Ruoi! Ruoi! Ruoithe Hi!

Prof Lal Dena, (The author is Inpui.com patron and a history professor at Manipur University)

Krismas ei hung hnaih nawk ta a, ruoi buoiin ei buoi nawk ding chu ni awm a na. Eini India hmar sak kila hnam tlawmte, mi vai hnu rama Kristien sakhuo lo la lut ve hai hin ruoi thang lova Krismas ei hmang thei naw tlat hi a mak ti ding hlak chun ruoi hi ei hnam nunphungah a lo inthlung det bawk ta si. Ei nunphungah ruoi hi a ser laia a mei ang tawp a nih si.

Ei pi le puhai khan iengtin am ruoi an the hlak a, iengleia an lo the hlak am a na ti hi zuk suihmet ei ta. Ruoi an thena sanhai chu tulai ei khawtlang nun fe pei le khawvel inher danglam pei leh hin inzawmna le inlaichinna an la nei am ti hai dam hi zuk thlir let met ei ta. Tulai hun inher peih leh inzawmna (relevance) an nei ta naw chun, ennawnna (re-evaluation) nei ei ta, a thahai la hmang zawm pei ei ta, a tha naw hai chu ei bansan pei ding a nih. Entirna dingin, Kristien ei ni hma’n man le muol tha tak ei lo nei a, siem danglam met metin ei la sawm zinga; a hun izirin tienlai sekhat (cheng sawmli) khan tulai huna umzie a nei ta naw leiin, man le muol sukbo chuong si lovin, man bi ei sukdanglam el a nih, a tha em em.

Ei pi le puhai kha lo hma neia sinthaw mi an lo ni tak a.Tangkasuma fak le dawn zawng (monetized economy) an hmang hma chun lo nei baka ran vai an lo ching hlak . A tlangpuiin an ran vai hai chu ar, ui, kel, beram, vawk, bawng, lawi le siel an ni deuh tak.. Khawtlanga mi neinung inkhina pakhat chu siel iengzat am a nei a ti hi a ni hlak. Siel man a tova. Mingoha’n an mi hung awp hma chun siel pakhatin cheng sawm li a man a. Chu chu sekhat an tih Nuhmei man chu sehni sethum a ni chun, a sielin an inpek naw leh siel pakhat aiin cheng sawmli an lak el, pawisa a la vang leiin.

Tuhin pi le puhai ruoithe dan tlangpui le an thena sanhai tulai huna thil um dan le tephme peiin zuk suih ei tih.

1.Sungkuo bing ruoithe: .Sungbing ruoi chu an nuom hun huna an the el hlak. Dannaranin thal hung intan ding lo vat hmain an the nuom deuh hlak. A san chu vawk chal lien dam an that pha, a thau thahai sahriek dingin an er a, sahriek chu rawtheikhuongah an sie a; a theufu ruok chu lo vat riek huna hme dingin an sie tha hlak. Vawk mal le darhai chu farhai an lo indawmtir hlak.Tulai huna ruok chu sungbinga vawk that a vang tah; farnu samal/sadar hlaw khawm hril ding a um ta meuh nawh. Vawkchal nei hai khawmin a puma zawr a hlawk lem tah ti an hriet a, sungkuo binga vawk that mei mei a vang tah. Vawk man a tha deuh deuh, sungkuo ta dinga sum hnar pawimaw tak pakhat a hung ni tah.

2. Mo lawmna: Tienlai chu mo lawmnaa thaw makmaw chu vantlang ta ding ruoithe a nih. Mi neinung deuh hai lem chun ran lu kip an that hlak. Mo lawmnaa ran that naw chu dan bawsie ang tluk hielin an lo ngai hlak. Tulai huna ruok chu ei hung changkang met met a, inren nachang ei hung hriet a. Innei zova Biekin Compound sunga thingpui le bei hlekin ei inzo der el, a varzang em em, Sunzawm pei ding a nih.

3. Sesun Inchawng le Thangsuo: Tienlaia pi le puha’n an hlutsak bek bek chu thangsuo a nih. Thangsuo dan chi hni a um a, in tienga thangsuo le ram tienga thangsuo a nih. In tienga thangsuo ding chun sesun inchawng a tul, chu chu mi nazawng thaw thei a ni nawh. Mi neinung bu kak zawn, silai zawn thlo suok thei naw hai chun an tlin nawh. Inchawng ding pa chun a hma thla khat dana zu ngan bel a khaw mipuihai kar khat tlai tawk ding a lo bil ding a nih. Zu ngan bel khat chu buhum patling phur khat awr a ni hlak. Ngana bil ding bu nunghak tlangvalin a khaw nawtin an lo suk hlak. Inchawng ding pa tuola seper phun a ni a, sepera siel chal thlung chu inchawngpa chun feiin a nak taka a sun hlak. Mizorama lal nunrawng thenkhat lem chun an suoknuhai an sun sa hlak. Sesun inchawng thaw theitu chu thangsuoa ngai a nih a. Thangsuopa/nu chu pielrala faisa ring dinga ngai an lo nih. Chuleiin chawngchen le thangsuo chu a lo pawimaw em em a nih.

Ram tienga thangsuo ding chun sahrang lu kip, hieng sakhi, sazuk, saruol, savawm, sakei, ram siel le sai kap a tul. Sahrang lu chu inei a tul hlak. Ram sa a chin le lien izirin an eina ran chu a chinin a lien ve pei. Chuong ang sahrang lukip kaptuhai chu mihrang pasal tha an ni a, zupeng nopui, lal le khawnbawlhai dawn hma khawma, dawm hmasatu an ni hlak. An sa kap luhai chu zawng lu chenin an tuolpukah an tar nghuon hlak. Chu chu pasal tha in hriet theina tha tak a nih. Chuong thangsuohai chauh chu pielrala faisa ring dinga an ringhai chu an nih.

Eini ruok chu kum 1910-a inthawk khan Kristien ei lo ni tah a. Gospel Centenery khawm ei lo hmang zo chauh a ni khah. Ringtuhai ta dingin thangsuo le sesun inchawnga ruoithe a tul ta nawh. Ringna leia sandam ei ni lem tah. Ei vangnei bik em em. “Aw Pathien, Nangma chanchin tha zara lawmthu kan hril che” tiin ei ban ei vawr suo suo hrim a ni khah.

4. Ruokngha: Tienlai chu mithi sawngbawlnaa thaw makmaw pakhat chu ruoithe a nih. Thi nia ruoi chu ruokngha sa an ti hlak. Tulai chen khawm, hi hi thaw makmawa ngaina a la um, a.pawi khawp el. Mithi sunghai chawkbuoi lovin, khuol rala mithi ral dinga fe hai chun sungkuo bel el ding a nih, an naw leh, laibung lo bengvar el ding a nih. Lusun sungkuo chu tuolbawm le laibungha’n maw phur el raw hai se. Khaw thenkhata lem chu ruoithe ti tak lova, thingpui inlum chen khawm an khap tah. A tha khawp el.

5. Kaisan fielna Ruoi: Pi le pu huna ruoithe pawimaw pakhat nawk chu Kaisan Ruoi a nih. Chungdal ding in neitu’n lo vat lai a lo sat khawl hlak a. Inhna ruok chu lak khawlsa a um ngai kher nawh. Chungdal put le inhna phur hi ni khat thila zo vawng a nih hlak. Hieng sinhai hi mimala thaw thei ni lo, tlangpunga thaw ngei ngei tul an nih. Abikin inhna dang lem chu in chung dung sipa intlara dang a tul hlak. Tulai huna ruok chu inhna dang nekin rangva ei dang lem tah. Kaisan fiela ruoithe a tul ta nawh. Kaisan fiel nekin hlawfa ruoi a tha lem tah.

6. Sikpui Ruoi: Pi le puhai ruoi ropui tak le the sawt tak chu Sikpui Ruoi a nih. Amiruokchu, Sikpui Ruoi hi kum tin an the ngai nawh. Kum that kum, abikin fapang ralinsan an nei tum le khaw sungah kum khat sung hlamzuia thi khawm an um naw tum chauhva an hmang hlak. Sikpui Ruoi hi khawtina hmang sawt dan an ang nawh. Khaw thenkhat chun thla khat dam an hmang ni’n an hril. A tlangpui thuin Sikpui Ruoi hi kar khat kar hni vel chu an hmang hlak. Amiruokchu thaw dan an lo thiem a, sa ti naw chu mani zu bil seng an chawi khawm a, nunkhuo an chen hlak. Zu rui inhaia mi chawkbuoi ding an um ngai nawh. Tulai ruok chu Sikpui Ruoi hi khawpui liena naw lem chu ei hmang inkhat ta hle. Ei hmang chang khawm pastor le upahai uopna hnuoia ni khat umni khamin ei hmang ta chauh.

Tien nun le tulai nun heih khaikhin nawk vak ei tih. Tulai huna:chu sa kap nekin ramsa humhal (wildlife protection) ei thupui lem tah. Sa kawp rawn nekin lekha tiem rawn lem that zie ei hriet ta bawk. Pielral kaina dingin thangsuo le inchawng a tul ta nawh; ringna a pawimaw lem. Thanghlui mihrang sakap rawn ei ngaisang ta nawh, thangthar mihrang, “An Singlung ram maksana, thlang tieng kawlrawn thiemzirhai ei ngaisang lem tah. IAS/IFS le officer sin insang hmutuhai hi thangthar mihrang pasal tha an ni lem tah.

Pi le puha’n ruoi an hmang dan le an hmangna san ei tarlang ta a. Ei tulai huna tangkaina nekin sengsona an ni leiin ei ban mek tah a. An leh, Krismas le Kumthar lawm hi ruoi kher kherin ei la hmang rawp ding a ni? Chanchin tha mi hung intluntu missionary Saphai hlak khun ruoithein an hmang ngai nawh a. Ei culture (hnam nuphung)a a tha naw tak le sengso thlak hi iengti ziea ei Kristiennaah ei lak lut? Ei kawl vela Chalranghai angin ruoithe khawm ei thiem ve nawh. Ei ruoithe dan a hrilsel (hygienic) nawh. Kum khat khan thingtlang khuo pakhata Krismas ka hmanga, khawlai dung vawk ek lai leidara ruoi kan heih kil el kha chu, hnar hip pumin khawp nga an tak ngei ie! Tucha, bel haw, bel nawt, tuichawi, chu chu, kha kha…a tam taluo.

Krismas le Kumthar lawm changa hlasak inhawih hi ruoi lei a ni nawh. Rawl infawk khawm that lei a nih. Krismas urlawk zan hlasak an hnik ngai nawh, a san chu rawl a la khawng leiin. A hrim hrim thua Krismas le Kumthar ruoia ei insengso dan hi heih ngaituo ta. Entirna dingin, ka insung thu chauh zuk tarlang ka tih. Ka in sungah chun mi pathum kan um a. Tuhin bawngsa a ru le a tak inpawl kilo khat cheng za le sawmriet a nih tah. Bawngsa man a to deuh deuh. Tu lem hin chu a taksa khat kilo-a cheng zahni a nit a awm a. Tuithaphai le Imphal phai dung Krismas le Kumthar ruoia nuoi iengzam ei fak ral ding. Juda Isakariot hisap ang lo ti naw la, a nei ei ni chun, a nei naw lem hai thangpui hi a Pathien thu lem naw maw? Eini nek daiha hnam var lem le Kristien ni hmasa lem daih Saphai hlakin hieng ang insengsona ruoithe hi an thaw ve ngai si nawh.

Tulaia ei khawvel chengna ei hriet chieng am? Internet le Globalization khawtlanga chuongkai ei ni tah. Facebook-a nuom nuom hohlimpuina hmuna um ei ni tah. Ei chengna khawvel hi ena, ei hnam nunphunga ei thil hlutsakhai (value systems) thlitfai le ennawn (re-evaluate) rawp a tul tah. Ei pasiet tawl tawl leh, ei nei no po po dengkhawm inla khawm Marwari hausa pakhat khawm ei tluk dim chu? Mani in senga mani du zawng tak seng suong inla, inthlierna um naw tak a tih. Lengkhawm culture khawm hi thlarau mi inkhina tha tak a ni nawh. Hlasak inhawih tia ei insim hmur hmur kar, ei nauhai iem an changa ei dawnsak nawh. Ei ti leh ei ti nawk hlak, tuollaia Krismas le Kumthar lawm changa lengkhawm bung bung hi Sap ei ngaisang em em haiin an thaw ve ngai nawh. Lungril a kuom tieng hawng inla, iem rothil dang a ngai tah leh? Ruoithea inchawk luhai lovin a hawng inhawih lem a ti ie. Hang insin hrim ta um.