Unau Hmelhai Dawkan Inbai

By David Buhril, Ex-Secretary, Hmar Inpui.

David Buhril

Rikrum thrawngin ami thrawng a na a. A hnâi um thei sien la, hmet dok vonga a natna chi tuia la’n chie ka nuom hiel hlak. Ka ta ding, ka hnam ta ding le thrang la hung suok ding hai ta ding khomin a muolphothlak em a, theinghil vong vong ka nuom chang a tam hlak. Mang thra lo mang nawk angin a hung kir hlak. Lungsen le thangtlawm hi voi ipa ip bo thei el chi chu a lo ni nawh. Ka hnam poi a them si a. Inbiek an hung rot nawk lem hin chu ka (ei) tonhriet chu mangsepui inlar angin a hung thar nawk a. A thra, inbiek ding an nawm. Lampui thra dang um ngang lo chu.

2011 kum khan, Home Department, Government of Mizoram chun, thusuok No. D. 32020/24/2010-HMS dated 25.10.2011 chu Mizoram district tina Borsaphai (DC) kuomah an zawm le phuorsuok dingin a lo sem dar a. Thusuok dungzuiin (1) Hmar Refugee hai chu ram le inhmun (House pass/Site) pek lo ding; (2) Hmar Refugee hai chu a ram mi laka inthoka siehran le enhrana (segregate) MGNREGS hnuoia job card pek lo ding; (3). Hmar Refugee hai chu Mizorama Electoral Roll, 2012 Special revision-ah inthrangtir lo ding ti an nih. Hi thusuok mak hi Mizoram Chief Secretary Pu Van Hela Pachuau rawia an rot dok a nih.

Assam-a Dimasa le ei buoi kha kum sawm neka tam a lo liem awr ta a. Chuong kara chun, Hmarhai “Refugee” tia hei ko thar ringot khom chu sorkar uichal, thluok inthawl ruol, refugee umzie khom hre lo haiin Hmarhai hemde tuma dan puo tieng thuneina le lungril kha tak an insuona niin ka hmu a. “Refugee” tia ei kohai chu “international boundary” fe kâna ram dang/sorkar dangah himna zonga luthai a kawk. “Refugee” hrim hrim chu sorkar laipui mansapui- a inthokin hamthratna tam tak khom an dong ding a ni bok. HPC (D) hai le an insik an insikna karah Hmarhai hi “Refugee”-a an hei hlangkai el hi chu lien kai lawma lawm chi ni naw nih. Saiip puon sila kûr inkuka inthrung biel el chi khom a ni naw bok. Hmarhai hi pi le pua inthoka ei ram delna Mizoramah “Refugee” ei ni thei naw a, ei ni ngai naw a, ni ngai naw bok ei tih. An thilthaw hii “Refugee” (Mi dang, chi dang, ram dang mi) anga Hmarhai an mi sie tumna lungril an phorsuokna a nih ti naw ruol an nawh.

Pu L. Keivom lem chun hi thusuok hin, “India Danpui a bawsiet a, Zo hnathlakhai insuikhawmna lampuiah innghirnghona hemfung a thlak a, inunauna boruok a suksiet a, Zonu-Zopa lungril puthmang pangngai a zawl naw a, Pathien thupek le UNO thuthlung fepui a kal a, a kristien naw bok a nih. Mi tawrot Adolf Hitler inrawina hnuoia Nazi sorkar-in Judahai hnawchepna le neksawrna dinga thusuok an siem Nuremberg Laws leh a danglamna a um nawh”, a lo ti a. An dik hrim.

Thusuok nunrawng tak hi kan hmu le inruolin a sitting am, standing kawmiti am ti chuong ta loin inrawntuo zung zungin, don let el chauh ni loa do thei dan po poa do let ding le thusuok hi inthoktir lo hrim hrim ding ti chu thutlukna a nih. Thusuok khi a ngir zing chun ei tuor tawp naw ding a nih ti a chieng. Chuleichun thusuok chu thok thei lo hrim hrim dinga siem a trul. Chu ding chun a trulna naa ‘protest rally’ nei dingin kan insingsa a. Sorkar thusuok chu Hmar tronga inletin Sinlung Hills, Kolasib district le Aizawl district-a hai sem darin a um nghal a. Chuong hmuna hai chun campaign nei zui a ni bok.

“Indo an puong an tah, khawheta!” ti-a dier khom kei sing hman mang loa a’n then thei ding po po leh ei inthên suok tawl el dim ka ti lungril le tak ram inkâr chu a hla ie! Thil indon thlithlai dinga hung dikdak pakhat khom an um hrim him nawh. Ei chawlol ngong zo am an ta ding aw! tiin ka bei a dong thar a. Sorkar thusuoka “Hmar” an tihai chu an um ta hlol naw am a nih ti ding khopin a deiin a rè vong vong a. Campaign le inhrilhrietna chu nasa nawk zuolin HSA hai leh sunzom a nih. Hmar kohranhai khom an pulpit tlanga hai an tiem dok ngei dinga ngenna le thusuok umzie chu thon dar a ni bok. MZP le NGO dang dang hai khom thusuok nunrawng hi hrilhriet an ni el bakah rawl insuo ve ding le lamhraw hunah demna thucha khekpui dingin ngen an ni bok. Tuta Manipura Bill pathum an tihai nek hmanin a nunrawng karah hei hadam puina chi ni ta lo hrim hrim. Tuor dan ding leh a tuor ding pa an ziek chieng kuou si a. Mani le mani inhlema Tarsis tieng Jona anga inhem hmang dai el chi an ta nawh ti chu rawla hriet le manga inlar a ni nawa chu thusuok zieka uma chun a fie chieng si a.

Doletna ding sengso a tam ding a ni leiin unaupa Patrick Infimate, Lalremlien Neitham le Pu L. Keivom hai chu dap theinâ nàa dap dingin ka ngen a. Anni khomin an hung thaw a, ka lawm a kim. Sum boin an hril Tripura le Orissa ramthimhai ei nor thei naw angin Hmar thimpui Mizorama hmalakna ding khomin sum a lo trul ve a. Pulpit bulah mi hmua inri deu huka deng thlaka mipui hrieta puong zom ding an naw chun kut hi mansaa a’n thrang thut a, an tang song hlak ning a tih; ngate le bei pung ang khan chu a lo ni thei nawh. Hmar ramthim pikzie hi a lo namen naw hle. Mipuiin ei thaw ve ding tam tak thaw mang lovin a chawipawlhai kut ei nghak ringot chun a keu ding ei op nawh tina a nih. A kêu ding? Rala inthoka ziek sakei (paper tiger) inhrosahan mong an hung hawl a, “Thura, baw rawh” an hung ti lem chuh a changná nà ei baw pop pop naw chauh a nih. Hnam kraws a ni tlat si a.

Vairengte-a lamhraw dinga inpuochana chu mani kuong nor ding khom hre ngai lo YMA haiin an hung phal naw phot a. “Chibinga hmalakna hi thra kan ti nawh”, an ti chu! A va thra de e! Ka thlarau tading khomin a thra. A ngiel a nganin, fumfe deuin sorkar thusuok le a umzie chu YMA hai khom hrilhriet an nih; Hmar an malman bik chu a’n dik nawzie khom an hriet ve. Pilat hmaa intuklut chu kut sawp ruolin a tawp hlak. Hma mi lapui mang si loin ei hmalakna chu ‘chibing’ daia hnawchepin, trim dêr loin thrang an khaw letling zer pui bok si. Thlierkar kotthler zim takah zoram khawvel hmathlir zau takin zung a kei nghet thei nawna san pakhat khom hienghai lei hi a ni naw thei nawh. “Kei pawh Hmar ka ni a” ti-a ei inchibai lem chu inhmusuokna chibai am inthrena chibai lem ti a mi’n ngaituotir hlak. Chu deihlima chun damna a um ta si naw a. ‘Hmar’ hi ieng pangthak lawm lawm am an ta ding ti naw ruol an nawh. A poi nawh. Zan inthim tak hnuoia naw chu arasi var tak khom ei hmu thei chuong lem. Ei zan lamlawn hi ei hmathlir mi sukfiepektu a ni si a; lawn fan fan de mei nih. A remruotna inthup lawn suok dingin inpuocha bok ei tiu.

Vairengte-a thaw an phal si naw leh, a khawpui lem Kolasib-a lamhrawna nei lem ding chun thutlukna kan siem ta a. Kolasib DC kuoma phalna lak a ni bok. Hmun tin hmun tanga inthoka lamhrawa hung ding hai motor ding le refreshment ding hai khom inpei sa diemin riruong a nih. A zingah lamhraw ding a ni tak leiin Aizawla inthok Kolasib panin Lalrawngbawla (Zuangtui), Rohminglien Buhril (Zemabawk) le kei kan inthok lawk a. U Lalthlamuana Hmar chu Shillong-a inthokin a hung lawk bok a. Lungril le thlarau hmunkhat intuokkhawm vanram kot kik thawin kan tha a tho thar a; a hadamthlak hle. Kolasib kan tlung tawm trep chun Kolasib HSA thruoituha’n kan phakna chen mi’n donin YMA thruoituhaiin inbiekna nei dingin an mi lo nghak thu an hung hril a. Anni le inbe dinga fe kan ni nawzie le an nuom leh “zingah mi hung trawiawm ve dingin lo hril ro” tiin ka hril a. Kolasib kan tlung chun a vel a velin an hung fawn nawk a; YMA office-a YMA thruoituhaiin an mi lo nghak a, kan fe naw chun “a thra naw ding” a ni thu an mi hung hril bok. A thra naw lawm lawm ding a um lem, inbiek chu poi loa tiin kan pan ta a.

Kolasib YMA office tuola chun police le CID ruol chu an lo sip mar a. Inbiek chu tran a ni a. An trongkamhai chu inchona le inthrina’n a luong liem a; kan tri an sawn am a ni ding? Lamhraw chu rem an ti naw thu an mi puong khum ta a. Muong taka lamhrawna neia Hmarhai lungawinawna suklang malama thusuok nunrawng tak hlipna dinga ngenna, memorandum, kan pek ringot tum thuhai chun an zangaina a them phak nawh. Unau hmelhai zuolkai ding hri vengna’n anni khom chu hung thrang ve dingin fiel an ni nghe nghe. Chu ding chun DC-a inthok phalna chen khom lak a ni thu kan hril bok. Lamhraw chu kan thawlui ding a ni chun a zan lâ la’n Kolasib sunga YMA unit sawm le iengzat am a ni an tihai chu kokhawmin buoina a suok el ding thuhai chun an mi deng nawk ta a. Chuonga buoina an siem chun YMA tieng leh keini tienga hliem le thi ding hai khom Hmar kan ni tho ding thu kan hril a; amiruokchu buoina siem dinga hung kan ni naw thu chu hril nonin an ngam dan dan le an trong key insang dan dan chu kan hmang ve a. Insel pawtokin zan dar sawm pahnih chu kan hnai el ta a. Kan thaw ding ding chu thaw tho dingin kan hril a, amiruokchu YMA’n lamhraw an phal nawna san chu zieka mi pe dingin tiin kan trinsan a.

Office-a kan hmang Pu Lunginthang hai in chu pana hmalak dan ding kan hril lai chun Kolasib-a thruoituhai chun telefawnin an mi hung inthrithrai zing a. Sawtnawte hnunga chun YMA thruoitu pakhat chun an lekha chu a hung thak a. Chibinga hmalak le thilthaw thra an ti naw leiin lamhraw chu an phal naw thu an hung hril a. Thil um dan thlirletna le hmalak pei dan ding kan hrilnaa chun Kolasiba thruoituhai chun ngenna an hung siem ta a: “Ei thawlui chun buoina suokin thina chen ei tuok el thei ding ngirhmunah ei um el bakah nangni chun in mi maksan nawk el ding a ni leiin ei lamhraw ding hi la thaw naw hram ei tiu” tiin. Sawt fe kan hriltlang hnungin a boruok pik del rik karah Kolasib thruoituhai ngenna chu pom lo thei lo ngirhmunah a um tak leiin kan pom ta a. Thangtlawm luotin U Thlamuon le chun in thei loin kan khawsa nghe nghe a. Mitthli far mang si lo inlengin mit a tuom zing el chuh hnar tieng al patin a far thla a, ei khawvel hmu khom hi a zing ruoi zing el a nih. Trap chu chauna a ni si naw ti ka hriet tho.

A zingah chun Press Conference koin chipchier deuin YMA hai hmalak dan kan dit nawzie le kan demthu puongin Mizoram sorkar thusuok nunrawng tak hi hlip ngei dinga ngenna chu chanchinbu hmangin kan the dar a. Kolasib DC chu a lo um remchang naw leiin Addl. DC hung tirin kan memorandum chu a hung inlaktir nghe nghe a. Kolasib ni lum laia jean jacket le leather jacket haka lamhraw dinga hung inthok mi chu tam tak hung inthuom dan chu ka lo hriet thiem vat nawa chu kut tuor pal khomin thuomhnaw inhrol deu hakin tuor a suknep deu ringa hung insiem an lo ni zing a. Tuor inhuoma fe khawmhai leh tuor lo dinga hmalatuhai inkara chun ka tla ta a; ram le hnam tadinga inpe ngam hi ei lo la tamzie ka hmu thar a. Zan thim hnuoia arasi tlêp tuora hmu angin kan ngai. Sawtnawte hnungah Mizoram sorkar chun a thusuok nunrawng tak chu a hung hlip ta a. Ka dam chuong nawh. Unau hmelhai dawkan inbai dan mol hi!

(August 8, 2016, Bethel)