SINLUNGMAWI**

By L. Keivom*, Inpui Columnist

Kum 1958 khan Hmar National Union (HNU) hung indinin, 1959 khan S.K.Hrangchal chu President a hung ni a. Hieng laia Hmarhai satpui tak chu Hmar inbuk tamna hmun po kei khawma Autonomous District suol a ni a. Chuong lai bok chun Kuki National Assembly chun Kuki inlalna ram po hui khawma Kuki State siem dingin hma an lak a, tlawmngai pawl indinin, trening an nei tran a. Chu thil kakhawk pei chun 1960 February 8 khan Hmar khuo Rawvazawl an raw leiin Kuki le Hmar inkarah buoina a suok a. Hi buoina sosang lei hin kha hmaa hnam thila inhnik rak lohai khom kha nasa takin a choktho a, hnam invoina thlarauin an sip a.

Keini Pherzawl khaw mi, Mizo Union vung vanglaia zalenna thlarauin a chie zop tah, ramri vai tan zawnga lâm hai ngat lem kha chu hnam invoina thlarau hin a mi man hnê hle a. Kan inhnikna le invêt chilh tak chu Hmar Autonomous District nei a nih. Nei inla chu khawvela hin lung kim dingin kan ring hlak. Khang hun lai khan tu lai India hmarsak rama State hrang hranga hung um tah a tam lem hi District ngirhmuna um an la ni a, Rêng inlalna Manipur le Tripura hai chen khom hi State hming an put ringota chu district pakhata inhlawm, District State an la nih.

August 1960-a Kuki-Hmar buoina hung inkieng zo, favang lai khan HNU President S.K.Hrangchalin Imphal a hung sir a. Chuong lai chun D.M. College-ah Intermediate of Arts Second Year ka thaw lai a ni a. Ni danga kan thaw danin, D.M.College-a inchuklaihaiin college trinin Hmar Company-ah President chu kan va pan a. Pawlitiks inlumlet dan, abikin District nornaa hma an lak pei dan thu ngainuomum takin a hril a. Titi sep a thiem bok a, District khom a mong inlang ruon ruon tah awmin a min thlirtir a. Kan suok tawmin, “Ei District hla ding hung phuok ta la” ami ta.

Chu zan chun ka mangin Hmarhaiin khawpui thar an lo indin a, a khawpui lutna kotsuoa chun a kuolin ‘Welcome to New Sinlung’ ti lien kuouin an lo tar a. A sunga chun mipui an inzi nuoi nuoi a. An rorelna inpui Parliament khom chu a lima ka hmu hlak, a taka ka la hmu hri lo Indian Parliament ang deuh a nih. Ka lungrilin, “Hi ngei hi a nih, mang anga kan khawpui um dan dinga ka lo thlir hlak chuh. A tak ngeiin a hung inchang an tah hi tie!” ka lo ti a. Maktinain ka sip a, ka chiri a ni tak.

Ka hang thranghar chun khuo a var uou uou ta a. Ka mang chu ngaituo zing pumin tuolah ka suok a, D.M.College compound-ah makhat chauin ka’n vak a, thil tam tak ka dawnkhawl a. Ka pindana ka hung kir chun lekhapuon ka lak a,

Pipu chena ropui relna Khaw Sinlung,

Changram hnuoia buonlei lo chang tah hnung;

Din tharin chung vanhnuoi singmi tin karah,

A sakhmingah ‘Khaw Sinlungmawi’ kan tih”

tiin a chang khatna chu baihat sa ang elin ka zuk ziek suok a. A umzie chu: Pi le pu hun laia ropui taka ro kan lo relna Sinlung khuo, ramhmangpui hnuoia pila lo inchang vong tah chu van hnuoia chêng mi tin hmuah kan inngir thar nawk a, chu khawpui chu ‘Sinlungmawi’ tiin kan ko.

Sorpiel rûn ieng, Rakhen khuo ieng,

Sirva ang Hmar hrailêng lung kan ruolna;

Khuonuleng zarin, lêng dang kan ngai nawh,

Hnuoi paradis, Khaw Sinlung cham dêlah

tiin ka ziek thlak pei a, chu chu a thunon-ah ka sie a. Chu khawpui mawizie chu van ram anga an ngai Sorpiel le tienami anga an hril ‘Rakhen’, khaw ropui tak leh ka tekhi a nih.

Thusima an hril dan chun, Piel vadung kamah lung tle chi ngota rem in ropui tak a um a, a hmingah Sorpiel an ti a, chu chu van ram anga an ngai a nih. Threnkhat hril dan ruok chun, ram hnienghnar, bu le thlai thratna hmun, iengkim an intodelna hmun a um a, chu taka lal chu Sorpiel a na, in ropui tak a nei a, chu chu ‘Sorpiel Rûn’ an tih. Chu chu Sortui vadung vela um ni dinga ngai pawl khom an um. Sortui hming inlarna chu Truoni le Neilal (Sortui rakam Neilal) chanchinah a nih. Hi Piel vadung râla hin thi hnunga faisa ringa thangsuohai cheng khawmna hmun um dingin an ring a, chu chu ‘Pielral’ an tih. Hieng hi thusim (myth) ei ti ang chi, tak ram am suongtuona rama um ti hriet lo tienami chi khat, sienkhom hnam nun phuor khawmtu zai poimaw tak ni si chu a nih.

‘Rakhen khuo’ hi rêng ropui tak khawpui niin pipuhai chun an hril. Zeldin dan chi hnih a um. Pakhat chu Khena le Rama chanchina inthoka an lo lak sawng ni dinga ring pawl an um. Hinduhai thusim Ramayana-a chun Ram le a unaupa Lakshman chanchin ei hmu a. Hi tienami an hril sawng pei ei lo dong chu ‘Khena & Rama’ tienami ti a ni daih a nih. Chu zeldinna dungzui chun ‘Rakhen’ chu Rama & Khena khawpui tina niin an ngai. Pahnina chu, Burma rama State pakhat, India Tuipui kama Bangladesh le inri hi kha hma khan Arakan tiin British-haiin an kopek a. Sienkhom, a hming tak chu ‘Rakhine, Rakhen’ ti a ni a, Rakhine chu tuta a hming put dan a nih. Rakhen khuo ti hi Rakhine State-a tien laia khaw ropui tak pakhat a ni el thei. A ieng khom chu ni sien, Sorpiel le Rakhen khuo hi van ram anga an ngai, Xanadu anga mythical city (thusim khawpui) a nih.

A châng hninaa hin hla phuoktu hin pi le pu, muol lo liem tah hai chu hung tho nawkin, chu Sinlungmawi chu hung hmuhai sien a nuom leiin,

Pipu rauthla zuong tho zai hung rêl ro ie,

Sinlung khaw mawi puon ang a thar nawk tah;

Tonmang-lenbûng pâr ang a vul nawk tah ie,

Khuonu Chung Pathien malsawmna zarin

tiin rawl inring takin a ko khek tawl a nih. Hi taka ‘tonmang lenbûng’ a ti hi pi le puhaiin Kabaw phai an suoksan dinga Khampata bûng an phun le inzom a nih. A zârin hnuoi a tawk pha leh an hnung son rama ngei chun hung kir nawk dingin thu an tiem a. Chu thil, bûng thing anga hnam ropui taka hung ngir suok dinga thu an tiem, mang rama la um, a hung tlung hun ding an Tlumte thlir chu pipuhai bûng phun le chun a tekhi a nih. Ropui taka Sinlung an indin thar a hmu chun, an beisei ram chu Pathien malsawmna zarin a tak ngeiin a hung tlung tah a nih ti a hriet a, pi le puhai thlarau kuomah chu thu chu a tlanginsampui a nih.

Châng thumnaa hin hi khaw ropui hi an kawl le kienga mihaiin mi thei fàk ei inhnar anga inhnarin an chil a far el a ni thu chu,

Sak le thlang, sim le hmarin thei ang an hnar,

Hrangsam ziel thlunglua tonlairang chu:

Dailo sahming thra, khawfûr tui ang zuong lien,

Mi-nêl tamin vanrang sûm ang an kai

tiin hla phuoktu hin a hril a. An inhnar san khom a lua hnèna tonlairang a ton chu a nih. Mi hrâng pasalthra, sapui sahuoi kâpa ral thathai chu pasalthra an nizie inentirna ding le an huoisenzie chawimawinain lukawm an lu-ah zielin an inkawmtir hlak a. Chu le chun hrilkhiin, ‘Hrangsam ziel thlunglua tonlairang chu’ a ti a nih. ‘Hrângsam’ chu thu mal pahni inkop, mi hrâng + lua sam tina a nih. Tu lai tronga hril chun, ‘pasalthra lallukhum khum’ ti thei a nih.

‘Hrangsam ziel’ ti hi ka lakna chu Khuongpuithlurh chanchinah a nih. Râl a that ni chun ral rûna a fe tawma a ngaizawng kuoma thu a kham ang hrimin sâr a’n zâm chuk a. Chu chu a ngaizawngin a lo hmu chun,

Chungsima ni’n hrângsam a ziel a,

Ka lungdi’n laimi a man tah ie

tiin hla thu mawi takin a’n zawt a ni khah. A umzie: Nisain pasalthra lukawm angin lu a kawm a, ka ngaizawngin râl a that/man an ta chuh!

A tlar thumnaa ‘dailo sakhming thra, khawfûr tui ang zuong lien’ ti hi Sinlungmawi hming chu rè loa a’n thang mawizie le a hming thratna chu fùra tui angin a lien deu deu thu a hrilna a nih. Chuong anga khaw hmingthang chu a ni leiin miin an bawr luoi luoi a, sûmin tlang a bawm angin miin an bawm a nih (Mi-nêl tamin vanrang sum ang an kai). Mi-nêl ti hi mi tam tak tina a nih. Ei hlaa ei hmu hmasakna tak chu,

Khaw Singlungah kot siel ang ka zuong suok a,

Mi leh nêl lo tam ie, hriemmi hraiah

ti kha a nih. Chun, Lamlàm Hla, Partlun Hla an ti boka chun,

Nelvai sangsari hmana ruol el lo,

Chûn Sieri chawi vanchunghnung nelvai el

ti ei hmu bok a. Sieri hi Sortuia Neilal nu a ni a, a naupa Neilal chun mi sangsariin an hne zo lo le el zo lo chu a el zo thu uong taka an hrilna a nih. “Vanchunghnung’ ti hih Neilal hming lema an inbuk a nih. Chun, Hranchawn Hla-ah,

Nelvai kan lam tin bukah,

Khuoisenin sarbel ang an ùm,

ti a um bok a. Hi taka hin khawtlang lampui bula khuoisenin bu an khuor thu a hril a. A hmangna zirin ‘nelvai’ ti hi ‘mipui’ ti ni loin vantlang amanih khawtlang tia inlet ding a nih. Khawtlang/vantlang lampui hi mi tinin ei hraw hlak lampui lùn a ni a, a tawi zawngin tlâng lampui (public road) ti a nih. Chuong ang peiin ‘tlâng hriet’ ei ti chu mipuiin ei hriet tlàng (public knowledge) a nih.

Châng linaa hin vankhup hnuoia hming po po laia hming mawi tak niin hla phuoktu chun a ngai a,

Vankhup hnuoi khaw insieng sakhming chawi laiah,

A mawi chuong sakhming mawi Sinlung rùn rem;

Hranlu ang kan làm che, zai tina chawiin,

Lung lawm kim, hning sorlai li ang thuk leh

tiin, hlim taka hla sakin, sa lu an làm huol dup dup anga hlaa an inawi ve thu le an lawmna chu Sortui li inthukna tak ang hiela inthuk a nizie a hril a nih. ‘Hranlu’ ti hi mi huoisen, mi hrâng pasalthrain an ral that amanih sa that amanih lu an hung hawn, abikin sahrâng lu (hrang+lu) tina a nih.

‘Hnîng sorlai li ang thûk’ ti trongkam hi Truoni le Sortui rakam Neilal chanchina inthoka lak a nih. Neilal chu Sortuia an lal naupa, lalna changtu, tlangval fel a nih. Takam Vai lien leiin Khawkhum-a inthokin Truoni hai sung chu Sortui-ah an hung ràl-tlàn a, pûmbùkah an khawsa a. Neilalin Truoni chu a ngaizawng hle a, nuhmeia nei a nuom a. Sienkhom thu vuongva threnkhat leiin innei el loin an um a. Buoina a hung rè chun Truoni hai chu an inlalna Khawkhum khuo tieng an kir a. An fe tawmin Truoni chun an ngirhmun inang nawzie thu hrilin,

Lala, nang i’n siengna hnîng Sorlai li ang thûk,

Kei kan siengna, khawnthang ram ang pawn;

Zai i e, chamruol ang ei trìn

tiin hla thuin a’n sam suok a. Chu trongkam laia pakhat ‘hning Sorlai li ang thuk’ chu hi hlaa hin an lawmna inthukzie hril fiena dingin a luong lut a nih. Truoni hla umzie chu: Neilal, nang chu Sortui li inthuk tak angin i piengna i nu le pahai mi bul an nih. Nang le kei insiengna tekhi chun ka nu le pahai chu ram pawn anga mi pawnlang mei mei an nih. Chuleiin, ruolcham angin inthre lem ei tih, a tina a nih.

A châng tawpna tak,

Thiemna, varna, insangna, sakhming thra, mawi,

Ngawi lung ang bùm hmun, khuoi ang kaina rûn;

Hmar hraichawi vantraitro ang an zärna hmun,

Suonglungpui-Ruongtui ang kiem nei naw nih

ti hi Sinlungmawi chu thiemna, varna le hmasawnna tienga hnienghnar a nizie, ngawi dawna hmuna lung an intieng bûm thùr anga mi thiem le thil thiem an inbùm tamna, khuoi bu ang ela miin an hung baw hut hut a ni thu a hril bakah, chu khawpui chu van tonga Hmar nauhai an inzàrna hmun le an thiemna le varna chu Tuiruong lungpuia Lalruong tui thup, kang thei lo anga kang ngai lo ding a nizie a hril a nih. ‘Hmar hraichawi vantraitro ang an zarna hmun’ tia ‘vantraitro’ ti hi thing dang neka inthrang hrât, rampui thing zîng khup lai khoma dawk lùr hlak thing a ni a, chu leh chun Sinlungmawi hluotuhai chu a tekhi a, tu khomin an khùm zo nawzie thu a hril a nih.

A chang tawpna tak hi a thunon aiawa hmang, hla inthrumna, tu lai tronga benedikson, chu Sinlungmawi chu mi hluopui dinga Pathien fielna, mi thruoi pei dinga hnina le malsawmnaa vur pei dinga Pathien kuta inkoltirna thu a nih.

Tlipna thu

Hi hla ka phuok hin Intermediate of Arts ka thaw lai, tu lai le hrilkhi chun Pawl 12 ka thaw lai a nih. Trongkam ka hmanghai hi hnam chanchin le nunphung iemani tawk hre lo ta ding chun thu harsaa sip a ni leiin hriet el thei khom ni kher naw nih. Hi hla ka ziek lai hin, Hmar trong hi sikul le college level-ah MIL sabzek pakhat la hung ning a tih ti chu tu khom mang phak lo rama um a la nih. Ka ruolhai kuomah, “Hi hlaa thu harsa le inthup ka hmang rawn san chu Hmar tronga MA an inchuk phaa an inchuk ding standata ka phuok lei a nih” tiin ka hril hlak a, an innui thra nuom rak ngai nawh. Ka phuoka inthoka kum 50 hnunga chu BA level-a inchuk dingin ei hung hmang ta a, MA level-a ei inchuk phak hun ding chu pèn khat chaua hnai a ni tah.

Critics-haiin ka mang rama thil tlung, hlaa ka siem hi bi chieng a, sir hrang hranga an chai pha chun hril inchen ding hau mei an tih. A nuizat pawl khom um mei bok an tih. Tak ram khawvel leh inzomna an nei naw thu khom an hembawk inlet laia a rik pawl a ni el thei. Hi hla inchuktu naupanghai khomin an nuizat el thei bok. Amiruokchu, hringnuna hin mang ram le beiseina ram hi an intlon zing a, a thli hrâng dàn zirin beisei phak lo hiel khom tak ramah a hung inchang hlak. Chu beiseina rama chun duthu sâmin mani chan ding ei sie vawng seng hlak. Chu tlânga inthok chun hla phuoktu khom hin Sinlungmawi hi a thlir a, a duthusam po po a’n khumtir ve a nih. (August 16, 2010 Delhi).

---

[**] Hi hla hi Hmar Literature Society, Assam chun TDC/BA level-a Hmar MIL subject-a inchuk dingin a thlang a. A hla chanchin le a bebawm ziek dinga ruot Upa Hlikham Riengsete, Kanaan Veng, Muolhoi-Haflong, N.C.Hills, Assam hung ngenna zara ziek a nih. LK (August 16, 2010 Delhi)