Halloween party ideas 2015


By Pu L.Keivom, Inpui.com Columnist

Dam leh tlang khatah, Thih leh ruam khatah.-Mizo Thufing

               Ka la theihnghilh theih loh chu March 2, 1966 tûk kha a ni.  Gauhati University-a M.A  (History) ka zir zawh dawn kum a ni a. University Canteen-ah ka thrianpa Lalhmingthanga (Kamenga tiha hriat lăr zawk), Aizawl-Kulikawn mi, MA (Pol.Sc) zir lai nen zing thingpui kan in a. Assam Tribune a lo thleng a, a phêk hma zawng deuhthaw chu Mizo National Front (MNF) sawrkar intihten March 1, 1966-a India atranga indanna thu an puan avanga Mizo District-a buaina rapthlak lo chhuak chanchinin a khat a.  MA Political Science leh History zir zo trêp ve ve, thil chinchang engmaw chen hre ve pha tawh, trah leh ha thrialnain kan ram a bual mêk avanga kan mipuite mangang rûm thawm pawh chhungril benga hre ve pha tawh Kamenga nen chuan engmah sawi loin kan inen a, thu a tawp a, sawiin awmzia a neih bawk hek lo.

               Hemi thil hi kum engemaw zat lo inmung chhoh tawh a nih avangin hetiang hun khirh kan tawn buak hi thilmaka sawi tur phei zawng a ni lem lo. India indan dawn ruaia Zofate mumang tihbuaia awm chu mang zawm leh duhna a lian hle a. Zoram chhak leh thlang zawng zawng chu hlawm khata kan Rih Dil rama chantir a, hnam dang tu mah khawih buai loa kan pi leh pute hun lai anga zalen taka khawsak zawm leh kan duh hi kan pianvo a ni a, chumi duhna chu zalenna thuthlung lo chhuahna hnârpui ber pawh a ni. Kan khawvel hlui, British hoin mi rawn chhuhsak chu anni an trìn veleh neih let leh kan duh hi kan tih tur reng a ni. Chuvangin, India indan dawna kan thil ngiat pawh kum sawm chhunga kan duhthlanna hmanga India emaw Burma rama bet hlen emaw leh chumi atranga indan a ni. Chu chu kan hnam mumang, kan beisei rûk, mahse beiseina thlawn chang ta rih chu a ni. Chumi khawvel, kan Eden hlui chu chhuh let leh tuma chemtum nena kan thawh ât hmaa kan harh chhuah hman hrâm kha thil dawn thui mite beisei a ni a, mahse kum sawmhnih pawh a ral hmain kan innang ching ta a ni. A sawp pawh a nasa tehreng mai.

               Ram leh hnam tranna dawidim turûa chiah thawh inzirtirna hmanga inhrai ruih hi thil awm theih mai ni loin thil awm thrin rêng a ni a.  Mahse, pawlitiks zu tho thra lo emaw, sakhaw zirtirna dik lo emawa rui hi a thawh dan na tak leh hlauhawm tak a ni a, rui ât buai lai ber hi huai lai ber leh fing intih lai ber a ni duh hle a, harh chhuah mai theih a ni lo.  Hitlera Germany pawh khan Judaho chungah tawrawt a chhuah nasat poh leh a chaw bar a lian mai a ni.  Ram leh hnam tâna thih huamna leh ngamna hi khawi khawtlangah pawh mite ngaihsàn leh thih hnu pawha chawimawi leh hriat reng hlawhna a nih avangin, mi rilru hmin thiam leh dawi ât thiam hruaitu an chhuah hun apiangah mi tam tak mit an tivai a, hleuh tumin chhum leivak pawh an bawh mai thrin.  Martar anga kan sawi tam tak hi ‘bumtar’ an ni duh mah zawk.

Mihring duhsam: Zalenna
               Mihring hi chhang chauhin a nung lo. Ramsa anga ei leh in ringawta lungawi tura siam a ni ve lo.  Sekibuhchhuak eng anga thra pawh hûm se, a zalen si loh chuan, a lung a awi tak tak ngai lo ang.  Eden huana cheng hmasa berte kha ei leh in ringawta lungawi chu ni se, thil dang ban loin an awm hlè hlé ang a, buaina a chhuak lo ang.  Mahse, khuahkhirhtu awm lo, zalen taka duh duha engkim ti thei, Pathian anga awm an duh tlat. Chu chu Pathianin ama anpuia a siam mihring awm dan tur taka a duan pawh a lo ni mahna.  Mahse, thuneihna leh thiltihtheihna fawng vuan tur chuan thu awih dan leh mawhphurhna hlen dan zir phawt chu mihringin a tih tur hmasa ber a ni bawk si.  Thuneihna leh mawhphurhna hi thil inkungkaih tlat a ni. Mawphurhna tel lo thuneihna chu thil hlauhawm a nih ang bawkin, thuneihna tel lo mawhphurhna chu eng tihna mah a ni lo.

               Chumi thil pahnih chu inbûk tawka an hmanna apiangah zalenna dik a awm theih chauh a ni.  Hemi thil pahnih hi Saptrawnga ‘rights & duties, power & responsibilities’ an tih hi a ni.  Kan pianvo chauh hria a, kan tih tur chanpual mawhphurhna hlen chhuah lamah kan duai si chuan kan thran dan a siksawi tihna a ni. Mihring hi thu ringawta nung a ni lo. Zalen ringawt kan duh a, ei tur mamawh kan neih si loh chuan pang khing zeng ang a ni a, zalen mah ila, kan zalenna khan awmzia a nei lo. President Abraham Lincoln-a chuan January 1, 1863 khan USA-a midum nuai 40 chuang bawih ata an chhuahna thu a puang a, an hlim hle.  Lawmin kawtthlêr an fang a, ni lêngin an lâm a, an au dur dur a. Tlai a lo ni a,  an ril a rawn trâm a, lawina tur in leh lo leh ei tur chaw an neih si loh avangin tam tak chu an pute inah bawk an lawi lut leh a ni.  Engmah ni si loa intih thawven rikngawt hi khauphar thawven tiin kan sawi thrin.

               Ka ngaihtuah a. Kum 1966 khan kan duh ang takin March 1 atrangin India sawrkarin min dantir ta thut se, eng chen nge keimahni ringawt kan inenkawl thei ang? Tuirial changêl ringawt emaw, kan hruaituten chilthli far dian diana min fah thu derthawng tak tak te emaw kha ringin eng chen nge kan khawsa thei ang?  India an huat vang ringawtin khang laia East Pakistan khan engemaw chen chu ei tur min pe mai thei.  Mahse, a man a to hle ang. Rei lo teah serhtan hnamah min siam ang a, tunah chuan Aizawl tlângah, kelchal khabe hmul aia sei khabe hmul zuah vein, chhipvir lukhum khumin, ‘Allah ho Akhbar’ tiha awrawl tawp chhuaha chhamin, mi tam tak chu kan bungbu tliar tliar tawh mai thei asin.  Osama bin Laden leh a hoten bihrukna remchang leh Arab mi hausa hoin bawhhla chhamna tlangah mi rawn hmang ang a, kan chi pawh an pawlh dalh hneh tawh hle ang tih a rinawm.  Histawri her sual hi hlauhawm deuh mai a ni. Khawvel histawriah hian hmun leh hun hrang hrangah hruaitu fingin ram leh hnam kal sual leh tlu chhe tawh an tundin laiin, chawngkawr mit pu hruaitu threnkhat erawh chuan khuarkhurûmah an luhpui ve thung tih chhiar tur a tam êm êm a ni.

               Hemi atrang hian enge zir tur kan hmuh? Zalenna kan tih hian ei leh barah mahni kan intodelh si loh emaw leh pawn atranga mi rawn rûntu lakah kan inhumhalh theih si loh emaw a nih chuan awmzia a keng tlem khawp mai.  Kan pi leh pute tihuaisentu ber pakhat chu mahni thawh chhuah eia nung, mahni intodelh an nihna, “I thawh chhuah eia nung ka ni lo” an tih ngamna kha a ni awm e. Chawmhlawma awm chuan chu chu a ti ngam lo. Mahni kea ding thei a nih tlat loh avangin huaisen theih a ni lo.  Chawmhlawm ni chunga intih huaisen vak, a chawmtu nu leh pa vauh thûr thûr ngamte hi an huaisen vang ni loin sualnain an nun a khalh tawt tawh vang zawk a ni. Hemi thlirna tukverh atrang hian India hmarchhaka chengte kechheh dan leh nationalism hi kan bih nawn leh ngaiin ka hria.

Eng nationalism nge?
               ‘Nationalism’ tih hi êng (light) ang deuha mi zawng zawngin a awmzia an hriat, mahse a èn khalh thil nen inzawma rawng chi hrang hranga lâr chhuak, sawi fiah har deuh mai a ni a.  Ram leh hnam hmangaihna, tranna, chumi atana thrahnemngaihna leh nun pawh chàn huamna hi nationalism awmzia ni tura kan hriat dan leh pawm dan tlangpui chu a ni awm e.  Mahse, chutiang maia thil tluangtlam chu a ni awzawng lo. Purun ang maia kâwr thuah tam tak nei, kâwr tin han kheh ila, mit ti thîp thei vek, a thren phei chu inhal tak tak a ni. A chak zawkin a chak loh zawk hum tum anga insawiin, pro-nationalist takin a hup bet tlat a, a pakhat zawk tăl chhuah tumin nasa takin a trang thung a, zalenna sualtu khan anti-nationalist tih a hlawh phah a. Chuvangin, khawlh leh khikhâwk tak a ni.  Nationalist zawng zawng hi eng hunah emaw chuan anti-nationalist an ni a, anti-nationalist pawh nationalist an ni bawk.
 
A nih leh, Zo Nationalism kan tih ber hi enge ni ta ang? Eng ang chi nge ni a, khawi atranga rawn intran nge ni? Thuah eng zat nge awm ang? Chutiang thuah hrang hrangte chu an invuah rem em? A chhanna hmasa ber chu hetiang hian zeldin ila a thra awm e. China ram atranga zawi zawia kan lo thlang tlak lai khan, min hÅ­itu thlang lam kawlrawn kohna lam chu pan zelin, tlang thawvenga zalen taka tu khuahkhirhna hnuaiah mah awm loa kan khawsak theihna, zalenna ram chu ûm zelin, boruak nuam, ram chhengchhia, sathârte tuallenna ram, tu mah thîk leh tihbuai phak lohnaah awmhmun kan khuar a.  Chumi avanga dam khawchhuak chu kan ni ber. Chuvangin, zalen tak leh thawveng taka khawsak kan duhna thlarau chu Zo nationalism hringtu hmasa ber a ni kan ti thei ang.  Chu chu keimahni ang bawka tlang thawveng bawha khawsa, phaizawl china an hmêlma Kanaan mite hual vela awm, Israela thlahte tawnhriat pawh a ni ve tho.

Religious nationalism
Chumi hnuah chuan, British hoin an huan daiah mi hman an duh vangin min rawn awp bet a, an sakhua leh kalchar mi rawn barh bawk a. Anniho chu Pathian ang thawthanga be duh pawl kan awm avangin, chungho chuan zah nachang hre loin, kan ram pawh ‘Lalpa zawn chhuah ram’ min tihsak ta zêl a ni.  Engkim siamtu le hretu zawn chhuah ngai hial khawpa ram pilrila awma indah duhna rilru hi rilru piangsual a ni.  Chu chuan Pathian nihna a pawngsual a, British sipaiho dinhmunah lek a thrum hniam a, a huat zawng tak pawh a nih ngei ka ring.  Hemi rilru hian Zo hnahthlakte religious nationalism hi thui tak a siam a, a hruai bawk a.  ‘Religious nationalism’ awmzia hrilh fiahna tawi ber chu mahni sakhua chauh trana at chilh leh hnama neih ti ila, kan sawi sual tampui lo ang. Chu chuan MNF auh hla, “Pathian leh Kan Ram Tan” tihte hi a hring chhuak zel a ni, kan ti thei ang.
             
               Hemi sakhaw phènah hian Zo nationalism hi thranlentir kan tum em ni ang? Hemi sakhaw dawidim hian eng chen nge min chiah hneh tawh? Zofate ro hlu eng zat nge a chim pil tawh? Hemi sakhaw thanga kan tàn hnu hian, kan hnam rothil eng zat nge hluihlawnin, a rawn paipawntute chu Pathian ang thawthanga enin, an kalchar pawleu emaw pawnlang ûmin, lemchang leh lemderna nunah Zofate hi eng chena thui nge min hnuk lut tawh?  Kristian sakhua hian eng chen nge min phuar khawmin, hmasawnna kawngah min hruai thleng tawh?  Kan ram leh hnam kal zel tur innghahna tlâkah kan ngai em? Nge, sakhaw thil leh hnam thil chawhpawlh hi thil hrisel loha kan ruat? Tunah Zo hnahthlak tam zawk chuan, kan sakhua a him chuan kan hnam pawh him turah kan ring a ni. Chu chu MNF auh hla kan sawi tak kha a ni.
             
               Mahse, hemi auh hla hi auh hla him a ni em?  Hemi auh hla hi hnam thuthlunga kan kalpui chuan sakhaw dang zuitu zawng zawng chu kan hnam hmelma, kan ram leh hnam tana hlauhawm, min tichhe theituah kan pawm hmiah tihna a ni ang.  Chutiang a nih chuan kan unaute ngei pawh kristian loh zawng chuan Zo zia leh rilru pu ve lo turah kan dah hmiah tihna a ni bawk ang.  Chu chu lo ni se, Zo nationalism kan tih ber inthlunna chu kan chi-zam (ethnic root) ni loin kan sakhaw biakah a ni zawk dawn a ni.

                Religious nationalism hrin chhuah tlangpui chu religious fanaticism a ni duh zel a, chu chu Talibanism nen a danglamna a awm loh avang leh secular nationalism (tlangkhua thurin hlutna leh tranna) nen a inpersan daih avangin Zo nationalism tehfung bera hman chu a him tawk lo ang. Kum 1997-a kohhran nawrna avanga Mizorama zu khap burhna (total prohibition) an puan leh a lema tun thlenga an la kengkawh rengte hi sakhuaa turÅ­na (religious fanaticism) hrin chhuah liau liau a ni. Chumi rilru chuan thil thar lo chhuak rêng rèng a do tlângpui a, hmasawnna kalkawng tihnufumtu a ni duh hle. Mihring pianvo pawh a tehfung nen a inmil loh chuan zah nachang a hre lo. Mizorama pawl threnkhat, entirnan YMA thiltih thrin zahthlak tak tak, hnam le sakhaw hminga zawlbuk inthununna kengkawh tumna te hi religious fanaticism leh cultural imperialism hrin chhuah a ni.

Linguistic nationalism
               Kristianna tluk deuh hiala mi tam takin Zo nationalism tehfunga kan hman chu khami hmaa Duhlian trawng, a hnua Lusei trawng, tuna Mizo trawng kan tih tak hi a ni. “Mizo ni si, engah nge Mizo trawnga i trawng loh?” tih zawhna hi a ri fo mai.  Mizo intitu chuan Lusei trawng a hmang ngei tura ngaihna a awm.  Lehlam zawnga sawi chuan, Lusei trawng hmangho chauh Mizo-ah kan chhiar tihna a ni. Mahse, Zo hnahthlak hmun thuma threna hmun khat deuh chauh hi Lusei trawng hmang kan awm a, a dang zawngin kan Zo trawng threuh kan hmang thung.  Churachandpur khawpui chhungah hian Zo hnahthlak trawng hrang hrang pakua aia tlem lo kan hmang a, kan inhre tawn vek. Chung zinga lâr ber chu Mizo-Lusei trawng a ni.  Mahse, Lusei trawng hmanghoin Zo nationalism tehfunga an ngaih Linguistic nationalism/imperialism hi Zo hnahthlak tam zawkin tehfungah an hmang ve lo. Lusei trawng hi min hÅ­i khawmtu ber trawng a ni tih hi hnial rual a ni. Mahse, barh luih kan tum hun apiangah min vaw darhtu hemfungah a chang mai ang. Tunah pawh a ni hman dêr tawh a ni.

               Hei hi han sawi zau hret ila a thra ang.  Zofate kan vannei êm êm chhan zinga pakhat chu Duhlian-Lusei trawng denchhena hmanga zawi zawia Zotrong lo piang chhoh mek hi a ni.  Chumi Zotrong luipui chawmtu hnâr pawimawh ber chu Zo hnahthlak trawng hrang hrang an ni a, chumi hnârte chu an chak poh leh Zotrong hi a thrang chak ang a, an chak loh chuan a thran a thru ang a, a hnâr a kang chah chuan a tawpah Zo Luipui pawh a kang chat ve mai dawn a ni.  Hnam dang trawng, entirnan English emaw Hindi emawa chawm len a nih chuan zawi zawiin kan trawng hi mono-syllabic atrangin polysyllabic-ah a inlet ang a,  chîmralin a awm ang a, Zo trawng ni lo, trawng dang daih a piang ang a, a hmangtute pawhin Zo hmêl an pu thertè tawh lo ang.

               Chuvangin, Zotrong hi hrisel, chak leh hausa taka a thran len kan duh chuan a chawmtu hnâr hrang hrangte hi chimraltir aia tihchak zual sauh sauh a ngai. Hei hi Lusei trawng hmangtute thlir dan letling chiah a ni.  Mahse, Zotrong leh Zo hnahthlakte dam khawchhuahna kawng him leh dik sial kan tum si chuan, kan khawhawi kan tihzau a ngai. Aizawl hi amahin a zawl ngawt lo; zawl nuam leh chenna tlaka siamtu chu a mihring chengte kan ni.  Kan Zo nationalism pawh awmze neiha siamtu leh din chhuaktu tur chu keimahni kan ni. Chu chu kan ni tin kraws put tur, kan hmaa lum reng chu a ni.

Khawi lamah nge?
               Zofatena zalenna kawng kan sial dan chanchin ziahna lehkhabu, Saptrong leh Zo trawngin, a chhuak tam ta hle. Chung zinga Holy Bible tluk deuh hiala chhah, R. Zamawia buatsaih ZALENNA ZINKAWNGAH (2007) tih sub-title ah chuan “Zalênna Mei a Mit Tûr a Ni Lo” tih a hmang a.  Hei hian ngaihtuahna a fah a, a bu hming ringawt pawh hian thu a sawi thÅ­i hlein ka hria. Zalenna ram ûmin, zalenna meichher chhiin Zofate hi kan zin a, chumi ram kan thlen hma chuan zalen kan duhna rilru hi kan chawi nung zêl tur a ni tih thu hi a lehkhabu kan chhiar hma pawhin a ziaktu hian min chah nghal a ni.

               Eng hri nge kan vei bik ka hre lo, India hmarchhak leh a chheh vela chengte hian zalen loh riaua inhriatna kan neih tlat a, a chhan erawh a inang vek lo ang.  Kan kilkhawr lutuk vang leh pawn lam nena kan inchiahpiah loh lutuk vang chu a ni hmasa ber ang.  Keimahni ang rual phei chu, British India khua leh tuia piang, kan duh thu pawh thlu loa India khua leh tuia luang lut kan nih bakah pawn lam, Vai thil hrim hrim chu kan sakhua nena inhal, chumi avanga tiltip tlat tum leh mingoho, abikin misawnariho thiltih hrim hrim chu dik lo theih loh tluka ngaia dah sâng kha kan ni a.  Chutiang khawpa kan rilru min lo bawih hneh tak tlat si chuan intih-India chu intih-Hindùna leh Vaina, Hindi zir pawh intih-Indianna ni tura dahna a awm tlat a.  Mingo ngaihsanna chi min tuh rualin Vai hrim hrim hmuhsitna chi an tuh telh bawk a ni.  Chuvangin, keini thrang chhoh vel kha chuan ‘India rama awm kan ni a, mahse Indian kan ni lo’ tih kha kan auh hla ber a ni a, an trawng zir pawh ban sawm biak tlukah kan ngai tlangpui a ni.  Chumi boruaka chengho tan chuan indanna thuchah hrim hrim chu Aigupta bawih emaw Babulon sal emaw ata chhuahna dar ri angin kan bengah a ri tlat a, bum pawh kan awlsam.

               Tun thlenga zalenna kan sual dan chanchin chhuitu leh ziaktute sam zin ber pakhat chu min awptu British sawrkar khan kan duh thu thlu loa an duh dan dana min dai darh avanga ram hrang hranga cheng ta kan nih thu a ni awm e. Kan dinhmun an tih fel hma, Crown Colony hnuaiah dah loha min chhuahsan kha kan harsatna bula ngai pawl kan awm.  Kan histawri kal liam tawh kha kan beisei dan anga her kir a, siam thrat kan duh a ni.  Thlir dan erawh a inpersan nasa hlein ka ring. Ziaktu pakhat phei chuan British rampera kan awm atranga India indan dawn thleng, 1895-1946 inkar, kan zalenna min chhuhsak chhung zawng kha kan ‘Golden History of Lushai Hills:Zoram-Chin-Lushai-Kuki Country’ tiin lehkhabu hial a ziak ngam asin! Ziaktu dang pakhat pawhin lalnu pakhat an man, lung ina an khung hlum chanchin a ziak a, Tlawm ve lo Lalnu Ropuiliani tih hming a pe a, hla pawh kan phuah kÅ­r nguai a ni.

               Kan pawlitisian zinga lâr tak Ch. Saprawnga erawh chuan, kan lal tlawmte chanchin a ziaknaah, “Lal pawimawh zual deuhte chu Kulkhut (Calcutta)-ah an zinpui a, an lo tlawm haw em em zel mai a ni. Mizote han tlawm vek chu, an tlawm ngawih ngawih mai a. Saphovin an hrual nasat poh leh an tlawm nasa mai a. An Independent laite kha ngaih let lehna emaw, neih let leh tumna emaw an nei leh tawh ngai reng reng lo” tiin a ziak ve thung a ni (Ka Zin Kawng p.33-34). Keihawla “Golden History” kha vantlang tukverh atranga thlirtute chuan an lo hmu tui-êk hle a, kan lalte kha ‘sappui tawnah’ an lo tlawm ngawih ngawih zawk a lo ni.

               Chuvangin,  Mizo Union hruaitu hmasaten a tira Zofate insuihkhawmna an khukpui vak kha bansana hruaitu tharten lal ban lam an khukpui vak zawk kha thil tih awm rêng a nihna lai a awm ve a ni. ‘Kan hloh hlêpah kan chhiar’ tih ang maia kan zalenna min chhuhsak hun, kan tlawm lai hun ber ni si, a letlinga vut tui thlawr bel tih ang maia kan histawri-a hun chhuanawm ber, kan hun rangkachaka (golden period) ngai pawl kan awm tlat kha chuan, mipui huat kan hlawh palh a nih pawhin, kan phû ve rêngah ngai ila, thudik a zawl zawk mai thei.  Chutianga mingoten kan thluak min sûksakte Zo nationalism chu min bawihtu mingote ngaihsanna ripa tan leh anniho biak (worship) a ni.

               Zofate zalenna mei alh, British sawrkarin duh duha min huh behsak tawh hnu rawn chhem nung lehtu hmasa ber chu 1946-a piang Mizo Union kha a ni a. Lal thuneihna paih a, vantlang rorelna khawl bun a, zalen taka mipui rorelna hnuaia awm kha kan thupui ber a ni.  Khami hmaa Zofate ngaihtuahna rûk ber khamtu, mahse a taka khawvel hriata kan la sawi chhuah ngam si loh chu Zo hnahthlakte insuihkhawm a, Greater Mizoram din a, Zoram Sawrkar siam a ni a. Chu chu bawhzui turin November 21-23, 1946 khan Lakhipur, Cachar-ah H.K.Bawichhuaka Chairman-na hnuaiah Cachar, Manipur, Mizoram leh hmun hrang hranga Zofate aiawh an inkhawm a, Zofate zawng zawng rorelna khawl pakhat hnuaiah awm a, Mizo Sawrkar din turin thutlukna an siam a, Memorandum an theh lut bawk a.  Hei hi khawvel hriata ziak ngeia Zo nationalism, Zofate lungkham rûk kan puan chhuahna hmasa ber a nih ka ring. Pholeng pawimawh tak a ni.  Chumi vang bera H.K.Bawichhuaka kha lung in bang an zûttir a lo nih chuan Zo nationalism vanga tâng hmasa ber a ni kan ti thei bawk ang.

            Rorelna fawng an vawn hnuin Mizo Union chuan Zofate insuihkhawmna lam kha zawi zawia an hlamchhiah tak avangin, eptu pawl United Mizo Freedom Organsation (UMFO), ZALEN PAWL tiha hriat hlawh zawk chu insuihkhawmna chi thehtu a rawn ni a, a chi theh chuan zung a kaih zel a, thrang khat liam hnuah Mizo National Front a rawn hring chhuak ta a ni. Hemi pawl hi riltramna chi hnih, taksa ril tramna leh zalen duhna avanga riltramna hrin chhuah a ni bawk a, dul pan raih khawpin Zofate kua a zut fân a, kan chiau rawng rawng a, lehkhabu hmingah pawh thlan tur dang a vang a ni chawk ang, ZORAM A TRAP (C.Zama) kan tih mai loh nakah! Kan hla phuah thiam V.Thangzaman,
            Tho la, ding ta che, i hliam a dam e,
            I tha thrumte a kiang e;
            Hnutiang hawi loin, ram kal siam ta che,
            Khuavel i la chhîng ngei ang
a ti tak na a, ‘UT Thra Mi’ emaw, State puitling emaw pawhin kan hliamna hi a tidam tak tak meuh em? tih zawhna hi kan chhan duh dan a khuangrual loh hle mai thei.  Kan riltram avangin kan sawrkar lakah kan nuar a, kum sawmhnih chuang thisen leh mittuiin min bual a. Mahse, riltrâm beidawnga kan nawrh lai ai mahin State puitling min voh hnuin intodelh lamah hnung lam kan Å­m emaw tih mai turin intodelh lam aiin leiba kan ngah tual tual a, kan kimki deuh deuh a, a ni têlin kan huai nêp tulh tulh bawk a ni.  Ram kalsiam kan rêl dan hian a fuh loh vang nge, khawvel kan chhinna tur hi kan hlat tual tual a ang hle.

               Khawi lam nge kan pan zel dawn?  Zalen tak tak kan duh chuan mahni intodelh ram leh hnama kan indin chhuah leh a ngai.  Chawmhlawma nung mihring chu mahni kea ding thei lo, a chawmtu zahngaina ringa khawsa a nih avangin a zalen tak tak theih loh.  Vehbur khawn tura kan thlan lalte hi Delhi tlangah lo zah viau tura kan beisei chuan ei leh barah kan ram kan intodelh hmasak phawt a ngai.  Hnam zahawm nih kan duh chuan chawmhlawm hnam kan ni tur a ni lo.  Chuvangin, zalenna mei mit loa chhem nun reng kan duh chuan ei leh bara intodelh nun, economic nationalism & self-reliance hi kan chang thlan ber a ni tur a ni.  Dul thêp hi zalenna thli ringawta hnawh puarin awmzia a pai rei lo. Hetiang hi a nih zel dawn chuan, Zofate Jerusalema kan ruat Aizawl hi hmun dangah a la insawn daih mai ang.

Tlangkawmna
               Zofate hi khawvel hmun hrang hrangah hmuh tur kan awm ve tawh a, kan Zoram khawvel hi a zau tual tual a, a zau zual deuh deuh turah ngai ila. India, Myanmar leh Bangladesh-ah kan awm darh ber a.  Kan awmna ram hi ram chhengchhia a nih thu kan thu bulah kan sawi lang tawh a. Hnam ropuia kan indin chhuah dawn chuan, Israela thlahten ram hnianghnar Aiguptaa awmhmun an khuar ang khan, keini pawh kan Aigupta hmun hrang hrangah, an thiamna leh finna te, an hausakna leh hmasawnna thuruk te zir a, chungte chu kan ram leh hnam din chhuahna tura hman hlawk dan kawng kan dap a ngai.  Chumi kalkawng chu kawng hrang hrangah kan zawh chhoh mek a, USA-ah ringawt pawh kum 1990 laia 80 vel bawr lek kha tunah chuan a sang zawnga chhiar tham thlang tla kan awm tawh a ni.

               Israela thlahte chu Aigupta ramah kum 430 an awm hnuin, mi 70 vel lek kha mahni hnam leh nihnaa la bet reng, mahni trawng hmang maktaduai hnih chuang, hruai chhuah tur an la awm a ni. Keiniho hi kum zali hnuah hruai chhuah tur kan la awm ang em? Kan ram luahte hi eng anga chhengchhia pawh ni se, kan kutah a la awm reng ang em?  Tuna mi rama kan ngaihte hi chumi hunah chuan ka ram luah lai bakah kan kutah a lut tawh ang em?  Hengte hi zawhna pawimawh tak a ni a, a chhanna pawh keimahni kuta awm a ni.  Kan ram hi kan kut hmangin kan zauh theih a, kan kut atrang bawkin kan hloh vek thei. Khawvel map hi map hlun a awm lo a, a rama chengte duh dan angin ramri hi a insawn mai zawk a ni. Chumi atan chuan hmathlir thui tak nei a, inralring a, inbuatsaih lawk a ngai.

               Khawvel kalhmang leh inlumlet dan kan thlir chuan, Thuhriltu 3-a a sawi angin, engkim hian hun bi ruat, remchan hun bîk a nei threuh a. Thli hrang hrang a tleh châng leh tui pawh a fawn châng a awm. Pawlitiks thli a tleh châng te, thlaraua harhna a thlen châng te, thu leh hlaa malsawm ruah a tlâk châng te, thilsiam leh sumdawnna lamah hmasawnna a thlen châng te, remna leh muanna, indona leh chhiatna a lèn chang te leh nguai muchuknain  ram a tuam lai te a a awm.  Lirnghingin leilung hmel a tihdanglam vek theih ang hian, pawlitiks lirnghingin ramri a sawi danglam vek thei.  Chumi a thlen hunah chuan, hmathlir neiha lo inbuatsaih lawkte chuan ram thar an siam mai thrin.  Mahni unau, chhul khat kualte nena ram khata cheng hi hnam tin duhsam a ni duh zel.  Zofate mumang leh beisei ram kan din mekte pawh chumi huangah chuan a tla vek ang. Van ramah thleng, Zofate chuan mingo leh vai venga awm ai chuan Zo venga awm chu kan thlang zawk vek bawk ang.

               Bethesda dil a fawn huna lo inbuatsaih lawk hmasa apiangin damna an hmuh ang khan, keini pawh hnam dam khawchhuahna tur chuan kan inbuatsaih lawk a ngai. Sakhua (religious nationalism) emaw leh pawlitiks (political nationalism) emaw hi min hui khawmtu atan a pawimawh laiin, engemaw chenah min thren darhtu pawh a ni thei. Fimkhur taka hman a ngai. Hnam thil, thu le hla (cultural nationalism) erawh chuan min hui khawm reng.  Thu leh hla phuah thiam te, ziak mi te, zaithiam te, rimawi tum thiam te, chanchinbu mi te, dawnril te, lehkhabu chhuahtu te hi kan kalchar vawng nungtu leh tihmasawntu an nih bakah kan pindan ril thlenga min rûntu leh zai khata min luantirtu, trawng tihmasawntu leh min zirtirtu an ni a, insuikhawmna hmanrua atana trangkai ber an ni. Tun lai, IT-Age-ah phei chuan internet hmangin khawi hmuna awm pawh dawhkan khat kîlin kan titi tlang thei tawh a, hei hian kan beisei phak piaha nasain Zoram khawvela chengte hi min hip hnai a ni. MZP ten Zofest an huaihawt thrinte hi a tak ngeia Cultural nationalism chawi larna a ni a, ram tina awm Zofate min phuar khawm zualtu a ni.  Zo hnahthlak zawng zawng huapa Cultural Mapping tih dan tur ruangam kan duang mek a, hmun threnkhatah mahni sum sengin preliminary survey kan ti tran mek a ni. Hemi thil hi hmun hrang hranga Zofa chengte min phuar khawmtu leh pawlitiks thli a tleh huna huang khata min lawitirtu hmanrua pawimawh tak a la ni dawn a ni.

               Kan histawri kal zel tur hi keimahni duh dan ang takin kan ziak tur a ni. Miten min ziahsak kan beisei chuan, an histawri ziakah hmun thra kan chang ngai lo ang. Hei hi eng lai pawha thudik ding reng chu a ni. Zofate beisei ram leh auh hla chu lungrual taka Zoram khawvela engkim intodelha kan len hun tur chu ni rawh se.
               Lenrual duhte u tho r’u,
               Ral tiang i kai ve ang.

Post a Comment

Comments not related to the news or article may be deleted.

Powered by Blogger.