LAIRA CHÛN RIENG

Ziektu: Pu L.Keivom, Inpui Columnist

Naupang tè ka ni laia inthokin pipu thu le hla khon khawm hi ka thil inhnikna zawng a ni leiin, kan khuo Pherzawl tlanga pitar putarhai inpawlpuiin, an thu mi hrilhai inchika baihâtin, pen le zieklobu ka nei phâk china lem chu tam tak ka ziek thlak hlak a. Chu hnam ro khon khawm le vong him sin chu hnam dam khawsuokna dinga thil poimaw a ni leiin tu chen hin chawl loin ka la sunzom char char a nih. Chu thil chu a nih tu laia Cultural Mapping tia ei hril vet hi. Ram le hnam ei indin tung peina le hnam damna lampui sielna sina inthok hin suti amanih chawl amanih lak thei a ni nawh. Mani ta le mawphurna sin ei thaw a ni leiin inhlawfa anga tha duop inhrûla inhlèm puma thaw thei a ni nawh; NREGS hnuoia Job Card neituhai sinthaw ang lem lem chun a thei naw zuol.

Tlang sin thaw dinga hienghai rawi pung khawm hi i hmu ta hlak am? Ei depde takzie hrilfiena bung le châng fie tak le inzapuium tak laia pakhat a ni ka ring. Pathien hi a lo va thra de aw! Kei chu ni lang, ka luok an suksuok manah thawk-le-khata ka hmet ter pawt tawl ka ring. Inzak nachang hre loin, “Job Card ka hmu pha leh…blah blah blah” tiin tuolpârah ei la khekpui ngam nawk nghal! Baibulin ‘suon bengtlalo’ an la hung suok ding thu a hril kha i hmu nuom chun Job Card darthlalanga hin a chieng khop el. Ei hmu hma, mihriem pangngai anga ei inen tawl lai khah ei ngai vong vong el a nih.

Khuplal laibrari

Kum 1964 January thla tawp tienga inthoka June thla bul chen Parbung High School-ah Headmaster sin ka chel a. Sikul trin, zantieng thlai suong hun vela hin lampuiah mi hrat khawkheng Khuplal (Hmangropuipa) ka hung pan hlak a, a thlai suong ka tungngha a, a chanchin le thu le hla hlui a hriethai chu ka’n don a, ka ziek thlak ngat ngat hlak a. A hrietna laibrari-a inthoka thu le hla ami rochunghai le hun hrang hrang le hmun dang danga ka khon khawm laia iemani zat chu lekhabu pakhat, HMAR HLA SUINA-ah ka hlu lut a, kum 1980-81 khan a suok a, tu chena Hmar thu le hla chanchin suina lekhabu (History of Hmar Literature) um sun a la nih. Hi lekhabu hi sut thar dinga buoipui mek a nih.

Khuplal hla mi hrila inthok hin lekhabu chauh ni loin tienami pahnih ka ziek ta a. Pakhat chu ‘ZAWLLAI’ ti a ni a, a dang chu hi artikul thupuia hmang LAIRA CHÛN RIENG ti hi a nih. A tienamia changtu tak chu ‘Hranchawn’ a ni a, literechar-a a hla hlu lûta um chu ‘Hranchawn Hla’ ti a ni thung. Chu chu ‘Lohma Hla’ laia pakhat a nih.

Hranchawn hla

Khuplala inthoka Hranchawn hla ka lak khawm thei chin chu tlar ruk chauh, sienkhom thu fûn inril deu le rienginko tak a nih. Hranchawn chu unau sal sari sungkuoa an farnu nei sun a ni a; sal sari sungkuoa mi bok, an upa tak chu pasalin a nei a. Sal sari sung reng reng chu sungkaw vangneia ngai ni hlak hai sienkhom Hranchawnin pasal a nei hnung hin an sungkuo pahni chungah vangduoina rapthlak tak a hung tlung a. A unauhai po po chu hun sawtnawte sungin an thi fai vong bakah a pasal unauhai khom a pasal chauh naw chu an thi mang rit bok a. Chuong lei chun Hranchawn chu vangduoina le inzawl, thina phurtu ni dingin miin an ngai a, an thîm hle bok a.

Hieng hun lai hin tram nasa tak a tla a; hlo khom thlo dukdak hman lo lèkin a khawnawtin pûr phurin an buoi a. Hranchawn pasal khom chu pûr phurin a fe hlak a; sienkhom vangduoina kolah miin an ngai leiin an intlonpui nuom ngai nawh. Voi khat pûr phura a fe chu min an thìm ang hrimin Pawi râl a tuok a, an that tah a nih. A thi zan chun ina a maksan an naute, nene ne lai chu a thi bok a. Hranchawn chun tu khom hril ngam loin makhatin a tuor tlok tlok a. A pasal hmu loa a nau chu phum hmang a nuom si naw leiin, zing inhma takin a pasal pûr phurna tieng panin, a nau thi sa chu pawin, a’n thok suok a.

Naupang phing tràm hun, vairik velah khaw pakhat a tlung a. Chu taka chun a pasal hung tlung vak dinga an beisei chu a lo nghak a. Naupang phing tram huna a nau bu pe loa an awi lei chun a in neitunu chun bu pe dingin le ama khoma bu fa dingin a ti a, sienkhom a hril chu hre naw ang elin a don nawh. A pasal hung tlung hun dinga an beiseia chun a hung ta si naw leiin a pûr phurna khuo tieng pan chun a’n thok suok nawk a. Beidong taka hriet naw ramah a fe lai chun vate chi khat dokrawchekkor inhram ri a hriet a. Chu vate chu vangduoina tuok ding lo puongtu ni dinga pipuhaiin an ngai leiin a hminga khom ‘dokrawchekkor’ ti an lo phuok hiel a nih. A umzie chu ‘I va hei chaw/dok de aw’ tia mi inhràm khum hlak vate tina a nih. Chuonga trongsie lo inphurtu nia an ngai leiin chu vate inhràm khom chu inhràm ti loin ‘inriem’ an ti a, chu chu diriem taka trongsie inphur tina a nih. Dokrawchekkor inriem khum chu an ngai a thra ngai nawh.

Chuonga beidong taka ram palailenga a fe lai chun lamthre a tlung a. Chu hmuna chun a pasal chu a lu um ta loin a tumbu phur leh a lo zal zing el! Pawi ràl a tuok a, an that a, a lu an hawn a nih. Chuong anga vangduoina rapthlak chu tuok sienkhom tu khom lengpuitu a nei naw a, makhatin a tuor tlok tlok a., Chuleiin,

Ka lenruolin awikieng thla an fam,

Phungruol aw, tawnlaihai leh kim takin,

Lung ang an va’n bùm;

Laira riengnun awikieng thla ka’n fam,

Phungruol a bo ten e, tleikhatin,

Ràlah ni thlîr a e

tiin a chan sietzie chu thla se êm êmin hlain an zawt a nih. A umzie: Ka ruolhaiin pasal (awikieng) an chàn chun ruol le pai (phungruol) le lainahai (tawnlaihai) pungkhawmin an lengpui hlak a. Kei mi rethei (laira) inrieng hin ka pasal ka hang chàn ve chun ruol bovin, makhat chauin (tleikhatin) ka tuor a; mihai chun mi thìmin an mi ràl thlir ringot nuom chau si a.

Hi a chunga trap hla char hi besana hmangin June 16, 1964 khan Parbunga inthoka Churachandpur tieng ka hung kirin hlasam (poem) ka phuok a, chu chu besana hmangin a tienami ka ziek bok a. Chu chu kum 47 liem hnungin ka file hlui-ah ka hmu suok a, ka lawm kher el. Chu leia hi artikul hi ka hung ziek a nih. Tuta trum chu a hla chauh phor ei ta, a tienami chu ni dang hun remchangah la phor ei tih.

Khang hun lai khan mission sikul, Pawlruk chen inchuk theinaa chauh naw chuh mani tronga lekha inchuk phalna ei la nei nawh. Pawlsawm chena vernacular nei phâk dam chu mang khoma ei la mang phak naw a ni tak. Sienkhom, college chen mani trong ngei vernacular sabzek ei la nei dingzie hi ‘hmu thei lo chu a hmu leiin’ ti ang khan ka suongtuona mitthlaah ka hmu tlat hlak a. Chu huna ding chun, BA/MA level standata inchuk ding thu le hla ei la mamaw ding a nih ti ngaituoin, hlasam (poem) iemani zat zet, a thren thluk nei, a thren thlûk nei lo, ka phuok a. Chuonghai laia pakhat chu Hranchawn hla tawite sirsana hmanga ka phuok, ‘Laira Chûn Rieng’ ti chu a trùl zuolna lai siem thra metin, a hnuoia hin ka hung bun suok a nih:

A trâ sal sari kara laira maw,

A awikieng sal sari kara laira maw!

A vàng ruot am lo ni, a chungkhuo,

Ruoithlipuia hang innûl el chu?

A chung van ruot maw lenpûr lo tla,

Pomlai hrai le awikieng thlafamna ding chauh!

Chûn nunnem Hranchawn salung a zing,

Hrilhaiin laikhum a bèl, ruoithli leh.

Salung zingin pomlai hrai fam hnung,

Laira Hranchawnin awi e, zalam pheiah;

Zuopa lenpûr phur dar ang tongin,

Hrilhai biethu inzawt tak maw!

“I hrai pom sakhmel lam ang thlir la,

Vai ta raw e, chang butui, tràm tui ang damna”;

“Ka hrai riengte hi la trâm naw nih,

A zuo sakhmel a tong hma chun”.

Siel ang zui e, singkhuol zalam tluong,

Lo inriem khum dokrawchekkorin lentu kârah;

Thlunglu boa awikieng sam ang zal chuh,

Maten va tong e, laira chûn riengin.

A tu maring kamkei ruol reng maw,

Lenpur phur thlunglu siething lera chuon rêng chu?

Thangsuona maw, leido chûn rieng trapna!

Laitha zâm maw e, chûn rieng Hranchawn.

Laitha zâm ning a, awikieng boin,

Tumbu, hrai le awikieng ruong zo ning a!

Lenruol boa fam pûr hni do rêng chu,

A duoi chungchuong, laira chungchuong!

Phungruolin ser ang thìm che maw?

I zai hla chu a va’n rieng ngei de!

“Ka lenruolin awikieng thla an fam,

Phungruol aw tawnlaihai leh kim takin,

Lung ang an va’n bùm;

Laira riengnun awikieng thla ka’n fam,

Phungruol a bo ten e, tleikhatin,

Râlah ni thlîr a e”.

(June 16, 1964, Red Cross Road, Churachandpur)

Tlangkawmna

Hieng ang hla,Narrative poem hi pipuhai hlaah khan a tam. Kristien ei hung ni hnungin pipu thu le hlahai chu ringnawtu thuomhnawa ngaia vui liem dinga inchuktirna indik lo a um leiin, ei hriet naw karin, ei thu le hla tam tak ei vui liem hman a, a poi khop el. India ramin zalenna a hmu hnung, Mizo Union chok tho pawlitiks thlivirin a mi hung mut chok hnung le ei thil beisei a hlamzui hnunga mani hnam puola ke nghatsan phum ve tuma thrang ei hung laka inthok khan mani chanchin sui nachang hung hre vein, pi le puhai thu le hla khon khawm tieng hma ei hung lak tran a, ei hnam ro hlu tam tak ei hum pha a, tu laia ei thu le hla hlui neihai hi a ra suok a nih. Hieng tieng thila hma latu le thruoitu chu Hranglien Songate, Hmar History (1958) ziektu hmasa tak le hnam aidentiti phursuoktu hmasahai laia a hming hmai ngai lo ding chu a nih.

Hieng ei thu le hla, bong rem ruma ei hriet thei china mihai, bong rem ruma ei rem khawm le chuong anga ziek ngeia ei hlu lut hai hi ei chanchin suina ding le ngirhmun thar ei hung rem peinaa hmangruo poimaw le trangkai tak a hung ni tah pei a nih. A san laia pakhat chu, pi le puhai hla kha a saka sak thei, thlûk neia siem ni sien khom Narrative poem zierang put deuh vong a ni lei a nih. Hieng ang narrative poem hi kristien sakhuo ei hung lak lut hnung hin ei nei ta naw khom a hoi khop el. A poizie la hung hre deuh deuh ei tih. Hi baksamna hi iemani kong zawng beka phuhrûk dan ngaituoin ka hla hung thur suok hi kum 47 lai liem tah khan ka lo ziek a nih. Ram le hnam bul nghet indin ding chun, ni khat thilthua thaw el thei a ni naw leiin, hmathlir hla tak neia damtea bulthrut rem a ngai. Hnama ei dam khawsuok a ni chun, mani thei le phak ang tawk tawka bulthrut kan lo rem ve hai hi a poimawzie la hung hre deuh deuh pei ei tih.

(Delhi, August 24, 2011).