin an ram puo tieng sin an zong pha, khawvel dang le indawrna trong English an hriet si naw leiin rawl bang baw ang an ni nawk. Chuong ang char chun, Mizo trong ei ti hi hung lien peiin Zo hnathlak trong hrang hrang chim pil khom ni sien, hrietna le thiemna insang lem inchuk theina le sumpai zongna hmangruoa hmang thei a ni si naw chun trong hmang tlak lemin damtein la chim ral tho tho a tih.

India rama thruoitu hmasahai kha an lo var inril leiin, ‘Unity in Diversity’ chu thuthlunga neiin, a ram tronga Hindi pom siin English leh a thriengin an intlontir a, State tinah an trongpui seng sorkar le sikula hmang nuom nuomin hmang an phal sa bok a. Chu ruol chun hnam tenauhai trong humhal le sukhmasawn dingin hma an lak a. Hi lei hin damten, mani hnam nina le zie seng put zing siin ‘India mi’ ninaah ei hung inhui khawm tiel tiel a, ei nghet deuh deuh bok a nih. Hieng ang pawlisi hi lo hmang naw hai sien chu ‘Hindi’ trong inba lui tumna dodalna lei ringot khomin India ram hi bung tamin koi dar vong ta mei a tih.

Hi thu le inzoma HRD Minister Kapil Sibal intarviu ka ngaithlak chun ka na a ver khop el. Sorkar laipui pawlisi kengkaw tum chu trong pathum bêk naupanghai inchuktir a nih. Chuonghai chu (1) An zung keina State leh an inzom zing theina dingin an ram trong; (2) India pumpui leh an intringmit theina dingin Hindi; (3) khawvel dang leh an indawr tuo theina dingin English. Hi thil pathumhai hi an nina muol sengah an poimaw dan an inang vong a nih. Ei nu trong ei hriet tah naw chun ei kungpui le ei inzomna zung poimaw a chat tina a ni leiin, chu chun mihriem nunah siksawina hrang hrang a siem thei.

Ram hrang hranga um darh Zo hnathlakhai insuikhawm dan ding daptuhai khomin hmathlir hla tak neia kal ei chawi ve chun, damten hnam ropui takin ei la hung ngir suok ve thei a nih. Chu ding chun India sorkarin a rama cheng hnam hrang hranghai hnam hlawmpuia indin suok dinga lampui a sat dan hi enton tlak ni mei a tih. Hindi suklar tumnaah inbalui pawlisi hmangin, Saptrong le rambung hrang hranga tronghai dehawnin, Hindi mi’n hmang luitir sien chu, a hmaa ei hril tah angin, koi dar vong tang ei tih. Chun, trong ei inhmang zat hin hnam ro ei inhmang bok a nih.

Lusei trong besana hmanga Zotrong hung insiem tung mek khom hin a chawmtu hnâr Zo hnathlak trong hrang hrang hi ei inchìm piltir pal hlauh chun trong hausa, thatho le hmang tlakin suok naw ni a, a baksamna phuhruk tumin hnam dang trong la lut treuh ei ta, chu chun damten Zotrong a chie hlum ding a nih. Tu khom hin, entirnan, inthlang thu ei hril ding chun, Saptrong thumalin a chim pil tluk a ni tah: enumeration, electoral roll, election, election manifesto, election agent, candidate, party candidate, independent candidate, contest, vote, vote counting, vote bank, polling station, polling booth, polling officer, ballot box, voting machine, election duty, valid/invalid vote, booth capturing, election result, election petition, ministry, ruling/opposition party le a dang dang. Lainatum deuh a nih.

Pasarina, mihriemin a chengna leilung le khawvel a suosam nasat leiin siksawina chi hrang hrang a hung hring suok a, chuong thilhai chun kakhawk thra naw tak an nei leiin hmun le ram tam tak chu rausanin a um a, an sulhnung ropui tak tak an maksan hmu ding la umhai ti naw chu an thlahai takngiel khom sui thei mumal loa riral tah an tam èm ém. Mihriem an hung pung pei ruolin ram an sukpawn a, thlalera inchangtirin umna tlak loah an siem a, a leilungin hàngna a hung tlasam a, thlai a thra nuom naw a, a, ruotui tla lo hìp tàngtu ram hnawng a um ta naw leiin tuihnarhai an hung kang a, ram sa an hung bo a, tuia chenghai an hung rèm a, a ramin a ngei naw chi an hung lak lut le chinghai chun a leilung an fak siet a, mihriemin hma an hung sawn ruola an hmang seng lo nei tuma hnuoi hausakna an hung hnot leiin leilung hausakna an sukcheureu a, boruok thra lo an hung phu suok rawn a, chu chun sik le sa a hung khak buoi a, a hunah ruo a sur naw pha tràmin a hung zui a, hri le hrai a hung inleng a, civilization ropui tak tak khom an hung ram dèr hlak a nih.

Hieng ang thu suina le thlirna hi tu laia ziektu inlar Jared Diamond-in a ziek a, a bu hmingah ‘Collapse: How Societies choose to Fail or Survive’ (2005 p.575) a ti nghe nghe a. Ama hi international bestseller The Third Chimpanzee, Why Sex is Fund le khawvela mihriem chenghai chanchin danglam taka suina Guns, Germs and Steel tihai ziektu kha a nih. Ei thu buon hi a hmawr ei phor lang tran chauh a nia chu a lo sei taluo tah leiin hieng lekhabua thu poimawhai hi bau khat khom hril hman loin, inpâm takin ei maksan hri phot ding a nih. Hieng tienga inhnikhai chun tiem ngei dingin ditsak takin ka’n fui. Mihriem hi hrietna tharlâma chawm zing ei ni naw chun tuia chawm lo thlai angin ei nun a hung vuoi a, a hung inhil bor bor hlak. Chu chu a hnam puma ei thaw a ni lem chun inngaisieta indom kun a trul, thihmun suol, thi hmin chauh hmabak ei ni leiin. Chuong ang hnamhai ta ding chun a ru no no suokna khawvela hin dam khawsuokna lampui hrim a um nawh. Hrietna fiertui inthienga inchawm zing mihriem le hnamhai ruok chu va kama thing phun angin an inno hlut hlut a, ra tam tak an insuo zom zing hlak.

Thu khârna
Ei thu bulah lut nawkin suktawp inla. Mizo tronga inlet Hindu lekhabu thienghlim Gita mi hung rùn mek hi tria inthin hawp el nêkin, thiempu inti taphot chun chîk taka tiemin, se chipin, Baibul le an inkalna le an inkalna san sui dapin, ei Pathien thu hi ring a um lemzie le bel tlâk a ni lemzie thu ei beramhai inchuktir lem ei tiu. Chu chu thaw si loa a rawl inlap hmasa taka ei thrang chun ei mawphurna ei phur zo nawh tina a ni thei. Kha hmaa thil inri met a um changa a thu mumal hre map si loa rawl sukpuoma lo inhùmru rîngot ei thaw hlak kha chu a huntawk ta nawh. Inzona zawla um ei nih ti theinghil nawng ei tiu. Ei dohai le ei donaa ei ralthuom hmang ding hai (Ef. 6:10-17) khom hre chieng ei tiu. Ieng kima ei innghatna chu ei ngaidan ni loin Baibul thu hring, kawlhnam ngei tak neka ngei lem chu, ni hlak raw se.
===========
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian foreign diplomat and a respected Hmar Mizo litterateur. This article was written by him on September 15, 2009, New Delhi.]
Powered by Blogger.