Thu le Hla Lepsèna (Literary Criticism)

People ask you for criticism but
they only want praise.
- Somerset Maugham

Lepsena chu iem a na?
Thu le hla chîk taka bìna hi Saptrong chun ‘Literary Criticism’ an tih. Chu chu thu le hla zieka um tah sîr tina inthoka thlir a, phok let a, a mawina le hmêlhemna, a hlutna le baksamna, a sakhatna le kawrongna, a khauna le zoina, a buk rik le zàng dan le a tlo ding le ding naw ngun taka bìna a nih. Kawl ram Tahana thu le hla tienga ka zawlpuihai chun Criticism hi ‘Fakselna’ tiin a hming an ser a, chu chu thu mal pahnih, inpâk (fak) le soisel (sèlna) kei kop a nih. Hmar trong chun ‘Pâksèlna’ ti ning a tih. Chu nêk hmana hmang dinga ka dit chu ‘Lepsèna’ ti hi a nih.

Mi puitling le hnam puitling inkhìna hmol pakhat chu lepsèna an hmang thiem le thiem naw dan le an ngai thei le ngai thei naw thuah a nih. Chîk taka mi lekhabu ziek bia hung lepsetuin (critic) a hmu dan chanchinbua a hung tar lang hi ‘Book Review’ an tih. Lekhabu inpâk le tran zawnga lepsètu chun a ziektu lawm a hlaw. Amiruokchu, lekhabu tiemtuhaiin a hril ang kha a ni nawh ti an tiema inthoka an hung hriet suok ruok chun kha lepsètu thil ziek hrim hrim chuh a hnungin an tiem nuom ta ngai nawh. Lepsetu threnkhat chun an mi er le hnàm deuhai thu ziek an riviu changin hlei nei takin soisel ringot an tum a, thu lai hriet thei a ni nawh. Lepsetu thra chun ziektu kutsuok thratna le thrat nawna nia a hmuhai chu inlâi tak le tlang takin a tar lang a, mit le na a sukvar a, zirtirtu ropui a nih.

Eini rawi chu naute anga thu le hla tieng kut le ke la hre hrang lo khopa mawl ei la ni leiin thu le hla tienga lepsèna hi tiem ding a la vang êm êm. A tamna tak chu Mizo-Lusei trong lekhabu a ni a, kum tin lekhabu thar 120-150 vêl a suok a, sienkhom lekhabu riviuna tiem ding a la tlawm a, a suok sun khom bèl chieng dawl a tlawm. Eini laia lepsètu tam lemin an tum ngar ngar ni awma inlang tlangpui chu a ziektu nêka hre lem daih anga insie le chu chu suklangna dinga soisel ding zong ngat ngat a nih. Chun, ei thu ziek ei beisei anga an hung lepsè naw chun a lepsètu theida nuomna a lien. Hi hi ei hnam a la naupang a, mihriem lungril a la puitling tawk naw lei a nih. Thu le hla tienga insang British hai le an trong hmangna khawvela thluok inril hmanga thu le hla an khel chip hne ang ngirhmun hi ei tlungna ding chun kum zaa tiem a la ngai ka ring.

Hmar tronga thu le hla
Chîk taka ei ngirhmun ei bi chun thu le hla tieng, abikin a hrilna hmangruo trong thuah hma sawn pei nêk hmanin ei hnung tol lem amani aw ti dingin a um. Ei pi le puhai khan A AW B ei nei hma dai khomin tak le suongtuona ram an pal phak tawk ang peiin tienami ngainuomum tak tak le hla thra tak tak, trongkam mawi tak tak hmangin an lo phuok a. Trongkam thra tak tak serin, indik tak le mawi takin an ngaituona an lo puong suok thei a. Kristien ei hung ni hnung, ziek le tiem dan chauh hre phak ngirhmuna ei um lai khom khan chu chu la som zui peiin, Thangngur le a ruolpuihaiin hla ropui tak tak an phuok a, ei literechar bulthrut an mi lo rempek a, ei vangnei hle.

Sienkhom, lekha inchuk ei hung tam a, dikri nei ei hung pung a, ngaituona hmang ei tlawm deu deu amani aw ti dingin, mani trong thiem tieng hma sawn tah nekin ei hnung tol deuh deuh a hoi. Tu hin chu Hmar trong thiem taka hmang thei le indik taka ziek thei ei vang tah êm êm. Chun, mani trong hmang le ziek thiem naw hi inzaka lak nêk hmanin changkangnaa ngai tum pawl khom ei um nok a nih. Trong danga hang inpawt hi insuktheina taka ngai ka hmu rawn tah. Hi hi hnam boral mek ei nizie hriltu, banga kut ziek fie tak chu a nih. Thu le hla hmang tlak ei phù suok ta naw a, lekhabu ei nei tlawm a, a hung suok zeuh zeuh sun sakhuo tieng lekhabuhai khom hi inphuoi deua hrilfiena bu an buotsaihai an ni deu tak. Ei pasiet dan le kawrong dan hi, Tuolte vanglaia pasie le kor, a bau a hang ka a, a mong a’n lang thei nia an hril ang kha ei nih. Ei ngirhmun hi ngaituona pangngai put le ram le hnam dam khawsuokna ding invoitu ta ding chun imu inhnik taka intuopui chi chu a ni ta naw khop el.

Natna hla
Ei inhnikna le chemkalna zawng hla tieng ruok chu a thra ta’m a thra naw ta’m ei la phu suok zing a. Chuonghai chu ei ram le hnam darthlalang, ei ngirhmun hriltu an nih. Thu le hla hi a hung suok laia ram le hnam ngirhmun thlalak a ni rop. Sa kâp a, inei a, bu le bâl an hauh pha chong chèna an lo khawsak lai khan Hranglâm hla hai, Darlâm hla hai, Sikpui hla hai le hla dang dang tam tak an lo phuok a. Kristien ei hung ni hnung, abikin kum 1919-29 inkar khan, harna hrang hrang a tlung chânga sin a thaw dan zûl ang peiin hla an lo phuok treuh bok a. 1930 laia Coleman-in Watkin Roberts a hung suotthlaka inthoka mission-ah inthrena le buoina nasa takin a mi hung chim hnunga Thangngur le mi hrang hrang hla phuokhai chu chuong tieng le inzomna nei chu a tam thung a. Chuong hlahai chu kohrana ei natna hla hung intranna an nih ti inla, suol tam naw nih.

Thil inchik tlak pakhat chu hi hi a nih. Hieng laia hla phuoktuhai hi Watkin Roberts zuitu deu vong an nih. A hnunga Coleman tienga thrang tah khom an um a, sienkhom an thranga inthokin hla phuok tieng an kut a chawl el a nih. A san tak chu thlaraua harna le hlimna hrim hrim Coleman pawlin an lo do lei a nih. Chuleiin, anni lai thlaraua harna le hlimna a tlung ngai nawh. Biek ina hla sak changa kepui amanih kutpui sukchang met khom hlim suola ngaiin hnot suok zai an rèl tum pei a nih. Sipai anga khong taka ngir a, solfa dan anga khuong vuo a, solfa thluka hla sak chu kristien thra ninaa an inzirtir dan a nih. Khuong le lengkhawm hla thlùka hla sak, kut ben le lam hrim hrim chu Watkin Roberts zuitu pawl, Independent Kohran thuomhnawa an ngai a nih. Coleman pawl chun Independent Kohran Hlabua hlahai hi sak thieng lo tluka an ngai le biek ina lem chu an sak ngai hrim hrim lo tluk a nih. Hi lei hin Coleman zuitu Hmarhai lai chauh khom ni lo, Zohnathlak dang Kuki, Paite, Rangte le Vaiphei hai laia inthok khomin hla an phuok hril ding a tam nawh. Vaiphei tronga hla an phuokhai hi Watkin Roberts zuitu pawl, Independent Kohrana thranghai kutsuok a nih.

India ramin zalenna a hung hmu hnungin khuokhirna hnuoia um Independent Kohran khom a hung zalen fihlim ta a, kha hmaa pawl le pawl inkara indaidanna khom damten a hung bo tiel tiel a. Chu inhriet thiemna fe tung pei chun Coleman pawl lo ni hlak Rochunga Pudaite hmalakna hnuoiah pawl khata kohran insuikhawm nuomna lungril a hung hrat a, kum 1968-a a hui khawmtuin a vuok darh nawk hma chen sung khan natna hla an phuok ti hril ding a um naw niin ka hriet. Sienkhom, kohran ei hung inthre nawka inthokin, buoina kansar benvon invoi tlat chun, natna hla phuok tran nawk el naw chu lam dang a um si nawh.

Kum 1968 hnung tienga natna hla le kha hmaa Coleman-Watkin Roberts inkhingna leia natna hlahai hi a san inang deuthaw vong sien khom tu lai chena ei natna hlahai hi pawl buoi el lei ni ta loin khawtlang le sung tin kul le Lalpa maicham chim se vong a, a siet nawna lai hrim um lo angin ei hla phuoktuhai chun an hmu tlat a nih. Pangzat a um khop el. Chun, kohran rongbawltuhai khomin phûr tak le inhawk sara bawl nêkin, “a lampui chu rinum sien khom” tia harsa ti le pheng ngawi ngawia rong an bawl thu hi an thu insampui nuom tak a ni bok. A biel le huon neitu ni inla, ei huona sor ding chun thafan le phùr an sukum naw awm khop el.

Factor pathum
Ei khawtlang le sung tin kul a chimna san hi ieng lei tak am ning a ta? Hnam hrang hrang laia a sana an hril inang kher naw nih. Thudik besana hmanga histawrianhaiin ei sawsaitia siksawina chi hrang hrang hung suokna san bulpui an hung sui pha chun, thil pathum an hmai ngai lo dinga ka ngaihai chu hienghai hi an nih:

Pakhatna, India ramin zalenna a hmu ruola India hmar saka chenghai sukhmasawnna le suklungawina dinga sorkar laipuiin sum tam tak a hung pek lut ei hmang suolin a kakhawk a nih. Ei hmang thiem ta’m ei hmang thiem naw ta’m, India zalenna hnuoiah mipui rorelna la lutin ei hung inenkol a. Khaw tinah lal ei bàn a, mipui thlangin rorelna an hung kengkaw a, thuneina inchuin ei hung inkhing buoi a, hlei neinain khawtlang inthuruolna a hung vuok chim a, felna le indikna nekin sum le paiin rawl a hung nei lem a, thok inrim loa sum hnar tlàn ding ei hung zong a, a hmaa ei hriet ngai lo thamna chi tinreng a hung hluor a, Vaihai angin sum ei hung biek a. Chu sum hnâr pur phaka ei ngaihai chu inthlanga tlinga rorelna hmol cheltuhai an ni leiin inthlang pawlitiks chu ei khùkpui tak a hung ni tah. Tlingna ding a ni phot chun suol ieng ang, tuol that chen khom, thaw ei inhuom a. Chu thil chun inthuruolpui dingin ralthuom chawia mi rikrap pawlhai a ko suok a, sum dawl le thisen insuona a pung a, ei chi-ai zo tah a nih.

Pahnina, inthlang pawlitiks-a ei luta inthoka sawt naw teah Manipur tieng thruoitu huoisen le langsar tak Ngurdinglien a hung suok a, Churachandpur khawpuia inthoka MLA thlang tling a ni hnungah Hmar Biel, Tipaimukh Constituency-a inthoka MLA hmasa tak a hung ni a, kum sawmhni chuong tling zawnin, Minister le nina poimaw dang dang chelin a hung inlal a, Parbungah Sub-Divisional hmunpui a’n din a, hospital ding chen khom bawl a hung ni a. Kha hmaa sum lut ngai lona Hmar Biela sum a luong lut huou huou kha thrathnempuia hmang nekin a hnam pumin ei sietpui pha lem am a ni aw! ti hi sui tham tak tak a tling a nih. Ûm inzàmna ruo, Chemtattepuin a fik a, ûm rain ram pilrila ngaingam taka varung in lai ngùmah a deng a, nasa taka kakhawk a nei ang el khan Ngurdinglien Factor hin ei histawri-ah kakhawk tam tak a nei a nih.

Pathumna chu Rochunga Pudaite Factor a nih. Hun sawt tak kohrana inthrena leia indar tah Hmarhai chu hui khawm tumin kum 1956 laia inthok khan USA-a inthokin nasa takin hma a hung lak a. A tam lem chu kohran pakhat hnuoia hung intêl khawmin, Sielmatah hmunpui indinin, thi le thau inpola thranga sum a hung dawl suokhai chu hmangin ei hung inthrang duok duok a. Amiruokchu, sum hnâr le thuneina cheltuhai hi inzoma thrang tum tlat an ni leiin, a cheltu mi tlawmte le mipui rorelna kengkaw tumtuhai inkarah thu a hung khuongruol naw a, pawl inthrein a hung zui a. Kohran hmasawnna ding hmangruo poimaw taka ei hung ngai tah sum kha kohran vuok darna hmangruoah a hung inchang tah lem hlauh a nih. Chu sum le pai chu hmangin, sikul le chawmna pek tiemin ei inzawr a, beram ei inruk tuo a. Sum hnâr nei chu pawl indinna ding hmangruo poimaw tak nia ngaina lungril a hung pienga inthokin ‘kei ka nih’ inti, sakhuo tienga rongbawltu taphot thil tum chu sum mi pe theitu dinghai laka kutdaw thiem inchuk a hung ni tah. Hi factor hi ei trangkaipui ei ti lai zingin khing tienga a mi vuok siet dan hi inthuk tak a nih.

Hieng factor lien pathumhai le factor hrang hrang hai chun a zawnin, a ruol deuthawin, an mi rùn a, a cham lo a cham loin an mi fen lèng a, ei hamthratna tuok chu ei hmang suol leiin ei ram le hnam, ei khawtlang le sung tin lai hri trium tam tak a’n lèng a, sietna rûnpui tuok ang hielin ei inngai a, sietna intluntu ruok chu ni loa a tuortu ni lemin ei insie deu vong a nih. Thabo taka ei sietna san suituhai chun Pathien ei tlansan lei niah an intum a, ama tieng kîr nawk inla, iengkim fel fai duok dingin ei mawl ring a nih. Kristien ram ni lo, Isu hming khom sâm ri ngai lohaiin ni tin hma an sawn duok duok san dam hi ngaituo inla chu, ei thu inchuktir dan khom hi a zie a um deuh ring a um.

Ei pi le puhai chun mihriem, abikin pasie sir inphet siem thrat nawkna dingin a tlawm takah kum sari a ngai an lo ti angin, hnam sir inphet siem thrat nawkna ding chun kum tam tak a ngai a, siem thraa ei inngai hnung khomin a kakhawk kum tam ei la tuor hlak a nih. Drug ngolvei insiem thra ang deuh a nina lai a um. A ngolvei laia damdawi triuma a lo suksiet le sukhmon tah a taksa bung hrang hrangin an sinthaw ding ang an thaw thei ta naw a, a puo tieng dampuolin inlang sien khom ngai a aw thei tak tak tah ngai nawh. A thu le hla ei chang thlang rop Zawlnei Hosea khom khan Israel ram tungdingna dinga a duthusam insam kûr nguoi sien khom a dam lai ngei, a mithmua ngei, a hnâr hnuoia ngei Israel hnam sawm chu an mang thrak a ni khah. Thawk le khatin ei lungril a lamlet thei a, Pathien zangaina tawp lo chun ei suol a ngaidam thei. Sienkhom, ei thil suksiet hnung ruok chu thawk le khata indin thrat thei a ni nawh. Suola inhnel leia lekha inchuk nuom dèr lo kha ieng anga inrilin a upat hnungin piengthar sien khom lekha a thiem thut thei nawh.

Ei kurinkukpui natna hla
Natna hla ei kurinkukpuihai laia pakhat chu Runremthangin Hosea 6:1 besana, Lalpa kuoma kir nawk dinga infielna hla a phuok hi a ni ka ring. Hi hla hi a thra ei ti ruol ruolin, thu le hla thra bukna lunga ei buk chun chang tin rik dan hi inang naw rup a tih. A châng khatna,

Tiena inthok chanchin thra ei dong,
Hmangaina le inremnain ro ei rèl a;
Sienkhom, Lalpa maicham a chim zo tah,
Hung ro, Lalpa maicham indin thar nawk ei tiu

tia hin zawna indon ding a tam kher el. Ei rama kristien sakhuo hung lutna kum za khom a la tling naw laia ‘tiena inthoka chanchin thra ei dong’ thu a hril hi iem a tina ning a ta? Watkin Roberts-in mission a phun chara inthokin a biel neitua inngai William Pettigrew leh inbakkkei an tran nghal kha a ni a, chu chu Coleman le buoinain a zui a, a hung thra ding ei ti chauh leh Rochunga Pudaite-in a hung phin dar nawk a. Zûntenu thu ang elin, “Buoina ngot, buoina ngot” hmasuon ei ni leiin, ieng tik hun khan am “Hmangaina le inremnain ro ei rèl” hlak a ni aw? Lalpa maicham chim zo vonga a hmu le indin thar nawk dinga a ti hi a ieng maicham tak am ni tang a ta? Ei biek inhai a la ngîr el bakah khaw tinah kohran pawl ei pung pei ruolin biek in le pulpit a pung deu deu a, pastor le upa khom ei pung deu deu bok a nih.

A châng hninaa “Tu lai ringtu nun thralaihai hi” ti sentence hi sut suol a ni ka ring a, a ni naw khomin sentence indik lo a ni leiin a kawk hriet thei a ni nawh. A dota ‘Khawvel tar nenetui um lo chu an fawp a” ti hi theulawzi thar, ngaituo fé tham a ni ka ring. Hla siemtuin ‘khawvel’ a ti hih ‘hnuoi’ a tina angah ngai inla. Hnuoi hi Pathienin hausakna tinrenga a thuom a nih. Mihriem ei pung deu deu a, nenetui angin hnuoi hausakna ei nèk hut hut a, a netu ei tam po leh nenetui a’n suo rawn el a nih. Nova hun laia mihai nêk daiin mihriem ei hnienghnar lem tah. Eini ngei khom ei pi le puhai hun lai lêt tamin ei hnienghnar lem tah bok. Khawvelin nenetui a hau taluo hi ei buoipui lem niin ka hriet. Hi thu char hi a nih William Worsworth-in, “Earth fills her lap with pleasures of her own” (Ode on Intimations of Immortality from Recollection of Early Childhood, line 77) a lo ti khah. Chu hnienghnarna chu Siemtu theinghil rak khopa tlàn pal inlau a um leiin, “Khawvel le a sunga umhai hi hmangai naw ro” tiin Johan chun ringtuhai a lo infui a nih (1 Joh 2:15-17).

Ka lo titi sawt taluo tah leiin châng thumna le châng lina chu bawkânin a châng tawpna tak chauh hi hang thuol vak ei tih. Chu chu

Muvanlai iengin ringtu nun hi,
Ei hlimthla chu hnuoiah inlêng vêl sienla khom,
Ei hringna chu van sânga lêng a nih,
Suol sukhlum thei lo di’n Lalpan a mi dom sang

ti a ni a, Kolosa 3:3 a, “In thi tah a, in hringna chu tu hin Pathien kuomah Kristaa chun thupin a um ta si a” (DV) ti besana a phuok ni dingin ka ring thla ringot a. Hi hi Bible Society of India suta chun, “In thi tah a, in hringna chu Pathiena chun Krista kuomah thupin a um sih a” tiin an inlet. A hla thu hi a phuoktu hin a’n sam inno hle a, a umzie tak hre chieng loa samphuola saktuhai khomin an zuk làmpui nuom nghal el a nih.

Hi taka ringtu nun le muvanlai um dan a tekhi hi ngainobei hle sien khom sui chieng thra ngot dingin ka ring. Muvanlai anga van sanga inlêng a hril hi thi thei lo mihriem thlarau niin a’n lang. Hringna pakhat ruok chu thi thei, hmu thei taksa hringna, thisen le inzom, lungphu a chawl ruola thi hi a nih. Chu taksa ina chun thlarau chu a chêng a, taksaa ei hring laia ei thilthaw chun chatuona ei thlarau thi thei lo um dan ding khom a rêl vong niin ei inzirtir a nih. Chu thil pahnih, inkop tlat si chu ui le kèl anga thlung kop thei lo anga ngai pawl ei um a. Thlarau chu muvanlai anga van sanga inlêng, suolin a tawk phak ta lo, hnuoia cheng a taksa in chu a hlimthla ang chauha hril hi zirtirna indik a ni ding am maw? Ei thlarau chu suol sukhlum thei lo dinga Pathienin a dom sanga ei hril si chun, Lalpa kuoma kir nawk dinga ei ti tak chu ieng am ni tang a ta? Chu hnuoi taksa chu a ni Pathienin suknain kei nawi tah sien khom tuom nawka sukdam dinga ei ring chu? Zawlnei Hosea khan a duthu a khekpui raka chu tak rama thil tlung leh ei hang enkhi a, a letlinga sukdikin a um tlat a nih. Ei Pathien thu inzirtir dan hi bi non ngai a tam awm khop el. Chu ding chun Baibul hi innghatna le enremna banga ei hmang rop ding le ei bi chieng ngai chu a nih. Powder le lipstick ang mei meia hmang ei chìng hi bansan ei tiu.

Ei hlahai, abikin tu laia natna hla ei phuokhai hi Baibul thu besana phuok chu ni si, sienkhom ei nuom dân dàna ei kei kawi le kei inchin, maimarawl hla a tam. A saktuhai hlakin keyboard a’n ri dup dup phot chun ei thisen pam lumin lung ei hang sukno fawm a, a thu umzie ngaituo dêr loin ei sak hrût a, ei làmpui a, ei thlarau ruok chu a chawm lien nawh ni naw nim, ni tinin ei natna inrikzie le chèr le zùr tieng ei pan deu deu thu nghok loa a mimirin ei fe khawmna taphota ei inzawt mathlawn naw hih. “Ka sunghai tu am an na?” ei la ti chur chur sung chun ieng uol ei suo naw ding a nih ti dam hi hriet a va thra awm de! Ui le âr chen khomin mani sunghai chu an hriet an naw maw?

Hun remchang ang peiin, ei natna hla hrang hrang hai x-ray in ei la hung lepsê pei ding a nih. Hi hi a khulâng khàngna chauh a la nih.

(*Inpui Admin's Note: Pu L Keivom in September 19, 2008, New Delhi-a, a iziek anih)