Ngaituona Hmang

By L.Keivom* Inpui Columnist

Na chun hrieng in ta,

A ngaina hre naw ti niu,

Mit chun hmung in ta,

A umzie man naw ti niu.

-Isai 6:9

Times of India (June 14, 2005) a Mukul Sharma ziek ‘Need To Rethink Thought’ ka tiem chun kum tam tak ka lo ngaituo ve ta hlak thu chu nasa nawk zuolin a mi’n ngaituotir a, a mi sukhar huoi bok a. Ka thil ngaituo chu mi dang khomin nasa taka buoipuiin an lo sui ve a nih ti zuk hrietna chun a mi suklawm bok a nih. Chu thu chu a thupuia ka sie, ‘Ngaituona Hmang’ ti hi a na, Saptrong chun ‘Human Consciousness’ ti hi a laktawi thei dan tak ni mei a tih. ‘Nachang hrietna’ amanih, ‘Hmangchang hrietna’ amanih khom ti thei a ni bok.

Pathienin mihriem thluoka thilthawtheina a sie zaa sawmkhat vel chauh hi mi naran chun ei hmang phak ni dingin mi thiemhai chun an sui a. Scientist ropui Albert Einstein (1879-1955) ruok khan chu 15% vel chu a hmang phak el rawi mawh an ti chauh a nih. Kum li sung velin mihriem thluok hi a puitlinga ngai a na, chu chu a hmang rawnin an sor nasa a, a hmang tlawmin an sor tlawm el a nih. Computer thluok ang a na, computer pangngai char khom hi a hmang thiem le hmang thiem loin an sor trangkai dan chu inthlau tak a nih. Ieng anga hmangruo thra le thilthawthei khom a hmang nawtu le a hmang dan thiem lo ta ding chun ieng tina khom a ni nawh.

Ka thil ngaituo rop chu eini rawi thluok hmang dan le hmang naw dan a nih. Thluok hmang ei ti chu ngaituona hmanga thil ngaituo le thaw a nih. Ei nungchang le khawsak dan tlangpui chik taka ei bi chun, mihriem le ransaa inchuk ngai kher loa thil hriet le man el theina lungril ei nei, Saptronga ‘instinct’ an ti, eini tronga chu ‘pienvar’ amanih pienphunga varna chi khat um chu ei hmang deu tak lem niin a’n lang. Hi hi sir hrang hranga bi le inkhi thei a na. Kei ka thlirna chu literechar tukver, thu le hla le trong ei hmang danah a nih.

Chu chu ei hril hmain Scientist threnkhatin ‘conscious thought’ mihriemin ei hmang tran hun nia an sui dan chu, hang bi thuok ei tih. Kum 1976 khan Princeton University (USA) a saikawlawzi professor Julian Jaynes chun lekhabu dangdai tak, The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind ti a ziek a. A hung suok chun maktia lungphu chawl vang khom an um nok a nih. Hun inthim lai, sakhaw ril rem naw zawng lekhabu taphot a ziektu leh raw an chîng hun kha ni sien chu, hi lekhabu hi raw tuok ding laia kandidet thra pawl ning a tih.

Prof. Jaynes sui dan chun, mihriemin ngaituona lungril a hmang tran hun chu kum 2800 vel chaua upa a la nih. Chu chu Grik mi ropui, mitdel Homer-in Helen of Troy chanchin, hla thu hmanga Iliad le Odyssey a ziek huna ngai, B.C 700 lai vel kha a nih. Baibul tlanga inthoka thlir chun Isai hai le Jeremia hai tuol leng lai hun kha a nih. Prof. Jaynes hin khawvel hmun hrang hranga sivilaizeson hlui Sumerian hai, Ur hai, Babulon hai, Egypta hai, Hebrai hai, Mayan hai, Mycenean hai le Asia rama chenghaiin thu le hla hlui an lo maksana inthokin ngaituona an lo hmang tran dan nasa takin a sui a. A thil suia inthoka mihriemin thluok an hmang tran hun ni awma a hmu chu a lekhabua hin a ziek a nih.

Ama hril dan chun, mihriem thluoka hin thu le hla umzie thlier hrang theina, Saptronga angular gyrus an ti chu a um a. Chu chun tekhi thu dam hmanga thil ei hril umzie chu a lo thlier hrang a. Angular gyrus chu a hung inthrang dan ang peiin ngaituona khom a hung inthrang a. Tienlai chun an thluoka angular gyrus khan an pathienhai le mi lienhai thupek ang ang chu a’n dik le indik naw khom ngaituo zui loin, thu tawpa ngaiin an pom el hlak niin a hril. Tu laia mi threnkhatin kanseling ei thaw dan hmang leh khom hin an inang hmel khop el. Chun, an ngaituonaa rawl an hriet chu a tak taka an pathienhai amanih thlarauin a hril angah an ngai hlak leiin, rawlin a ti ang angin an khawsa hlak niin a hril bok a. A hmu dan chun, tien lai thusim le thurachi (myths and legends) an rikawthai hi a’n dik le indik naw ngaituo le thlier nachang an hriet hmaa an lo nei a nih.

Tu lai hnai el khan India mi scientist pakhat, California University-a Center for Brain and Cognition-a director V. S. Ramachandran chun American Psychological Society inkhawmah thluoka angular gyrus sinthaw dan nasa taka research an thaw thu a hrilnaah Prof. Jaynes thu lo ziek threnkhat indikzie le kong danga research an thawnaa an thil hmu suokhai chu a tlangzar a. A hril dan chun, thluok voi tieng panga um angular gyrus bawmah thil infuk lo (defect) a um pha chun hrilkhina amanih entirna amani hmanga thu ei hril hi a thu ang charin kha thluok neitu khan a pom thei a, a umzie le kawk ruok chu a man thei nawh. Entirnan, ‘Sakhi thing chung lawn’ ti ta lang, thil ni thei lo, zeldin thubawl mei mei a ni thu ka hrilna ni sienkhom a umzie man naw ni a, thinga sakhi lawn tak tak angin ngai a tih. Hi ngaituona bawm thilthaw dan hi research an thaw nasat ang peiin chieng lema ei hung hriet pei beisei inla.

Hieng thu ei hril hin tien lai mihai khan ngaituona an nei naw amanih, an naw leh an ngaituo thei naw amanih tina a ni naw a; an ngaituona kha chik taka thil suina ding le a sie a thra thlier hrangna dinga hmang nachang an la hriet naw amanih thiem naw amanih tina a ni lem. Hi ngirhmuna hin eini rawi hi ei la um tlangpui niin an lang a, chu chu pom harsa ei ti hle khom ka ring. Sienkhom chu chu ei nina ni tlatin a’n lang bok si a nih. Chu chu thu le hlaa ei ngirhmun besana hmangin hang bi pei ei tih.

Hienga ngaituona hmang loa khawsak le chàng, phing a trâm leh bu fak a, dang a châr leh tui dawn a, hnawm a suok leh inhnawm a, zun a suok leh inzun a, imu a suok leh zàl a, nuhmei le pasal inpawl a, ruolhaiin an thaw leia an thaw ang ang thaw ve chot a, thuhriltuin an hril ang anga lo ngai ve elna le thil dang dang, ni tina ngaituona seng ngai loa ei thawhai hi saikawlawzis-hai chun ‘sleepwalking existence/ state of functional somnambulism’ an ti a, chu chu tho invet anga khawsa tina a nih.

Chu ei ngaituona kalhmang fe dan thlir theina thra tak chu zieka ei thil siehai a nih. Chuong laia entirna thra tak chu ei Baibul hmang laihai hi ni mei an tih. Pathien thu a ni leiin, tien laia mihriemin thluok hmang nachang an hriet hmaa an lo thaw ang khan, a ziek ang angin, an dik le indik naw ngaituo loin, ei hmang top el a nih. A thuin a kawk naw khom a umzie ni dinga an mi hril kha ei inkawktir a, “Chu chu a tina a nih” ei ti hlak. ‘Chu chu a tina a nih’ ei ti hin ‘A hril tum a threla chu, chu chu chu kha kha a tina a nih’ ei tina a nih. ‘Archal a’n bu a, bawngchal a khuong a’ ti ang deuh a nih. Chuong ang chu ei Baibul hmang lai le ei thu zieka hai hin a tam êm êm. Mihriemin ngaituona a hmang tak tak pha ruok chu a hril tum tak hrilna ding trongkam le thu mal indik a ngaituo a, chu chu a hmang lem hlak a nih.

Entirna tlawmte hang hmang inla. “Thu chu tisain a hung inchang a” an mi tipui leiin chu chu ei lei le lungrilah a cham song a. Sienkhom, Baibul chang dangah tisa thil chun Pathien a suklawm thei nawzie thu le thlarau thil le tisa thil chu thil inkal le inaihal tlat a nizie a mi hril tlat si leiin, thu chu Pathien kal zawng, tisaa a hung inchang tak tak chu ni sien, iengtin am sandam ei ni thei ta ding a na? tiin indon inla, ei buoi nghal a ni el. Sienkhom, ngaituona hmanga ei tiem naw leiin indon nachang ei hriet naw tlangpui. Beram ruol anga an mi khal khawmna kohrana ngat lem hin chu ‘sleepwalking existence’ tak taka la khawsa niin ei inlang. Ei piengthar rawnna hin umzie a nei tlawm ding a lo ni hrim a nih.

Kum iemani zat liem tah khan Delhi Hmar Christian Fellowship sande sikul-ah Chanchin Thra Johan kan inchuk a. Chu trum chun Dr. Jacob Pudaite kuomah, “ ‘Amaa chun hringna a um; chu hringna chu mihriemhai varna a nih’ tia ‘varna’ ti hi chu hung thlak ta êm êm ro, ka luok a suoksuok a nih” ka ta. Chuong lai chun Dr. Rochunga Pudaite buotsai Hmar Bible (Millenium Edition, fiemthua ‘Leikhawr Baibul’ an ti bok kha) sut nawk dinga an buoipui lai mek a na. An sut nawk khan chu an hung thlàk ta hrâm a, lawm a um kher el. Hi taka hin Saptrong thu mal ‘light’ chu Lusei trongin ‘enna’ an ti leiin, Dr. Thanglungin ‘varna’ (wisdom) tiin a lo inlet suol a. Ngaituo chet loa inlet chun ‘varna’ zuk ti el khom chu thil olsam tak ning a tih. Amiruokchu, Hmar trong chun light chu ‘var’a na, ‘varna’ chu ‘wisdom’ a nih. Saptrong Baibul chawi thei, B.D khom a zêngpuia intung khop ei nei hnung khomin hi ‘varna’ an lo zep suola hin kum sawmnga chuong zet ei intang a nih. Ieng leia a’n dik nawzie ei hmu suok thei naw? Ngaituona hmanga lekha ei tiem naw lei a nih. Baibul changa khom ei tiem rawn tak laia mi ni sia a’n dik nawzie ei hmu thei tlat naw chun, ‘sleepwalking existence’ a la um zing ei nih ti a chieng hle an naw maw?

Kum 2003-2004 sung khan Churachandpur-ah kum khat deuthaw ka um a. Hi sung hin pastor le kohran thruoitu iemani zat kuomah ‘thil suol thaw’ (committing sin) le ‘thil thaw suol’ (committing mistake/blunder) indanglamna hi hril fie ngiel ka tuma chu ka hlawsam niin ka hriet. A ri an hrieta chu a umzie an man el thei nawh. A san chu ei Baibul hmang laiin, Pathien thuthlung kalin, ‘thil suol thaw’ ti hi ‘thil thaw suol, thil suksuol’ tia an mi lo siepek vong leiin, ngaituona hmang loin, chu taka chun ei intang el a nih. Berampuhai hman chuong ang ngirhmuna um ei ni chun ei beramhai lem chu ngaituoum tak ning an tih. Silai chawia mihriem le mihriem sa anga ei inpel le kohran ei insekhek khom hi thil mak danglam a ni nawh. Ei nina tak, ei thaw awm hrim a ni lem. Sleepwalker ei tam taluo. Ei chala BA/BD/MA/Dr ei bel thret thrut hin umzie a nei tlawm.

Kum 2004 khan Hmar Yahoo Group (HYG) forum hmangin trong lesson iemani zat ka thawpui hman a. Chu taka chun lekha thiema ei ngaihai thusep ziek iemani zat, a trannaa parakraf hmasa tak pei chauh entirnaa hmangin, chik takin ei ngaituona khawvel le chu chu hril suokna dinga ei trongkam hmanghai infuk le infuk naw thu kan bi a. Kan thil tum tak chu ngaituona mit honga thil bi chieng dan inchuk a nih. A san chu thu ziek ding chun ngaituona hmang hmasak phot a ngai lei a nih. Sienkhom thimin var a theida ang deuin, ‘sleepwalking existence’ a inthoka thu ziektu threnkhat chun ‘conscious thought’ hi an lo lawm awzawng naw hi a lo ni a, inlepsenaa ngai a, theida nuom el khom an bo nawh. Chu chun, ei ngirhmun hi nasa nawk zuolin a mi’n ngaituotir a. Chu thu chuh hi taka hin a hmawr ka hang phor lang met a nih.

Inbi chieng a hun ta khop el. Eini lai hin ngaituona hmanga kalchawi, sinthaw, lekha inchuk le nun khal ieng zat am um ei ta? Lungril naset le mitdel ei ni dan hi iengtin am inhre suok thei ei ta? Mi thu hril ngai a, a ri khom hre a, a hril umzie hre si lo le mit pahniin en kur a, hmu zing a, a umzie hmu thei si lo ngirhmuna um hi thil trium tak a nih. Lungril mit le na a’n hong chieng hma chun thil iengkhom hi man fuk tak tak thei a ni naw a, ramsa le mei insuizom zinga hring ang ei nih. Zawnga inthoka vantirko ngirhmun ei chuong kaina dinga sirbi ei hraw ding hi a la sei taluo.

*Pu Keivom is a retired Indian foreign diplomat and author of ZORAM KHAWVEL series.