Ni Tin Hun Hmang Thrat Dan

By Dr. Lal Dena, Manipur University

Ni tin hun hmang thrat dan ding, dan rangkachak (golden rule) zam thei a ni nawh. Nisienlakhom, a hnuoia hin ni tin hun hlawk taka hmang thei dan ding thubul panga ka hung zam a. I tiem zoin a tak ngeiin hmang nghal la, i hlawkpui ngei ka beisei tlat.

Pakhatna- I ngaituona thunun rawh:

Ngaituona le suongtuona hi mania intran a ni a, thunun thei a nih. I lungrilah ngaituona thra tu la, thil thra sik i tih. Thil thra tu la, nun dan thra sik i tih. Nun dan thra tu la, nungchang thra sik i tih. Nungchang thra tu la, chanpuol thra sik ngei ngei i tih. Ngaituona hin thil a siem thra thei ang bokin thil a suksiet thei bok. Scientist hmingthang Albert Einstein lem chun, “imagination is more important than knowledge” a lo ti hiel. Suongtuona hi a hrat em em a. Mit khap kar loin mita la hmu ngai lo ram khom a fang suok thei. Mi pangngaiin ni khata suongtuona chi hran hran sing ruk neka tam ei nei thei. Dawnril mi (thinker) hai lem chun hi neka tam khom an ngaituo sa thei. Chuong lai zingin lungrila ngaituona tha hratna dawnri mihai khomin zaah sawm vel an hmang trawk. Pathienin suongtuo theina tha a mi lo pek hi a nasain ren ruol a ni nawh. Lungril tieng pang inchuktuhai chun mi tam lemin thil thra naw le tep lo tieng zaah sawmriet ei ngaituo hlak an tih. A thra tieng ngaituona chun zaah sawmhni chauh ei hmang tina a ni chu. Zing ei thoa inthoka ei zal chen kara ei thil suongtuohai TV hmaia hung inlang thei pei ni sien chu rapthlak hleng a tih. Amiruokchu, ngaituo theina ei nei hi rannunghai neka ei danglamna chu a nih. Ngaituona hi a poimawin thil a thaw thei em leiin, a hmang dan le a thunun dan thiem tum ei tiu. Ngaituona chu ieng tin am thunun thei ei ta? Zing ei tho hlima ei ngaituona hmasa tak le ei hla dit hai dam hin sunni thlak an mi don hlak. Chuleiin, hieng hin thaw rawh. Zing i tho hlim, i trongtrai hma’n i pindanah kraws lim amanih rose par amanih a tawi tawpah minit sawmpanga bek thil dang ngaituo der loin bi cher cher rawh. Chu zoah, an ringin “Hnena ka ta a nih” tiin voi thum bek ban vaiin kungfu thaw ang deuhin inhok rawh. Chuonga i thaw chun sunni thlak inring zo takin i hun hmang hlak i tih. Ngaituona ei thunun pha, lungril ei thunun hlak. Lungril ei thunun pha ei hringnun hi ei thunun thei hlak a nih. Mani ngaituona le lungril thunun hi Jeriko kul hne ang tluka poimaw a nih ti theinghil ngai naw rawh.

Pahnina: Trongbau thra:

Trongbau thra’n siel a man. French mihai thil ching thra ka ti em em chu, khawlai hei suok inla, hmel hriet hmel hriet naw ti loin “bourjorn” tia greeting mi an thaw hlak hi a nih. Nang khoma a hun le a hmuna zirin Good Morning, Good Evening, Good Night ti hai hi ren naw rawh. Hmel hriet le hmel hriet naw kuomah khom hmang hlak rawh, ansie law ngai naw ni hai che. Good Morning an ti thung ve naw che khomin buoi naw rawh. Mi nuna buoi naw phot el rawh. I kawl vela mihai ta dingin malsawmna ni tum rawh. I hlimah, i thlahnuoiah mi dam raw hai se. Nupa lem chu hringna ram trong- trong khuoizu ruokin inbieng ei tiu. Nupa ei inhmangai hi hriet sa a nih. Amiruokchu, an khat tawka, “I love you” ti hlak ding a nih. Muol mi lo liemsan tah Pi Hausuohnieng-in a pasal muol lo liem tah a dam lai “Ka hmangai che” tia a lo kuo ngawi ngawi naw thu an sirzie Sielmat nupuihai a hril ka hriet. Dam lai nun te hi a tawi vei leh, rinumna’n hmang zo ei tih ti inlau a um. Trongbau thra hi ren nawng ei tiu. Amiruokchu, ei trongbau suok chu hmangaina chia saw a ni ngei ding a nih. Nu pakhatin an pa hmeruo phurhai “Awih, a tui chi vek! Ei hlan ka nghakhlel hluah hluah mai” a ti ang chi hi chu ni kher loin.

Pathumna-Thilthra thaw:

Bible lem chun mihriem hi thil thra thaw dinga Pathienin a buotsai lawk a nih a ti top. Thilthra chu tu chung chungah khom thaw inla, a thlawnin a luong ral ngai nawh. Thilthra ei thawnahaia inthokin hmu kir nei naw inla khom, sir danga inthokin malsawmna chu dam lai ni la la khom hin a hung luong lut tho tho. Lamdangmei, Chiru khuo, Bishenpur saka ka pu Kamzabiek Keivom leh kan va um a; ama’n pharamacist sin a thawa, keiin headmaster babu sin ka thaw a. Kum khat tal top hlaw nei der loin sin ka thaw a. Ka sinthaw ra zuk sor el ding a um der nawh. Chuong nek hmanin saruok deuthawa vuok dokin ka um. Kum 1959-60-a unau suopui Kukihai le ei buoi lai kha a ni a. Inremna thuthlung ziek a ni tah leiin ka pu Kamzabiek leh Lamdangmeiah kan sinthawna kan va sunzom nawk a. Zan thimbutin tuol silai leh kan quarter an hung inhuol el chu dam hrim kan inring tah nawh. Kan silfen an hlip vong a, an mi hei vuok tran a. Pi Hnemin trap pumin “Lalpa, Lalpa…”ti’n a khek a. Anni chun, “Aliembada (ariembada) Ishoawr ko gunu” (A thlawnin Pathien ko naw rawh) an ti chuh! Saruokin kekorte leh chauh thi lo aruongin an mi maksan a.

Khang hun lai dam kha ka thlir let changin, kum khat zet hlaw khom nei der loa sin ka lo thaw kha Lalpa’n sir danga inthokin mal a mi sawm a; ka beisei phak lo nina chen a mi pek a nih tiin ka ngaituo hlak. Mi dang ta dinga thilthra thaw nghok nawng ei tiu, a hun takah a ra ei sik ding a ni si a. Taoism inchuktirna chun “Thilthra mi thawpektuhai chunga thilthra thawng ka ta; thil thra naw mi thawpektuhai chunga khom thil thra thaw tho ka tih” a lo tih. Sakhuo tin inghatna bulpui chu thil thra thaw a ni vong. Buddhism zuituhai lem chun thlarau inpem thei an ring a; an dam laia thil thra ruok an thaw chun an pieng non pha nun insang lem le ropui lema pieng an inring chu tie. Benzamin Franklin chu ni tin a sin tho zoin zanah a pindanah suna a thilthawhai a thlir let hlak a; a lo thaw suol a um chun thaw nawk ta ngai lo dingin thutlukna a siem a; thil thra a lo thaw chun, a zinga chu neka thra lema thaw dan a ngaituo nawk hlak. Zing i tho charin, minit sawmpanga hun ser i hmang zo hnungin, “Voisun hin ieng thil thra am aw ka thaw ding? Mi dang thratna dingin iem aw ka thaw ding?”ti’n inngaituo hlak la, pakhat bek thaw loin i ni inliemtir naw rawh.

Palina-I voisun hun hmang thra rawh:

Hun liem tah hnung chu khawsawtna le dawn sukseitu mei mei a nih. An hoi aamanih le a rinum khom kokir thei a ni chuong tah nawh. Liem tah le ni tah kha in nitir naw thei a ni tah nawh. Amiruokchu, thil liem ta hnunga inthokin inchuk ding ei nei. Suksuol hi mihriem dan a nih. Liem taha ei suksuolnaa inthokin leson ei inchuk ding a nih. Tum a na tonhriet thra hauh chu? Tonhriet thra hauh chu liem taa voi tam tak thil lo suksuol tah, a thil suksuolnaa inthoka leson inchuk, suksuol nawk ta lo dinga fimkhur thiem chu a nih.

Inchuknaa hmang ding naw chun thil liem tah hnungin trangkaina a nei tlawm. Chuong ang bokin, thil hma tienga thil la um lo thlirin hun khawral ding a ni nawh. Thil la tlung lo chu suongtuona mei mei le thil chieng kuong lo a nih. I ta ding le ka ta dinga poimaw tak chu voisun hun ku hi a nih. Zani hun kha a bo tah a, zinga ding hlak chu la hmu lo, thil chieng lo a nih si. Ei nei le ei chang zing chu voisun hun hi a nih. Bible lem chun voisun hun hi hun lawmum, sandamna ni a mi tipek hiel a nih. Zaipu hmingthang H.W.Longfellow chun hieng ang hin a lo insam a:

Trust no future, howe’er pleasant,
Let the dead Past bury its dead!
Act, Act in the living present;
Heart within and God o’er head.
Hma tieng nun khuo chu lungkham naw la,
Liem tah chun a mi thi chu lo vui sien,
Tuta um zingah hin thaw vat vat rawh,
Lung lut tak le Pathien en zingin.

Pangana-Iengkim tuok dingin inpei rawh:

Chu chu, kha kha tuok ka ta, chu chu kha kha tuok der naw ningah i ti thei am? I ti thei nawh. Thil inlumlet a tam lem hi ei thunun thei khela mi vong an nih. Eksiden khom mani suksuol naw lei khoma tuok thei a nih. Thil ei tuok ding le ei tuok naw ding thua ditthlangna le thuneina ei nei der nawh. Chuong a ni chun lungawi taka a tlung ang ang lo tuok el chu ei thaw ding tak chu a nih. Malsawmna le thil thra chauh i beisei chun, hlawsamna le beidongna a hung pha iem chang i ta? Ei thi dan dinga khom dit thlang thei ei ni nawh. Pathien thu deuh hlekin zuk sep inla, Joba chu a kephaa inthokin a lu sip chen pansiein a bawm a. A nuhmeiin Pathien hrilsie dinga a hei chophawk chun, “Pathiena inthokin thil thra ei hmu ang bokin thil thra lo khom ei hmu sa ve ding a nih"ti’n a don hlauh el. Tirko Paula lem chun, “Iengkim in ta a nih” a lo tih chu. Hi hin a sie a thra a huop vong.

Dam sung ka tuok taphot i tir ni sien,
An hoi le rinum khomin lawm ka tih

titu nun chu hnena nun a nih chu. Iengkim a sie a thra, a rinum le inhoi tuok dinga inpei sa zinga i um chun, chu ngei chu engthawlna nun, nun zalen le inzaum a nih. Tirko Paula chun ieng lai khoma thi inpei zingin, “Intlansiekna thra chu ka zo tah a, ka tlan chen ding khom ka suo tah a, ringna chu ka vong zing a. Tuta ka hmabak chu felna lallukhum dong chauh a nit ah” (2 Tim 4:7-8) a ti chu. Kei khom dam sunga intlansiekna hi zo thawk khatin kan hriet tah a; amiruokchu, hun tawite Lalpa’n a mi la pek hi ieng thil thra thawnain am sukbit ka ta ti hi ka lungril kaptu tak a nih.

Khi a chunga thubul pangahai khi, hei hmang nghal ta leh. Hi khawvel indona zawl lien taka hin, ran naset nuom nuoma an thruoi let angin um naw la; chuong ang indonaah chun pasal thra, thangsuopa ni tum lem rawh. H.W.Longfellow bokin hieng hin a lo ti khah:

In the world’s broad field of battle,
In the bivouac of life;
Be not dumb, driven cattle,
Be a hero in the strive.