Hmarhai le Kristienna: Thlirna Tukver Danga Inthokin

By Pu C. SONGATE
*IRS, Shillong, for INPUI*

Hmar Biela Kristien sakhuo a hung lutna champha kum zana ei lawmna le inzom hin lungril le mit thara ngaituo ding le thlir ding tam tak el ei nei. Zaa za kristien eini lei hin ei khawtlang nun, fak le dawn zongna, ei inchukna, ei ngaidan, ei fak le dawn le inchei dan le thil dang dang hai khom hi ei sakhuoin nasa takin a thruoi a, chu le inhmea kal chawi ei nih.

Hi lei hin tuta ei ngirhmun tlung phak tah hi, a sie nisien a thra nisien, ei sakhuo lei a ni naw thei nawh. Kum za ei tlingna hi remchanga hmangin, tukver dang deua inthokin ei khawvel le ei hmelhmang inlang dan ni awm chu hang thlir thuok thuok ei tih.

HMAR KRISTIENNA LE INCHUKNA
Khawvela ei um sung chu inchukna neka inruolsiekna thra hi umin a’n lang nawh. Kristien hmasahai khom khan inchukna hi an lo ngai poimaw em em. Chu lei pei chun kum 1970 vel chen khan chu mi danghai inhnar le ngaisang khom ei hnam hin a hlaw pha. Pherzawl le Parbung sikulhai chen khom tlangrama ding chun tien laia Nalanda University ang el an nih. Tu ruok hin chu naupang khom an hmu zo ta nawh. Ieng leiin am?

Kohranin school an hung hong a, pawl threnkhatin pawl zongna le kohran tlawmhai deusawna le neksawrnain ei hung hmang a. Lekha inchuk nekin thralai/naupang inkhawm ei hung uor a, chuong anga inhmang chu kristien thra ninaah ei hung hril in ei Amen pei bawk. Sakhuona thil hi phawa hmangin, ei nauhai chun an thaw ding tak lekha nasa taka inchuk nekin sakhuona boruokah ei inlengtir a. Tu hin ei hnam le inzat hnam danghai chu ei let tamin lekha inchukna tieng an insang tah lem a nih. Bible school chauh hi ning a tih Hmarhaiin mi dang ei el phakna chuh. Doctor, engineer le a dang danga chu ei hnam inzatpuihai chu hang el phak tina khom ei tin ta nawh. Naupang inchukna uksak loa biek in kai kim le pulpita khek pum pum hi Hmarhai sakhuo rilmu ni tain a’n lang. Thuvar 22:29 a, “Mani sin thiem mi i hmu am? Ama chu lal kuomah sin thawng a ta, mi naranin sor phak naw ni hai” ti dam hi chu ei hriet nuom ta naw le ei chang thlang nuom ta naw chi niin a’n lang.

PATHIEN NEKA SUM SIE SANG:
“Sum hi Pathien ke a nih” (EFCI Khawnvar Magazine). “Sawmapakhat ei pek leia vanram ei chang chu” (ICI Kristien Magazine)”

Ei inchukna hung tlasie ruolin ei khawsakna khom a hung inhnuoi pei a. Mizorama siehlaw tam tak chu Hmar biela naupang an nih. Pa pakhat fiemthu ti takin, “Hmarhai hi saphai lai kut in daw nasat taluo leiin Pathienin kutdaw dingin a ordain cheu an tah hi” tia ami hril chu ka la hriet zing a, a la hung indik deu deu khom a hoi. Hi le inzom pei hin ei thaw suok a hung tlawm deu deu a, chu hung kakhawk hmasa tak chu thawlawm hung tlawm deu deu hi a nih. Amerikaa intan in, Europe, Korea le hmun dang dang a hai kutdaw inla khawm, kutdaw ringot hlakin ei intungding thei ran bok si nawh. Kum zakhat tling ta hnung khoma kut la daw zing chu nghok khom ei um tawk ta bok ning a nih. Kohran thruoituhan hlaw hmuna ding a ni phot chun sum khom Pathien keah an inchangtir nuom ta a. Sawmapakhat ei pek lei dam in vanram kai dingin an mi’n chuktir zing bok. Ei kohranhai keikawp atum laia a hlawsamna san tak, Dr.Rochunga Pudaite’n a hril dan chun Mr. F. Bensonin an sum hnar chan an lau leiin anih, atih. “Kaisar thil chu Kaisar kuomah pe ro” tia Lal Isu zirtirna leh chu an dang ta ngei.

Pathien hming sâla ei kohran thruoituhan mipui sum lakpek dan chi hrang hrang an hmang po po hi en chun sorkara siekhawntuhai chun ngaidan an lo nei tlawmzie inhre suokin, inzaka inbi hmang tlak chauah inhmung an tih. Ei khawsakna le ei pasietna enin eini anga kohrana thawlawm thaw dok tam hi khawvel an um ring a um nawh. Sum chauin ei insukthiengin ei intleng fai tah niin a’n lang. Sum mi’n a hau phot chun rukru, tuolthat le uire khom nihai sien Mother Teresa le Mari nekin ei hmu tuihnai a, Josefa nekin ei hmu thienghlim bok. Sum hmaa chu ei Kohran le ei Pathien, iengkima iengkim hi ei inthaibawitir hle a, dol zorin ei inzortir a ni tak. Van le arasi po po siemtu ke chu ‘sum’ a ni ring a um nawh; chun, ei sawmapakhat pek lei ni loin Krista thisena intlan ei nih. Sienkhom, ei biek inhai hi sum hmuna ding thil lilamna zawlah ei inchangtir zo tah. Ku hi a ni dim Rev. Runremthangin ‘Lalpa maicham a chim zo tah’ tia hla a mi lo phuokpek hi. Lilam thil ei inchawk ve naw leh zanah ei nuhmeihaiin an mi baukhat bok. Kohran thruoituhai hin an hlaw tamna le thratna ding a ni phot chun fahra le hmeithai hai nei sun khom Pathien hming salin, mit inkhap thrak lo le pang inza thrak loa lakpek theina thuneina nei angin an inngai tah a hoi.

Hlaw ngiet loa Pathien rongbawl hril ding BD/MTH chen chena inchuk sanghai lai khom hin hmu ding an vang hle bok. Chuleiin lal rongbawl ei ti hi fakzongna a ni lem naw maw? A thren lem chu sorkar sina inthok banga kohrana sin thaw khom ei um zul. Ei bang nasan tam tak chu discipline hnuoia um pei lo, lungril kawi leia mi le inrem thei lo dam ni mei a tih. Sorkar dan khir deu hnuoia um nek chun, pulpita a tla chop, mi tadinga hril zar zar chu inhoi hle ding a ni hrim a nih. Mipui suknui thei khopa hril thei lem chun inkhawm trina chibai dong le bufaka infielnan a zui zut bok. Bible thiem, hlaw boa Pathien rongbawl zong inla, hmeithai khuoa tilte zong ang ni mei ei tih. Pathien rongbawltu ti nekin mipui thaw sa Pathien hminga tlàntu inti lem inla, chu chun ei nina indik tak tarlangin a sukfie lem naw ding am a nih? An naw leh sorkar thoktu chu mipui siehlaw tia ko anni angin, Pathien rongbawltu ti nekin kohran siehlaw tiin ko ni ve hai sien? Inthlakthleng loa ei fe pei chun “SUM HI PATHIEN A NIH, PATHIEN CHU SUM A NIH” ti hi ei thupui la hung ni vak a tih. A ke chu chu sum ei ti dèr tah.

THAW DAN PANGNGAIA INTANG
Iengin am ka ta dinga thratna le felna min tlungtir a ta ti zonga Baibul tiem nekin, kha hmaa an lo thaw dan le an lo ring dan a ni leia zuk zui ve el hi ei chingin a tlangpuiin ei pompui. Thukhel puntir treua hnam danghai lai Hmar hminga kutdaw zing nek chun, ei hmu tlawm tê te hai hi eini insukburipnan hmang inla a thra lem nawm a nih? Ei sung le kuo uksak rak si loa ramthim ngaisak bek bek hi a’n dik pa tak chu a ni dim maw? Hmar Biel trâm le dangchar, motor khom tlung lo, electric khom tlung lo, high school le damdawi in khom a um nawna laia ramthim thawlawm zu dawl vet khom chu a hriet thiem a’n tak bak el. Tlang rama chenghai, an dawn le fak thrat naw leia vun trawl bor bor elhai Ar le Sa an nei sun pastor biel fang changa fakpek tum tral tral, an naw leh kohranhaiin ui le kel an mi that inbeisei zing puma kohran kantuhai ngirhmun khom hi hrilfie a’n tak bok.

Hmar kohran ei ti rau rau si a ni chun Hmarbiel ngeiah ei hmunpuihai um sien, a ram le Pathien khom a sukmawi lem naw ding maw? Senvonah EFCI, Parbungah ICI Headquaters ti dam. Kohran motor le office hai, hospital le skul thalem hai tlangrama hang innghat bur sien chu Pu Sapthlangval khom vana inthokin hung thla a, hung thrang ve tak nuom a tih. Baibul ei nuomna lai lai la pawng raka nuom nâ nà ngaitha mei mei dam hi thaw dan ding thra tak chu a ni di’m maw? Thawlawm thaw ding chaua kohran menberhai infui ngat ngat; felna, hmangaina, ringumna, taimakna, mani sin thra taka thaw dinga infuina thra ruok chu hril ta lo le mi enton tlaka khawsa ngai si lo kohran thruoitu ei tam taluo. Pathien thuhmun ring seng seng ei pahan kohran dang danga an mi’n lawipui hi a san tak hrie a, inpumkhat dan lampui dap hi ei mawphurna seng an naw maw? Ei nina thrum hnuoi a trûl leh thrum hnuoi ei ta, silai hmang a trul leh ei inkopna ding a ni phot chun tlangvalhi khomin an hmangruohai hung hmang el raw hai se.

Mi pakhat, pahni hamthratna ding ringot hnot leiin ei hnam le ei sakhuoin ieng chen am la tuor la tuor a ta? Eini mi anthi changa kohran dang a ni lei ela ei thlanmuola invui ei phal naw , UP vai tribal hmusit em emtu le ei nuhmeihai suolluitu Meiteihai ramthim ei zuk hmangai bek bek khom chu hrilfie le hriet thiem a’n tak ngei. Upahaiin lo thaw suol tah hai sienkhom thralaihai bek hin siem thrat zai rel ei tiu. Kum za ei tlingna hi thil thra intlungtirna dingin hmang ei tiu. Ei thruoituhan thaw dan pangngai le tlangpui an mi hrawpuihai hi Bible-in thaw ding a ti chie lohai chu ban vat inla, thratpui lem ei tih. Entirnan Bible hril ni lo ei phuokfawm hieng Faithram, One Day for Christ, Dak bawm chi tum tum le a dang dang, hang hril seng khom ni ta lohai hih. Tlangrama khaw tam taka lem chu Thawtranni hi Kohran sinthawnain ei inhmangtir an tah. Anni chun ni rukah ni khat Kohran/Pathien ta dingin an pek der tah. Sawmapakhat dang a la trul rop am a ni? Parukah pakhat an pek der tah hnung chun.

KRISTIEN NI LEIA MALSAWMNA BEISEI
Mi tam tak chun Kristien ei ni lei hin vok ek dura inthoka mi chawikangin mawlsawmna tam tak ei dong a nih tiin ei hril hlak. A hriltuhai khom hin ei hril hi ei hriet naw lei am a ni ding, an naw leh ei hriet nuom naw lei? Pa rawnkai ve deu pakhat chun, “Nang khom ku hi kristien ni naw inla chu officer ni naw ti nih” tiin ka hmaisanah a mi hril chu tie! A ni ngei, Pathienin hriselna a mi pek ta hnung chu eini chan seng taima taka thaw a, ei thiltum hlen le hmu tuma hnot chu ei mawphurna a nih. Kristien eini lei ringota malsawmna dong ni inla, a harsa um naw mei nih. Khawvelin hma a sawn pei ruolin lo thei loin mihriemin hma ei sawn a. Ei kawl le vela chenghai leh hang intekhin unla, annihai neka hmasawn rieu ei ni chun, a chunga thu hi indik a tih.

Amiruokchu a teu naw khop el. Tien lai chu ei kawl le kienga umhai nekin ei khawsakna a’n sang lem; fak le dawn le sil le fen tieng khom ei hnienghnar lem bok. Tu hin chu khawvelin fak seng lo a nei laiin Hmar Biel ei ti tak lem hi chu a hnungtol zuolah ei thrang a, bufai takngiel khom khop lai ei nei ta nawh –mautam huna khom mautam naw huna khom. Biek in hau, pastor le upa haua inel ruok chu ni inla, ei kawl le kienga mihai khûm hne hleng ei tih. Amiruokchu, sumdawngna, inchukna, kut sinthawa inthoka ei tharsuok le thil dang dangah mi hnung ei hnot vong a, sorkara milien le mipui thruoitu thra ei invai deu deubawk. Mi ei phak naw lei le ei thabo thupnain Pathien ei hmang.

Pi Thangneikim Fimaten, “Hmarhai hi lungsiet ei um de aw! Hnam inkhawm changa MNG motor keidok thei khom ei um nawh. Ei unauhai chu an fe bum met leh MNG motor a sawm tel a’n bum hlak” a ti ka hriet dok pha ka lungril a hung sun nawk hlak. Hmarhai chun “Nun dan pei ka thiem tah” ti hla sak lo chu khawvela hin thaw ding le beisei ding ei nei naw am an ta ding maw? Tu chena ei ngirhmun enin malsawmnaa vurin ei um hang ti chu thil inhme lo tak a nih. Malsawmnaa vur ni inla chu, sum tlawmte beisei lei le saphai ngaisang bek bek leia biek ina an hung thut changa prokram thlak bur bur khom a um ring a um si nawh. Kutdaw theina taphotah daw ta ngai naw bok ei tih. Ei naupanghai khom hla saka kutdaw nekin lekha inchuktir lem ei tih.

Ani ngei, Pathien chun hausakna hi a mi pek nuom a, amiruokchu ei Pathien ei pawl dan le ei pan dan hi a lan fuk naw ning a tih, tu chena chu mawlsawmnan a mi tlansan lem a hoi. Ei ram ngeiah hospital thra le college hlawtling nei a, phingtram leia kutdaw um lo a, Aizawl tlang amanih sapram amania kutdaw dinga thralaihai ei tir suok ta naw pha le mi danghaiin ei kuoma kut an hung daw ve pha chun malsawmnaa vurin ei um a nih inti ve thei chauh ei tih. Kum tam a la liem hma khan chu Hmar Bielah Meitei/Nepali hai thing ata inhlawfa an um nuk a, chun ei kawl vela unau hnam dang hai khom lovat le hlothloa inhlaw an kat nuk hlak bok. Tu hin chu a letlingin thil a um lem tah. Malsawmna dong ni inla chu Meitei hel tlawmten ei khawlai dungah ei nuhmeihai mi kei pharpek naw bok an tih. Tumna neia teirei taka ei mawphurna ei thaw pha chun malsawmnaa vurin la um ngei ei tih.

MANI INSUNG NEKA RAMTHIM INVOI LEM
Lal Isu chun a thruoihruoihai kuomah khawvel po poa fea chanchin thra hril dingin thu a pek a. Thu a pek ruol ruolin thuneina insang tak el, thiem inchangtir theina le thiemnaw inchangtir theina khom a pek bok. Hi thu hi changchawi rakin ei nauhai school fee aiin ramthim bawma/dakbawmah ei nei sun sun a tla zo. Ei nauhai le ei khuo le venghai thil thra loa an buoi ruok chu ei mawphurnaah ei lak ta nawh. Ei biek in sung ngeiah tuol ei that khoma to trok trok sia ramthim inhnik bek bek el chu ieng ang mi am ei nih ti hi inngaituo ding a va tam rem rem de.

Chanchin thra chauh hril dinga inngai, thuneina chu peka inngai si lo chu ieng ang mihriem am ning ei ta? Pathien hi buon inla, “Chanchin Thra chauh hril dingin mi tir naw la, i thruoihruoihai kuoma thilthawtheina i pek ang kha mi pe rawh” ting ei tiu. Ei tlangvalhaiin silai an chawi a, ei nauhaiin inruithei chi tinreng an thaw a, thabona le khelhrilnan ei ram a sip a, hril phak loin pasietnan a mi bawm bok a, sienkhom chuonghai chu ei hmu nuom nawh. Hienghai po po hi mit insimkhuma hre nuom loin ramthim ei invoi hle. Ramthim ei invoi hma hin ei sungkuo le ei ram hi invoi hmasa phot inla, ami siemtu ei suklungawi lem naw ding maw?

Arabhai an hung hausa tak tak chu ramthim invoi ngai loin Muslim sakhuo chu khawvela sakhuo inthrang hrat tak a hung ni el a nih. Ei ngaisang em em America, pakhat ei hmu khoma Daktawret ei pek nuomhai hai ku hih, Arabhai chun uichal ang elin an hmang an tah. Arabhaiin kap dingin an ti chun America an zuk phone-a, an kap thruoi el a nih. Hieng ang bok hin eini khom malsawmin ei um pha chu tirko tir ngai ta naw nih. Ring ro/ ring naw ro ei ti dan dan an mi zui el ding a nih. Chu pha chun America, Europe, Asia le ram dang danga hai Muslim sakhuo inthrang tak ta naw ni a, kristien sakhuo a la’n thrang tak ding a nih.

Ringnawtu milienhai lai “Kan tràm, fak ding kan nei nawh. Kan rama Meitei helhai mi hung hnot dokpek ro” tia ei khek ei khek laia, “In ramah misawnari hung tir kan tih” ei ti zing bok chun, tuin am ei hrilhai hi awiin zawm nuom hlak an ta? Eini le eini ei inhlem mei mei a nih. Ei insukburip pha leh, mi’n ei hausakna hnâr le malsawma ei umna san an sui zui pha, “Pathien hring bie an na, an Pathien lei a nih” an ti pha pha leh ei thu ngaiin mi la zui an tih. Chuleiin, ei nei sun sunhai hi nauhai sikul fee, tuition fee, boarding fee, lekhabu thra thra inchawkna dingin hmang lem ei tiu. Chun inkhawm/inkhawmpuia hun hmang ral mei mei nek chun ei hun hlu tak hi Pathiena ei rochan ei nauhai thu thra hrilnan hmang lem bok inla, Pathien suknui thei lem ei tih.

INREMNA LETLING
Hla phuok thiem Runremthangin inrem diel dielin ro ei rela a ti ang deuin, a letling zawnga thlir chun Hmar kohran hi ei inrem reng a lo nih. Khuo in zakhat umnaah biek in a sawm tel a um khoma Pathien pakhat chau a nih inrem taka ei ring chuh. Pu Tlangvalin Senvon a hung lutna ni khom kohran thruoitu inti sengin ni inang lo seng inrem takin an pom thei. Ziek lang hmasa taka ziek ngeia a ni, Seminar meuh neia ei pom tlang khom a hnungin inrem takin ei pom naw thei bok, a neka indik hril ding hmu um si loin. Isu pieng hun hman a ni tak zieka um thrak lo kha December ni 25 ei hmang. Inrem takin Baibul edition pathum ei nei a, inrem tak bokin Bible inlet hmasa taktu le Hmar hawrop siemtu le siemthratu ei pung pei bok. Inrem takin Hmar kohran kum 1910-a hmu suok khom ei um pei bok. Hieng hin ei inrem pei chun ei pieng hma khoma Kohran hmusuoktu la pung pei ei tih. Tumruna le tuorselna khom a pung pei. Ei tumru le taima tawk naw leia sorkar sin le fak hmuna remchang dang ei hmu naw pha ramthim rongbawl, kohrana thrangna zong, an naw leh ram le hnam zuk hmangai thut le chu dinga rinum tuor inhuom chu ei pung pei bok.

THRANGLAK DAN DING THRENKHAT

Ei Pathien chun mihriemhai hi inthla sawnga LEIHNUOI hluo sip dingin thu ami pek a, chu chu ei sukpuitling theina ding chun theitawpin Hmarhai khomin thrang lak a trul. Thranglak trulna deu deua inlanghai chu:

1. Kohran le thruoitu ei tam taluo hi bansanin Pathien pakhat ring eini leiin pakhatah luong khawm ei tiu. Khuo pakhatah biek in pakhat le Pastor pakhat bak ei trul nawh. Lampui um sun chu ei tlangvalhaiin an mi khal khawm niin a’n lang.
2. Sikul thraah naupang inkaitir tum seng ei tiu. Sikul fee tam leia ei inkaitir thei naw a ni leh Kohrana ei nei sun sun sung el loin naupang inchuknaah hmang tum lem ei tiu.
3. Thawlawm thaw ding ringota inchuktir nekin, TAIMAKNA, RINGUMNA, TITAKNA, MANIA INTODEL DAN, TUM HLAWTHLING DINGA INFUINA hai hi hril uor lem ei tiu.
4. Kutdaw nekin a thrangpuitua thrang lem dinga um tum ei tiu. Lak nekin pekin lukhawng a nei lem.