Tlumte Thlira Thlir (Learn Hmar)

[Dear reader, We are happy to inform you that as a part of our extended 'Learn to Speak Hmar', Pu L. KEIVOM*, our columnist, tells you the origin and meaning of 'Tlumte Thlira Thlir'.- Inpui Editor.]

TLUMTE THLIRA THLIR

Trong upa ei hmang inrim pawl tak chu ‘Tlumte thlira thlir’ ti hi a ni ka ring. A umzie chu nghakhla tak le beisei taka thil hung tlung ding thlir tina a nih. A umzie mi tamtakin hre inla khom a hung suokna bul hrie ei tlawm ka ring a, chuleiin a trobul ei sui ding a nih.

Tienlai hin paruol an um a, an mi tlum tak chu Tlumte a nih. Chuong laia nunghak hmel thraa inthang chu Vanchungnunghak/Vanchunglaizuor, vana um a na. Mi tamtakin nei tumin an bei a, an hlawsam a.

Ni khat chu Tlumte le a unauhai chun an thuom thra thra inbelin lêng dingin an inthok a, Tlumte’n hma a thruoi a. Khaw pakhat an tlung chun, "Vanchungnunghak lênga fe ding kan na, a tu am kan thra fal tak?" tiin an indon a. "A hmasa Tlumte" an ta. A unauhai chu an lawm naw leiin a laiah an sie a. Khaw dang an tlunga an hang indon nawk leh "A laia mi Tlumte" tiin an don nawk a. An thik ta deu deu va, a hnuhnung takah an sie tah a. Khaw dang an hang luta an indon nawk leh "A nuhnung tak Tlumte" an ti ta pei a. An thîk êm leiin Tlumte chu an inkirtir ta ringot a.

Vanchungnunghak in an hang tlung chun thrungna a lo pek sok sok a. An thrung fel chauh ti chun a pa kuomah a fe a "Pa, inlêng ka nei" a va ta. A pa chun, "Khuol thra am khuol sie?" tiin an don a. "Khuol sie" a ti leiin, "Favai hmepok pe la, infetir nawk rawh" a ta. A pa ti ang chun a thaw a, an kirtir nawk ta diel a.

Chuonga a unauhaiin an thlim lei chun makhâta lêng dingin Tlumte chu an thok ve a. Lampuia chun vate chikte, muin a man trêp hi a sansuok a. Vanchungnunghak in a hang tlung chun a lo ngaisangin hmel thra a ti hle a. Tukhomin thil an indon chun a sang dan ding a hril vong a. Chu zovah a pa a va kova, "Pa, inlêng ka nei" a ta. A pa chun, "Khuol thra am khuol sie?" ti bokin an don a. "Khuol thra" tiin a don leiin a pa chun, "Bu le sa infatir la, infetir rawh" a ta, sienkhom an fetir phal ta naw a.

Tlumtein a naunu nei a nuom ti a hriet chun, "Ka naunu i nei ding chun thil indon hmasa zet ka ti che a, i don indik leh nei thei i tih." a ta. "Kan truong hmorin khaw tiem a ngha?" a ta. Tlumte’n "Thlang tieng" a ta, a sang dik a.

"An leh, kan ban bulin khaw tieng am a ngha?" a ti nawk a. "Hnuoi tieng" a ta, a don indik nawk a.

"Hm, ka naunu i nei nuom tak tak chun haifien hin tui va thâl la, ana chu a mongin tui a tawk hlek ding an nawh" a ta.

Haifien mongin tui tawk lova thâl ngaina a um si naw leiin Tlumte chu an ngaituo nasa hle a. Chuong lai chun a vate sansuok kha a hriet suok thut a, a san thei ringin a ko va. Ring naw takin a hung vuong vang vang a, a bula thing kauva chun a hung fu chat el a. Tlumte chun a mangangzie le thrangpui a ngaizie a hril a. Vate chun a hmuom thei tawk tui chu a hang hmuom a, haifiena chun a pit suok pei a, sawtnawteah a sip el ta a. Haifien mong hu dêr lova tui a chawi thei lei chun Vanchungnunghak le chun an innei tah a nih.

Vanchungnunghakhai khuo chu vanah a na, Tlumtehai khuo chu hnuoiah a ni thung a. An khuo pana an fe lai chun Vangchungnunghak dang a char leiin Tlumte chu tui chawi dingin a fe a, a fe sung chun Vanchungnunghak chu taitaw lêrah an umtir a.

A fe hnung el chun Trâunu hi taitaw bula chun a hung inthrung mut a. Trâu hi ramhuoi chi khat an na, zana ram hnuoi amanih boruoka mei de an hmu hlak, trâu meiser sit (will-o-the-wisp) an ti khom hi anni rawi meiser sit ni dingin an ring. Chu trâunu chun a lu a hîk a, a hrik a en a, a chip mul mul a. A chunga thrung Vanchungnunghak hlimthla, ngûn kuol buna thri hli par chuoi el chu hnuoiah an lang a. A thla sawnin,
Ka takin ngûn chawi lova, Ka thlain ngûn bun sing seng, Thrî or sing seng
a ta, a ke a tet ut ut el a.

Vanchungnunghak nui chu a sukza khop el a, "A khai, ka thla lem an nawm!" a zuk ti a. Trâunu chun a hang en a, "Êr awr che chun, nanga thla a lo ni hrep chu tie! Hung trum inhmaw rawh" a ta. A hung trum a, trâunu chun voi le khatah a dol ta puot el a.

A nakie deu chun Tlumte tui chawi chu a hung tlung a. Trâunu a hang hmu chun, "An leh, Vanchungnunghak kha i va ang ta naw de, i kutparhai khom chu a van zum ta sel sul ngei de!" a ta. "Khu taka inthok khun Tlumte a hung ding a na tia ka kawkna an zum zo an ta hi" a ta. "An leh, i mithai khom chu a puolin a ter pêt pût el a!" a ti nawk a. "Khu taka inthok khun Tlumte a hung ding a na tia ka thlirna che a puolin a ter zo an ta hi" a ti pei a. Chuongchun lungawi lo zetin an khuo tieng chun an insom tung ta ut ut el a.

Vanchungnunghak a hung thruoi ding ti an lo hriet lawk leiin a khawnawtin hmuok dingin an hung suok a. An hang hmu chun, " E khai, a va se trei trui de" an ti huoi huoi a. Tlumte chun an zàpui hle a, Trâunu khom chu an zak bok a. Chuongchun, mi dang ang bokin ni tin lovah an fe hlak a.

Trâunuin Vanchungnunghak a dol kha a mong tieng haite (haihawte)in a suok nawk a, chu chu Tlumte’n a hawn a, rap chung zârluongah a sie a. Lova an fe karin haite chu Vanchungnunghaka inchangin zanbu a lo suongpek diem hlak a, Tlumte chun mak a ti hle a.

Ni khat chu Tlumte chun Trâunu chauh chu lovah an fetir a. Puonria inzêl khumin lova an fe kâra thlai suongpektu chu man tumin an chân a. Zantieng bu suong hun vela chun Vanchungnunghak chu rapa inthok chun a hung trum thla thar a, mei a sêm ding lai takin Tlumte chun a man ta choi a.

"Min thla rawh. I nuhmei trei trui hi ka trî a nih. A mi dol a, haitein a mong tieng ka suok nawk hram a ni kha" a ta. Tlumte chun, "Tri laklaw naw, ka that el ding a nih" a ta. Khuma chun hlim takin an inpawl a, an insai her her el a.

A lovai hung chun Trâunu’n lungsen deuvin "Tlumte, kot hung hong rawh. A tu’m a na ka khum laizawla i sai awr awr kha?" a hei ta, a ha a rawt hmuor hmuor el a. Tlumte chun hriet naw sak sak a thaw leiin Trâunu chun kotkhar chu a baw thlak a, a lut ta a.

Tlumte chun, "Chemtumin insât in ta, a ngamtu lem lem nuhmeiin ka nei song ding cheu a nih" a ta. Trâunu hmang dingin khonghma chem a sakpek a, a phaw dingin hnachang kawr a pek a. Vangchungnunghak chu kawlhnam ngei patawp le phaw dingin puonria vate hmul par chuoia thrui a pek ve thung a. Insat dingin inhmatonin an ngirtir a.

Vanchungnunghak chun, "Mi sât hmasa rawh" a ta. Traunu chun a hang sât a, iengkhom a ti nawh a. Vanchungnunghak chun a hang sât a, a fik hmok a. A ruong chu huonah an pei a, saisuoin a to va. Tlumte le Vanchungnunghak chu hlim takin damsung an intawi tah a nih.

Chu tienamia inthok chun hi trongkam ‘Tlumte thlîra thlîr’, nghakhla le tûng taka ei thil beisei ei thlir le nghak thu hrilna hi a hung pieng a nih. Ringtuhai chun Messia hung nawkna ni ding chu Tlumte thlir takin ei thlir a nih.
============
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian foreign diplomat and a respected Hmar Mizo litterateur. This article was written by him on July 21, 2001, New Delhi.]