Writing in Hmar: How to avoid common errors

[Dear reader, We are happy to inform you that as a part of our extended 'Learn to Speak Hmar', Pu L. KEIVOM*, our columnist, tells you how and where you should use correct words and letters while writing in Hmar-Inpui Editor.]

A THLÛK LE THLUOKA BUOI
Confusion worse confounded.
-John Milton’s Paradise Lost

Delhi Thurawn August 16, 2009 suoka khan Thangnuntluong Ralsun-in ‘Hmar tawng TL, THL & TU hmang dan tlangpui’ ti artikul bengvarthlak tak le vâng tak el a hung ziek a, lawm a um kher el. Ama hi a hmêl en nek nêk daia pa dangdai le inril, thu thiem, a tonhriet le thilthaw mak tak tak, mi tam tak phor ngam lo ding, innui hok hokna khop a ni lai zinga ngaituona fa tak el ni si ziek ngam, pa huoisen le thil thra bawzuina tienga pa tumru le zângkhauh deuh el a nih. Delhi Version Baibul kan buotsai laia kan hmathlir ang thlir ve phak, lekhaa ditsakna chibai mi hung buktuhai laia pakhat a nih.

Ka lawm bêk bêk chu Grammar formula hmanga ‘tl, thl’ lam le hmang indik dan a hung sui hi a nih. Chu chu scientific takin Transitive le Intransitive zawngin a hung thre a. Ei trong rurel (structure) hi Grammar a um le um naw khom hre lo ei pi le puhaiin damtea an hung ser suok pei a nia chu umzie nei taka an hung duong suok a nizie chu hi ei artikul hril lai hin iemani chen a hril fie hlein ka hriet. A san inril tak a um a, chu chu hi hi a nih. Ngaituonaa um thu ei hril suokna dinga hmangruo ei hmang chu thu mal hrang hrang, ri tum tum nei a nih. Chuong thu mal tinhai chu ei hril tum kawk dingin ei rem khawm a, an inhril fie tuo a, umzie neiin a suok hlak. Ei rem khawm indik naw chun a kawk ding a kawk fuk naw a, umzie mumal a nei thei nawh. Chuonga umzie nei taka thu mal rem khawm dan le hmang dan indika ngai hrilna chu Grammar ei ti hi a nih.

Trong hi naa ri hung luthai damtea ei thluokin an indanglamna le umzie a lo thre thrawp, chu chu ri hmang boka ei hung hril suok le hawrop hmanga a ri ei ziek suok chu a nih. Naute ei ni laia inthoka nu le pain trong dan le thu mal tin lam dan an mi lo inchuktir angin ei hung trong suok a. Thil lam harsa tak tak khom an mi lo inchuktir anga lam dan ei inchuk leiin ei hung lam thiem el a nih. Isu zirtirhai kam hawin, “TL le THL lam dan thiem lo le a hmang dan hre hrang lohai hi anni suksuol leia nan nu le pahai suksuol lei?” tiin indon vet ah inla, “An nu le paa inthoka an rochung a nih; inthiem naw el chi khom an ni nawh” ti hi donna indik a ni ka ring. Dannaranin, Vangai Tlang suokhaiin an thiem naw tlangpui. Entirnan, Hmarhai laia Hmar trong thiem tak ni thei ding Pastor Thangngur chengna Vangai tlanga inthoka hung ni si Delhi tlanga Pastor Lalditsak Inbuon le Thralai thruoitu Lalchungsiem Thlawngate hai dam hi TL le THL hmang thua chuh an bo ve map a nih. Scientific deua Thangnuntluong formula anga inchuk ding lem chun an lu inhai zuol mei a tih.

Lien lemin hang sui inla, Zo hnathlakhai lai hin ‘R’ aia ‘G’ hmang lem le ‘Tri’ nei lo ei um a. ‘G’ Group hai hi tlang hrang hranga ei um darh hnunga ‘R’ le ‘Tri’ lam thiem lo thla fe peihai chu an ni ring a um. Hi hi ei umna le ei indawrpuihai zira thil um a nih. ‘G’ Group laia mi Raltehai (Galtehai) chu Rûn vadung (Imphal River) kam ei hung tlunga inthokin ‘R” Group lai an inzèl leiin a tawpah an trong thlauthla topin Mizo-Lusei trongah an insung lut vong a. Paitehai laia threnkhat, Mizorama chenghai chun ‘R’ le ‘Tri’ la lutin, trong thar, thothâng thra tak el ‘Dapzar’ an hung ser suok bok a nih.

Trong hi ei insunga inthoka ei hung inchuk tran a nih. Ruol ei hung pawl theia inthokin ei ruolhaia inthokin ei hung inchuk bok a. Trong hmang indik thua nu le pa dittui le fîr hai chun trong hmang dan ding le trong dan indik an nauhai an inchuktir leiin, chuong ang sungkuoa inthoka hung seilienhai chun trong an hung thiem deuh tei hlak. Sikul an hung kai pha leh Grammar zuia trong hmang dan le ziek dan indik an hung inchuk bok a, an hung thiem sap pei hlak. Mizoram sikula kaihai hi Middle School chena khom trong indik taka hmang le ziek an thiem hman ta hle a, High School zo phak chin lem chu hmang tlaka thiem an ni tah. Chu ruol chun cultural history tam tak an inchuk sa a, a san chu trong hrim hrim hi a hung suokna trobul, a neitu hnamhai nunphung hriet chieng naw chun thiem tak tak thei a ni naw lei a nih. Chu hrietna chun anniah hnam aidentiti nghet takin a tu sa bok a nih. Hnam hi trong, trong hi hnam a nih.

Ei ngirhmun tlangpui
Hmar Biel le a se vela Hmar trong hmangna khuohai hi hmun danga chêng Hmar trong hmanghai nek chun an trong hmang inziet bik ding le indik lem dinga ngaina a um tlângpui. Kum 1960 bawr vel chena mihai kha chu ni khom an la ni el thei. Chu hnunga hung seilien, kum 30-40 bawr vel mi, lekha thiem china ngaihai chen khom an Hmar trong ziek hmu thei tlawmte um suna inthoka ei bi chun, beidongum khopin ei tla hnuoi tah niin a’n lang. Hi lei hin a nih ei trong vuina dar vawtu chu eini ngei ei nizie thu artikul ka ziek hiel khah. Ei ngirhmun bi chieng pei si lo le a san suokna ding lampui dap pei si lo, vate lien le ngal sang ostrich anga pilvutah lu phûm a, “Tritna hrim ka hmu nawh” titu threnkhat chun ka artikul kha an ngaimaw thu khom an khekpui hrim a nih.

Ieng leia thri be thei china inngaihai lai chen khom TL le THL hmang dan le lam dan la thiem lo ei um am a na? Chu nek hmana inngaisietum chu: Ieng leia mani trong ngei khoma umzie neia thu ziek thei mi ei vang tah èm ém am a na? Ieng huna inthok khan am ei tlaksietna hi a hung intran a na? Ei mission buoi kakhawk leia ei sikul chim siet ra suok a ni? Inchukna ding lekhabu le chanchin bu, trong indika ziek ei nei naw lei a ni? An naw leh, khawvel dang paw theina lampui um sun chu Saptronga lekha inchuk nia ei hriet leia ei trong hi ei hung ngaitha le thlada tran?

Kum 2003-a muol liem tah, ka ruol dittak L.Rokungin zirtirtu pahnih ruoia kum 1995-a ‘Rokung Hmar Medium School’ ti Pherzawl tlanga a’n din hiel san kha ieng lei am a na? English Medium School ngot ei hung uor a, fee chawi ding nei lo naupanghaiin kaina ding an hung hriet naw a. Kha hmaa thiemna var an kap suokna Pherzawl High School, a khaw neituhaiin ‘Nalanda University’ hming lem an inputtir hiel tlanga meu khan kum sawmli hnunga chun, a hminga High School a la ngîr zing laiin, nunghak tlangval ni tah, lekha khom tiem thei lo tam tak an hung um el tah a nih. Pangzat a um khop el. Chu chu a hmun meua Rokungin a zu hmu chun a lungril a na êm êm a, ama sum sengin Hmar tronga lekha inchukna sikul a hong top a, doka si siin mi tam takin lekha an hung tiem thei pha nawk tah chauh a nih.

Thangtlawm thila la nuomhai chun ei lak ngei ngei dingin, trong bukna phahlaah Mizo-Hmar trong hmanghai le Mizo-Lusei trong hmanghai ngirhmun tlangpui hang buk vak ei tih. Ka hmu dan chun, Mizorama pawl ruk inchuk phak haiin Mizo trong an ziek thiem tlukin Hmar trong hmang BA/MA haiin Hmar trong an ziek thiem ta nawh. Hmar Biela inthoka hung haiin an thiem naw zuol amanih ti ding hielin a um tah. Thla hni vel liem tah khan Hmar Biela seilien, Delhi tlanga sinthaw, ofisar pakhat Hmar trong ziek besana hmangin trong ziek dan indik inchukna dawkan kan hong a. A thranghai chun la hrieng an ta, dawkan kan hong san chu ei ngirhmun inbi chieng theina a ni tâkduoi beiseina lei a nih. Hmar Biela seilienhai meuh khom trong hmang le ziek thuah hieng khopa ei bosàl a ni chun, ieng tik huna inthok khan am hi tluksietna hi a lo intran ning a ta? ti hi sui makmaw a nih. Ei bo tranna ei sui suok thei chun ei bona san bul khom olsam taka sui suok thei ning a tih. Trong chu a hmangtuhaia innghat a ni leiin, ei thiem zuol pei chun ei hmasawn ruolin hma a sawn tiel tiel a, ei thiem naw deu deu ruolin a tlum hmang tiel tiel bok a nih.

Ieng leia Mizoram sikul suokhaiin mani trong hmang le ziek an thiem sia eini sikula seilienhaiin an thiem ve naw am a na? Ieng leia an pastor hai, evangeliz hai le upa haiin thu inril tak tak thiem takin an ziek thei si a, an nina ang chel ve eini rawiin ei thaw thei ve naw? Ei thaw thei naw lei a ni, an naw leh ei thaw pei naw lei? Sir hrang hranga inthoka bia donna hrang hrang pek thei a ni laiin, sîr khata inthoka ka hmu ve dan angin ka hung tar lang ding a nih.

A thluoka buoi
Ka sui chet chetin, a san bulpui nia ka hriet chu ei sungril mit var dan inang naw lei a nih. Miin chieng êm èma an hmu hi ei hmu ve thei tlat nawh. Hmu thei ding chun taksa le thlaraua ei mit hlietu phuhlip thuo tam tak hi a hmatiema phì thlak pei a ngai. Ei phì thlak hma chun ei taksa mitin en kur inla khom hmu thei a ni nawh. Sungrila danglamna nei ding chun thilthawna iengkimah mit phuhlip tlakna Damaska kotsuo tlung phak a ngai vong.

Entirna pakhat hang la inla. Kha hmaa Johan 1:4 “Amaa chun hringna a um; chu hringna chu mihriemhai varna a nih” tia ‘light’ ti ‘var’ tia inlet ding, ‘varna’ (wisdom) tia an lo inlet chu BD inchuk zo, Saptrong khom hrie, hrilfiena bu chen siemhai khomin ei hmu thei tlat naw leiin, kum sawmruk zet eini tronga Baibul ei nei hnung, Millenium chen khom an mi la hmangpui zing a nih. Delhi Version kan buoipui lai hi thil nghok umzie le siem thrat a hun takzie thu ka hril an lo hriet leh BSI le BFW khomin an hung thlak ve tah trawk a nih. Chuong ang chu ei Baibula hin sang tam a um a nih. Ieng leia Saptrong tiem thei chin khoma ei inlet dik naw hi ei hmu suok el thei naw? Ieng leia ‘chawlna tui pang’ ti dam chu trongkam indik lo hulhuol a nih ti ei hriet thei naw? Tuiin pang a nei hlak am a ni? Ieng leia taksa le tisa, inthieng le thienghlim, thil thaw suol le thil suol thaw indanglamna ei hriet thei naw?

Ngaituona ei hmang pei naw lei dam, thil ei sui chet pei naw lei dam, ei ngaituonain a hol phak naw lei hrim hrim dam, ei thil hriet indik le indik naw fie châkna le tumna lungril (inquisitive mind) ei nei naw lei dam le ei ngaituonan a la phak naw hrim hrim lei le thil dang dang a ni thei. Naupang trong thei hlimin thil tam tak hriet fie nuoma chawl loa ram tin an indon anga mihriemin thil um san le a fel nawna lai siem thrat dan ding hriet fie nuoma indon a, zong a, ei dap pei sung phot chun hma ei sawn naw thei nawh. Chu sung po chun ei thluok ei hmang trangkai zing tìna a nih. Chuong anga thil dilsûtna lungril chu ei tlasam. Thluok hmang pei, ngaituona sukche pei ei tlawm. A thluoka buoi ei nih. Ei fak a, ei dawn a, nuhmei pasal ei innei a, ei huongah mawl takin ei inbùm let let a, huou huou thil a ni pha ei pung khawm hlut a. Hrietna le thiemna ram ril paw dinga sechal huoi anga rol ngam le pei chu vairika arasi zong ang a nih.

Ieng leia a thluoka buoi am ei na? Hi hi a tawi thei ang takin, thil ziek le inzomin, hang hril fie tum ei tih. Ei thu hril le ziek ding hrim hrim hi a hmasain ei thluoka inthoka suok lungril ngaituonain a sui a, a hmu chieng hmasa phot a ngai. Chieng êm èma thil ei hriet chu trongkama ei hril suok pha khom a fie deuh tei. Ei ngaituonaa chieng lo ei hril tum pha, ieng anga trong thlumin tuom mawi tum inla khom, a umzie a chieng thei chuong nawh. Ei thu ziek tluong nawna le chieng nawna san tak chu ei hriet chieng lo ei hril tum hlak lei a nih. Chu chu khaw lai hmuna khom, ieng trong khomin, a ni vong. Ngaituonaa ei thil hmu thlalak chu bau amanih zieka ei tarlang hi a nih. Ei ngaituonaa thlalak, negative kha a chieng si naw chun, ieng ang thiemna khom hmangin nam kai inla, a fie thei chuong naw hrim hrim.

Ei harsatna hi chu chauh chu a ni nawh. Ei ngaituona thlalak chu fie hlein hre inla khom, ei hril suokna trongkam kha a fie naw chun a chieng thei chuong nawh. Chutaka chun thu tienga mi themthiem le themtlaw kutsuok a hung danglam tah èm ém hlak a nih. Ieng leia thu ziek tieng dannarana ei themtlaw am a na? Ieng leia thu mawi tak le invaw lawn thra taka rem khawm ei phu suok thei naw? Ei inchuk naw lei dam, ei thaw thrang naw lei dam, inchukna ding lekhabu thra ei nei naw lei dam, trong ziek dan indik lo, ei lo hmang thrang tah hlakin a mi thruoi khawhlo lei dam, ei trong a ni leia ei uksak naw lei dam le thil dang dang lei a ni thei.

Chuong laia ei thu ziek dan kalhmang tu chena thruoitu tak nia ka hriet pakhat chu ei sakhuo lekhabu a nih. Kan hung tleirawl suok ve laia mi thiem le thil chinchang hrea ngaihai kuoma Hmar trong ziek inchukna dinga lekhabu thra rawn ding kan indon zata an mi kawkhmu rop chu Baibul a nih. Iemani chena chu thu indik khom a ni ka ring. A san chu, khang hun lai khan, zirtirbu le naupang inchuk ding lekhabu tlawmte ti bak chu Hmar trongin lekhabu a la um naw tluk a nih. Tiem ding um sun chu Lusei trong lekhabu vong a nih. A dang Saptronga tiem ding um sun chu kan text-book a nih. Lusei tronga an phuok le Saptronga inthoka inlet tienami, zieklobua kuta an ziek, kan kawpi sawng tlawmte chu tiem ding kan nei sun chu a ni nawk el.

College kan hung kai hnung chun literechar khawvel paw theina Library a um ta a, a hung zie-um ta hle a. Amiruokchu, kan Saptrong hriet phak ve chin kha a la pase hle a, dere tluk khom a la ni nawh. Sienkhom a baihat hrat zawngin kan nor ve thung a, keini tawkah hma khom kan sawn hlein ka hriet. Hienga literechar tienga mit a hung keu meta inthok le Saptrong Baibul ka tiem ve trana inthok hin, kha hmaa trong ziek inchuknaa enton dinga Baibul an mi lo hril hmu kha ni theiin ka hriet naw tran a. A Hmar trong chu hril lo, khang laia hmang lar tak King James Version (KJV) khom kha literechar a nina le hringna lekhabu a nina muolah thra hle sien khom, Saptrong ziek inchukna ding chun a thra nawh ti ka hung hmu suok bok a. Hi taka inthok hin KJV Saptrong le chu thleka Lusei tronga inthoka a ngiel a ngana inlet Baibul Hmar trong chu trong inchuknaa besana hmang lo dingin 1962 khan thutlukna nghet tak ka siem tah a nih. Chu ngaituona fe pei chunk um sawmli hnungah Delhi Version Baibul hi a hring suok a nih.

Ka ngaidan chun, mi tam lemin Hmar trong ei ziek dik thei tah nawna san laia a pukhawi chu ei Baibul Hmar trong a nih. Chu chun ei ngaituona a thruoi a, tlang ronga hril el ding kha a hriet thei dan intak zawng tak, ruol rem lo èm èma thu rem khawmin hril ei tum a. Chu chun ei Hmar trong ziek chauh khom ni lo, ei Saptrong ziek chen khom khom a thruoi a, a mi chokchawrawi hne khop el. Tu lai hnai ela lekhabu suok, Saptronga Rev. Lalhmuoklien ziek Gospel Through Darkness ti le Mizo-Lusei tronga K.C.Vanlalruata ziek ‘Mizo Hla Kungpui: Hmar Mirilte” ti kawm hnung tieng khan tarlarna thu Saptrong le Mizo trongin mi iemani zatin an ziek a. Hang bi chieng inla, eini rawi ziek po kha chu, a Saptrong khom a Mizo trong khom, a fûk naw top el a nih. Chu chun a thlûk chaua buoi ei ni nawzie le a thluoka buoi ei ni lemzie a hril chieng hlein ka hriet. Hieng ang ngirhmuna intang zing hi thangtlawma lak a hun tah. Ieng tik am ei har suok ding?

============
[*Editor's Note: INPUI columnist Pu Keivom is a retired Indian foreign diplomat and a respected Hmar Mizo litterateur. This article was written by him on Aug 27, 2009, New Delhi.]