Hringnun Thlirna Hla

Listen to Hril a Hai by Vanlalhriet Here

By Pu L.Keivom, Inpui Coulumnist.

Our sweetest songs are those that tell of saddest thought.

-P.B.Shelley ( To A Sylark)

September 9, 2007 a DHCF inkhawm trinin music video CD pahnih ka’n chawk a, pakhat chu hming dangdai tak el, KHETHLEI BAWKTE-II ti a ni a, a dang chu FUR KHAWTHIENG ti a nih. A hmasa hi Lalramsuok hla sakna CD, Mr & Mrs Lalrochan insuopek a ni a, a CD kawma khom “N. C. Hills-a Hmar Love song Video hmasatak” ti a chuong ngat a nih. A pahnina hi Laldawngkim hla sak Volume –II, Bula Hmar le Joseph Hmar insuopek a nih.

Hi CD pahnihai hi enin ka la ngaithlak hman nawa chu a pahnina hi lo en le ngaithla tah Lalchungsiem Thlawngate chun HYG-ah hieng ang hin a hung thluoi a: “Hla pakhat chu Pu L. Keivom a phuok 'Hril a hai dawn kir changin' ti kha a ni a, kha hla khan a hril tak chu upa ta deu hlek haiin an vanglai ni, an thratlai ni an hang ngaituo kir changin hung kir nawk thei ni sien ti an nuom a, sienkhawm hung kir nawk thei a ni ta si naw leiin an hril a hai kha a ni a. Hi Video-a ruok hin chu nunghakte pakhat kha insukkhawsawt mawi deu khan an inlangtir a, a chang leh a ngaizawngpa ni awm tak le an hlim lai ni dam kha an inlangtir a. A hla thu le chu an hme naw hle” tiin.

A thrat a thrat naw thu thlu loa mani tronga lekhabu, magazine le kaset an siem le zor ka tuok fuk hrim hrim inchawk hi ka pawlisi a ni a. Hieng thil buotsai hautakzie le zor hang harsat sizie hi mani nun ngeia voi tam pal tah ka ni leiin a buotsai pei an um phot chun inchawk ngei ngei hi ka tha bat ve niin ka hriet a. Chu chu tlawmngai le taima taka buotsaituhai ka thrangpui thei dan le an mi thrangpui thei dan chu a nih. Rangkachak le lunghlu nêk khoma hlu lem daih thu ziek thra hi sentence tin cheng khata inchawk ding ni sien khom thil inman tawpkhawk a nih ti hre chieng vetu laia mi niin ka’n hriet a. Chun, hla thiem taka rimawi le invuok tawka an sak hang ngaithlak hin sungrila thlarau dangcharna a chawm a, sum tam tak senga daktor thiem ruoi khoma an mi pek thei lo inhoina le damna ril a mi pek thei bok a nih. Chuleiin, lekhabu amanih kaset amanih ei inchawk hin a buotsaituhai ei inchawkpek el ni loin ei nun chawmna ding damdawi hlu le man tam, tlawmtea ei inchawk a nih. Chu el bakah ei thu le hla sukhmasawntu kut poimaw ei inchang nghal bok a nih.

Vangneithlak takin kum sari vel sung hi sun le zan thil thra le hlu buoipuia buoi ka ni leiin hla ngaithlakna le CD enna hman ka nei ta naw tluk a ni a, ka ngaithlak le en ve sun khom ka lengna ina an lo insuo ka tuok fùk chang a ni tak el. Kaset hi a milim um loa ngaithlak inhoi ka ti lem a, a san chu milim le an thaw hin dîng taka ngaithlak ding kha an changchavoiin ka mit le ngaituona a lak hmang lei a nih. Lungril nekin mit hi a hawdâk lem a, hmu pei um lo tak tak khom hi a en kawk kawk a, ngaituona suol amanih a thra amanih khom hi taksa le lungril mit tukvera inthoka hung lut a ni nuom khop el. Music video ei en hin lem an chang thiem fe khom hin a hla mawina le inrilna zaa sawmnga vel chu a sukda hrim hrimin ka hriet a, an chang thiem naw lem chun zaa za an phum bo thrak ni takin ka hriet bok. Rimawi laia mawi tak chu ri boa lungrila ri mawi le hlimum ngaithlak hi a ni el thei. Aldous Huxley khomin, “After silence, that which comes nearest to expressing the inexpressible is music” a lo ti hrim kha. John Keats khomin, “Heard melodies are sweet, but those unheard are sweeter” (Ode on a Grecian Urn) a lo ti bok a nih.

Chu dota mi chu a ri ang taka suok, natural sound ngaithlak hi ni mei a tih. Vate le thilhring inhrâm ri dam, vadunga tui luong ri hok hok dam, zo thlifimin thing hna a thawi ri sel sel dam hi natural sound umzie entirna thra tak a ni ka ring. Bethlehem dai rea van mihai hla pawl hung rem kha natural sound ngat a ni ka ring tlat chu tie! Ri hi ei sukring zuol po leh a ri pangngaia inthokin a fe hmang a nih. Piano khom hi German-English composer hmingthang George Friederic Handel-in natural sound le inhnai thei tawpa a her mil, tu chena standard tuning-a hmang a la nia chu a natural sound-a inthokin 14% a fe hmang hman tah a nih. Ei CD ngaithlak tam tak, ei rawl intriet le inthler thupna dinga ri sie chi hrang hrang ei hmangnahai hin lung phurna chok tho thei sien khom sungrila thlarau dangcharna hnem khop chu a tam naw khopin ka hriet tlat chu tie! A milim leh ei hang thaw sa nawk deu deu lem hin chuh, saphai le vaihai angin lemchang ei la thiem tawk ve si naw a, hmepok chok hruoi hnunga tui dei inli duma buok sa nawk a hoi thei khopin ka hriet.

Hienghai hi a khulang khangnaa ka zuk hril sa vak a na, ka hril tum tak ruok chu kum 1964-a ka hla phuok, LENRUOL HLA BU sut nuhnung taka ‘Sakhming khawvel’ ti thupui hmanga No. 82-a an sie kha a nih. Hi kum 1964 January-June chen kha Parbung High School-ah khailakin Headmaster sin ka chel a. May thla bulin ni khat chu Pu Damkung inah ka lêng a. Ama hi sipai bâng, 1960-a Kuki-Hmar buoi laia Hmarhai Commander-in-Chief kha a nih. Gramaphone a nei a, chu chu a herna bân nei, insaktir ding zata a li her ngai chi a nih. Vai hla rikawt iemani zat a nei a, chuong laia mi, a thlûk ka hriet le mawi ka ti èm ém hlak chu a hung thaw a. Romei paw chuka a bawm, thral khuo lung inleng hun a ni bok leh, lung hlui a’n leng vong vong a. Typewriter chikte, Baby Hermes a nei a, inchawk dingin ka dot a, a phal leiin ka’n chawk a. Ka tlungna Pastor Ruma in ka tlung chun ka typewriter inchawk thar chu hmangin, vai hla ka ngaithlak thlûk chun hringnun thlirna hla,

Hril a hai, dawn kir changin,

Tiena nun hlui tham hnunghai;

Vanglai ni, vul lai nun rêng,

Kìr rêlin an mawi si nawh

tiin ka zuk sut tran a. Hi hla intranna hi a thunon a ni tlat. A thunona tran hi vaihai thaw dan deuh a ni awm. A hma kum lia vai hla thluk boka ka hla phuok “Dawn ve la nunhlui thamral hnung’ (LHB 158) khom a thunona intran bok a nih.

Chuong lai chun la tlangval tak, pathlawi tebop, nau pakhat nei tah, kum 24 le thla 8 mi ka ni ve ta a. Mihriem nun hi ka sût neu neu hlak a. Kei khom thralai ka la’n ti zing laiin papui ka lo ni dêr el ta a. Keima ang bokin nunghak-tlangval hmel thra le inno tak tak hai khom an vanglai ni inher liemin, rong ei nal tler lap thing khom sawtnawteah a rong a hung chul angin an pangti innona hung chulin, an hmai hung zûrin, an vanglai nia ‘Parte’ ti hlaw hlak hai khom khan tu en an hlaw ta naw ding ziehai dam ka ngaituo a.

Kumpui sul lam ang herin,

Hringnun vanglai truoi, par ang;

Sakhmêl no-beina chulin,

Thradâng rong thing ang a chul;

Hnemtu sakhmel pâr, hnem lo pâr a’n chang

tiin chang khatna chu ka zuk sut thlak pei a.

‘Thradâng’ ti hi ngaizawnghai ko duotna, ‘duotlai, lungrunpui, enchimlo, thrapui’ tina a nih. Shan khuoa ei pi le puhai an um laiin tlangval hmel thra hmingthang le hla phuok thiem, a khaw nunghak po poin an ngaizawng le intuipui, a hming ‘Liendâng’ an ti hi a um a. Hieng hun lai le a hnung peia nunghak-tlangval insaina le inlêmna hla (love song) tam tak chu ‘Liendâng Hla’ ti a hung ni ta pei a nih. ‘Thradâng’ ti khom hi ama hming chawia koduotna trongkam hung suok a ni ring a um. A ieng po khom chu ni sien, ieng anga ei ko duot, ei thlir nghok naw, en zo khoma zer far dien diena en nawk nghal trûl hlakhai khom par ang an hung chul a, an hung vuoi a, tarzûr an ni pha chun hnemtu sakhmel par ni hlak khan tu en an hlaw ta naw a, hnem lo par an inchang tah hlak a nih. Chu chu khuorèl, pumpel thei lo, tu chena mihriem thiemna chun thlak danglam thei hri lo thil chu a nih.

Tukvera inthokin kan in kawl vel le Sazaw tlang phei chu ka hei thlir a. Thing chi hrang hrang, thla hmasaka hna kol lula saruoka ngir fuk el hai chun hna thar inno der der hung insuoin, ni tinin rong tharin an inthlak a. Zo thlifimin fawn dêl dêla a hang thawi ri sel sel hei thlir chun lung an suklawm hlie hlie a. Mihriem hringnun ka zuk ngaituo ruok chun tar hmai le taksa zûr ta hnung chu ieng ang thiemna le damdawi thra ruoi khoma tuoi thar thei a ni tak nawzie ka zuk hmu a. Joban (14 :7-10)

Thing chu phûr thlu inla khom,

A zung inder thar nawkin,

Dawn thar a’n suo thei leiin,

Beisei ding a la um a.

Hnuoia a zung chu zûrin,

A bul chen trawl tah sien khom,

Tui rim a hung hriet charin,

Dawn tuoi insuo nawk a tih.

Mihriem ruok chu a thi pha,

Tlawm takin an inzàl a,

A hnuk a hung char charin,

Khaw lai am a um ta a? (Delhi Version)

a ti chu ka naah a hung inri vang vang a.

A nih, mihriem chu ieng anga var le hmel thraa siem khom ni sien, a tar vuoi hnung chun intuoi thar thei a ni ta naw a, thing anga inder thar thei a ni bok nawh. Voisuna an hming khoma ko phal loa ‘Biengno’ tia ei ko, hmel inno chik chekhai khom hi an vul lai ni a liem a, tar kawngkawi an hung ni pha chun mi hnoksak hung inchang an ta, tu ngaisak hlaw loin kil khatah thing bong angin intung an ta, ui khomin liek tinah, ar khomin chuk tinah en ta naw ni hai. Chu huna chun tho le thokang chauh naw chu bawmtu ding nei ta naw ni hai. Mihriem hi ei hlu hlea chu iemani kong zawnga chu thing khom ei lo tluk zo teu teu naw a nih.

Zo bawmthu thing tin vul mawi,

Chuoiin lo tril sienla khom,

Kumpui sul lam ang herin,

Vul nawk rêl, lunghnem par di’n;

Sakhmel chul hnung thar rêl a mawi si nawh.

Hringnun khawvel hi ka ngaituo zui pei chun sir tinah a lo hang inkhawvelzie le Hmar tronga ‘khawvel’ tia an lo phuok hi a lo hang indikzie ka zuk hriet chieng zuol a. Chu thu chu a hla kharna chàngah hmangin, zawna pali le a donna pakhat thuin ka suktawp tah a nih:

A hi maw sakhming ‘khawvel’,

Par ang truoina rûn thim chu,

Leido chûn ang trapna rûn,

Luoithli tui ang tling khawmna?

Ar ang vai zaleng nau lawina a nih.

Hi hla hi thu mal tin poetic license hmanga indên taka beng muka siem a ni leiin thu threnkhat hi a umzie hril fie naw chun hang hriet fie el thei chi a ni nawh. Chu laia pakhat chu ‘Leido chûn ang trapna rûn” ti hi a nih. Raldo (leido) dinga a pasal a nauhaiin an fesan, inrieng taka makhat chaua in nghak nuin, damin am thiin an hung kir ding ti lungril inrim taka ngaituoa a trap tlok tlok ang leh hringnun khawvel hi ka tekhi a nih. Chuong ang deu hrilna chu ei hla hluia khom

Muvanlai trap rieng rieu a, thangvan zawlah,

Leido nu trap rieng rieu a, laikhum chungah;

I hrai ar ang a’n lawi ding lo ring naw rawh,

Siething lêrah huiva ang ka’n chuona tah

ti a um kha tie! Hi hla thu hi hre zingin ‘leido chûn ang trapna rûn’ ti hi ka hmang khom a ni el thei. Hi hla hin ei khawvel hlui ngirhmun a phok chieng khop el. A thu umzie chu: “Van zawlah inrieng taka mu a kiu angin, raldoa fe a naupa chu sûnin a nu chu inrieng takin khum chungah a trap a. Ar anga i nau a hung inlawi ring naw rawh, thing lera vahui a fûk angin i naupa lu chu kan târ dèr an tah” tina a nih. Chu khawvel rawng tak chu a nih ‘leido chûn ang trapna rûn” ka ti chu.

Hi ka hla phuok ei bi lai hi Mizorama hla sak thiem iemani zatin kaset-a khum an nuom leiin Mizo-Lusei tronga inlet ding le khum phalna pe dingin an mi hni ta a. Ka donna rop chu, ka phal ka phal naw thu nekin, “Hmar tronga a umzie ang takin inlet suok thei ni kher naw nih” ti a nih. Entirnan, a thupuia hmang ‘Sakhming khawvel’ ti hi a ni phot a. Lusei trongin inlet inla, hla trongkam hmangin, “Sakhming khuavel” ti ning a ta, sienkhom Hmar tronga hi hlaa khawvel ka’n kawktir umzie le Lusei tronga ‘khuavel’ chu a umzie sun le zan angin a danglam a nih. Hmar trongin, “Ei khawvel hi chu a’n khawvel a nih” ka ti chun a trong hmanghai chun a umzie an hriet vong ka ring. Amiruokchu Lusei trongin, “Kan khawvel hi a khuavel a ni” ti lang, mi makti le nuizat hlawng ka tih. Ei khawvel hi a lo inkhawvel hrim a nih.

(September 12, 2007 Delhi)