Ran am Mihriem?

By L.Keivom*, Inpui Columnist

Ka pi kha ka pu a lo ni reng alawm!’

-Tuoi (hming hril awi lo)

‘Khawnvar’ magazine

July 25, 2010 Pathienni Hmar Christian Fellowship, Delhi chawibiek inkhawmah ka thrung fel chauh tiin ka kawpi ding ‘Khawnvar’ magazine an mi hung pek a. Hi magazine lak man hi Saudi Arabia-a ka um lai 1980 khan kum 2014 chena ding ka pek lawk a, a pe lawk sei taka rikawt ka la ni nghe nghein ka hriet. Hi lekha ka ziek lai hin kum 31 zet a lo ni taa chu rikawt koltuhai hi an fel hle ning a ta, address voi tam ka thlak hnung khomin ka umna taphotah chatlak loin an mi la thon char char a nih. Ni tin chanchinbu ‘Sikni Eng’ le hi magazine hi a zawna chanchinbu ka lak zom sawt tak a la nih. Hmar tronga chanchin bu tam tak hi chu a man ka pek lawk hnung ela luhaia tluk thut an chìng a, thaw naw chî tak a nih. Chu thila hmathruoitu chu ‘Inchuklai Nun’ kha niin ka hriet. An vui liem song am an ta ding, thrangtharhai lai khom hin a hming hre lo an kat nok tah ka ring.

Ka ‘Khawnvar’ magazine dong nuhnung tak hi May 2010 suok, a kawma nupui 12 ruol, Shillong-a NEICC Inkhawmpuia thranghai thlalak nal tak chuongna a nih. An inchei dana inthokin suongsama khawsakna khawvel, hrâm bul le insuol nun fe khel tah an ni vong hmel khop el. Kum za liem taa Senvon tlanga Watkin Roberts hung laia nupui ruol thlalak lo um pal sien, chu le chun târ kop inla, hi thla suoka a magazine thupui, ‘I ram hung tlung raw se’ (Mar 6:10) ti chu, taksa hmasawnna tienga inkhi chun, a tlung dèr tah ti inla, ei uor ni kher naw nih. An thlalaknaa inlang khom râp in, inhna trawp kienga an dang khum ni ta loin pakka bilding mawi tak, New York khawpuia khom inthrut inla inzapui um lo dinga fai a ni tah.

Nau a pieng

Ka hang phèt a, Editorial zoa phek thumna Field Report-a chuong hmasa tak thupui chu, Bethlehem phula berampuhai kuoma angel tlangsam dungthulin, “Joshua Rochunga Pudaite a pieng tah” ti a nih. A thu chu hieng ang hin an ziek a: “April 24, 2010, 1:30pm lai khan saprama an um laiin Rev. John L. Pudaite le Ramhmingmawi hai chun naupasalte ditumtak el an nei a. A hminga chun ‘Joshua Rochunga Pudaite’ an sak a. A rikzie chu kg 3 le grm 120 a nih. An lawm hle. A piengni hin an ri thei popo vuok rîka, a hrie phak taphothai kuomah puongdar an nuom a. Tûchal lawmumtak el an neinaah Pathien kuoma lawmthu lo hrilpui seng dingin tiemtuhai popo an mi fiel nghal a nih” tiin.

Lawmpui an um èm ém vei leh, ka zuk tiem zo chu ka nui a’n za, ka lung an suksen bok. A ripawt ziektu le insuotu hi hmu inla, Peter ang khan kei Lungtraupa hin kawlhnam chawi ni lang, a nakawr chauh sat thla loin, a ring ka fik hiel ka ring. Hi ka hril po hi tiem ta a, ka hril umzie a man naw ei la um chun, eini rawi mizie hrim a ni leiin, inthlahrung ding a ni nawh. Hi ripawt hi tiema lungsen nachang hre lo deuh vong ei ni el thei. Chu chu kum za kristien ei nina ei lawm hiel taa chu ei ngaituona hi ramsa le insika intâl zing a la nizie hrilfietu a nih. Kum za liem ta le hrilkhi chun hrietna tam tak khawl khawmin chu tieng chun a let tamin ei inthrang tah. Amiruokchu, lungril mit varna nei ei tlawm deu deu amanih aw! ti dingin a um. A poi khop el.

Hrietna le varna (Intelligence & intellect)

Hi hin san a nei a, chu chu ei thu mu ei khè hmain hang hril sap met ei tih. Hrietna (intelligence) hi puo tienga inthoka chanchin (information) le thil um dan ei lak khawm a nih. Sikul, college, university textbooks, zirtirtu, lekhabu le chanchinbu hrang hrang hai chu ei thu lak khawmna hnârpui tak a nih. Hrietna sukpungna dinga thu ei lak khawm hi Saptrong chun intelligence collection an tih. Sienkhom thil hriet rawn ringot hin nachâng hrietna a siem si naw chun mihriem a sukvar chuong nawh. Futbawl inkhel dan chi hrang hrang a thuin hre ringot la khom a taka i pêt thiem si naw chun sawtpui naw ti nih.

I thil hriethai kha ngaituona inril hmang a, thil um san le a um nawna san indon a, mi hril nazong pom loa mani ngeia lungril taka zong suok tuma i thrang pha leh i ngaituona le lungril hmang dan hung hrieng i ta, i hmang rawn po leh nachâng i hrietna hung pung a ta, kha hmaa ngaituo mang loa i lo pom zam mei mei hlak hai kha pom zam nuom ta loin fel lem le indik lema thlak le sie nuomna hung nei i ta, nangmaah inthlakthleng nuomna lungril hung pungin, chu chun siemtharna nunah thruoi lut a ti che a, damten i mit tuomtu mawlna phuhlip thuo tam chu hung inkhek thla pei a ta, a hung inkhek thlak rawn po leh i sungril mit hung var deu deu a ta, chu chun i taksa mit khom hung el var a tih. Chu chu a nih Isu ngeiin, “Taksa khawnvar chu mit a nih. I mit a thra chun i taksa pumin var suok a tih. I mit a thra naw ruok chun i pumin inthim a tih. I sunga var chu thim a ni chun, chu thim chu a va sà awm de aw!” tia a lo hril khah. Chu chu thlarau rama lem chu a ni zuol. Hmu thei lo an hmu leia tuor fan fantu Mosie le ringnaa mihrang tam tak lo liem tah hai kha lungril le thlaraua mitvarna nei an nih.

Ka hril nuom tak chu hrietna (intelligence) le lungril varna (intellect) inlaichinna le indanglamna a nih. Mihriemin hrietna khawl khawmna dingin hun le sum le pai ei seng rawn a, hming khela taitlil sei fe fe bel thei tah khom ei tam ta hle. Sienkhom var phanaa hmang, hrietna ei khon khawmhai hlawk taka sor thei chu mi tlawmte chauh ei ni el thei. In ropui tak bawl theina khop hmangruo ei khawl khawm thei. Sienkhom, ei châk lakhai kha a hmang dan ei hriet naw amanih ei thiem si naw chun ei trangkaipui thei nawh. Chuong ang char chun, hrietna ei khawl khawmhai hi ni tin nuna ei khawsaknaah hmang dan ei hriet naw amanih, hmang nachâng ei hriet si naw chun, Sura pelte lo tum an hril angin, umzie a nei nawh.

Computer-a hin a thaw thei ding chin a siemtuhaiin prokram an thun treuh sa a nih. Hmang dan i hriet naw chun rûla raw nei ang chauh ning i tih. Entirnan, computer-a chun mei kang threl dan ding iengkim a um vong thei. Amiruokchu, ama ringotin a thok thei naw leiin inah mei a suok khan threlh dingin ‘command’ pe naw ni a, a computer pumin kang se vong lem a tih. A hmangtu le hmang thiem an um a ngai. Chu el khom chu ni loin, a hmaa meikang threlna dinga prokram an lo thun kha a thra tawk naw chun a neka trangkai lem le hmang olsam lem ngaituoa an duong suok a ngai. Chu ding chun thluok, ngaituona le lungvar hmang a ngai. Hrietna (intelligence) ei khawl khawm treuh hi trangkai taka hmang dan ei thiem si naw chun ieng tina khom a ni nawh. Chuong ang hmangchang hrietna chu a nih intellect an ti chuh.

Insuosamna

A bebawmah ei cham sawt ta bok a, ei thupuiah lut zai rêl tang ei tih. Ieng leia hi artikul hi ka ziek am a na? Insuosamna rapthlak tak a um lei a nih. Chu chu a suosamtu le suosama umhai khomin an hriet naw el thei. Varna (wisdom) le var (light), thil suol thaw (committing sin) le thil thaw suol (committing mistake/blunder) le khuo (village) le vêng (ward, leikai) indanglamna khom hre loa gospel centenary hmang phak hiel tah le BA chen MIL nei phak tah hiel eini leiin, ei lo hriet naw a ni khomin ngaidamna bawma thlak a thra tak.

Ei thu inbùrna ding chu “Tûchal lawmumtak el an neinaah Pathien kuoma lawmthu lo hrilpui seng dingin tiemtuhai popo an mi fiel nghal a nih” ti hi a nih. A sentence kalhmang indik lo chu a ní nì ni sien, hi sentence-a hin ngaidamna bawma thlak thei lo thil, ngaidam tawpa khom siel le salam bek inchawitir ngei ngeina chi pahnih a um a. Hi ripawta hin Rev. John L.Pudaite le Ramhminglawmin nau pasal an nei thu a ziek phot a. Hi ei sentence bi lai a hung tlung hin kha nau pasal an nei kha an nau ni ta loin an ‘tu’-ah a hung inchangtir phot a. ‘Khawbung a la ti ta deuh deuh’ ti ang khan, chu an ‘tu’ chu mihriem ni loin rannung-ah a hung inchangtir nawk pei a nih. Chu pahnih thawna dinga a trongkam hmang chu “tûchal” ti a nih. Chu umzie chu John le a nuhmeiin tû an nei a, chu chu a chal a nih, tina a nih. “Chal” amanih “Pui” ti hih gender hrilnaa hmang pha mihriemah hmang a ni ngai nawh; rannunga chauh ei hmang hlak. Mihriem le inzoma ‘chal’ ti hmangna a um a ni khomin ramsa leh a mizie hrilkhinaa hmang chang, entirnan ‘insuk-chalngeng’ tia dam chauh hmang a ni hlak.

Trong amanih lekha ziek hi fimkhur lo chun hriet dêr loa leichawina tham hril thei a nih. A chunga ei hril khom hi chuong ang char chu a nih. Court-ah Defamation Case thaw inla, hang intal suokna chi a naw hrim hrim. Entirna pakhat hang la vak inla. Ei Baibul hmang lai, ei suong êm êma chun Sam 42:1-2 chu

Sakhi vadungte tui châka an thuok hlop hlop angin,

Aw Pathien ka hringna hi nangma châkin an thuok hlop hlop a nih.

Ka hringna hi Pathien châkin,

Pathien hring châkin a dangchar a nih

tiin an inlet a. Ngaituona hmanga ei hang tiem chu pangzat a umin sikhlim a puor sung sung thei a nih. Zaa za deuthaw ruok chun mak tina khom ei nei nawh. Hi châng anga châng hur hi Baibula hin a um ka ring nawh. A san iem? ‘Châk’ ti hih mihriem le mihriem amanih Pathien le a angpui mihriem inkara hmang chun hurna leia inchâk tieng a kawk a, trong mawi naw tawpkhawk a nih. Sakhi amanih mihriem khomin vadung tui dawn a châk chu a ni ding hrim a nih. Amiruokchu, sakhi khomin sakhi dang a châk chun a hurna a suok tina a nih. Chuong chu ni siin ieng leia ei la hmang zing? Delhi Version Baibula ruok chu pangzatuma kan ngai leiin hmang a ni ta nawh. Makti zawnga la nuom an um khomin anni nuom thuah sie inla, Hmar trong inthrang dan le danglam sawt dana Doctorate Degree (PhD) la nuom dam an um chun ei Baibul hmasahai le Delhi Version kar hang inhlat tak dan ringot hi kong hrang hrangin sui hai sien, doctorate degree tam tak hmu theina a nih.

Ieng leia hienga trong ei hmang suol, ei hmang suol a nih ti khom ei hriet thei der naw am ning a ta? Ei ngaituona mit inthim lei dam, ngaituona ei hmang pei naw lei dam, thu le hlaa ei inhnuoi lei dam, ei trong ei ngaitha lei dam, ei ngaituona le ei hril suokna trongkam inmil le inmil lo ei ngaituo ngai naw lei dam, ngun taka thil bi loa ei namnul mei mei lei dam, inlusukna thlarauin a mi man lei dam le thil dang dang a ni thei. A tlangpuiin ei thu ziekhai hi ei hang chìk a, sei fe fe ei zieka khom hin thupui fùn hmu ding a vang thei hle. A thren lem hi chu bufùn threta hang thret a, a tuomna ei hang sùt meuh chun êk thring le bu thring fûn khawm mei mei dam a lo ni nuom khop el. Ziektu tam takin ei vêng tak chu thu khêl amanih thu bèl tlak lo ziek sa palh inlauna ni loin, mi mitmei vengna, hienga ka ziek chun iengtin am an mi ngai ding ti ringot a nih. Mani awm thusuok ei ziek ve sunhai khom hi fak tling a tlawm. A san bulpui tak nia ka hriet chu lekha ei tiem tlawm lei le ei tiem ve sun khom ngaituona ril hmanga ei tiem naw lei a nih.

Tu laia ei satpui rak chu thu le hla sukhmasawn dan chungchang a nih. Chu le inzoma thu ziek khom ei tam tah. Literechar sukhausak ei nuom thu hril siin, ziektu a tam lem buoina chu A AW B hawrop a ni dan anga hmang le hmang naw thu mei mei a nih. Ei A AW B hmanga ei trong ei ziek hi ei A AW B hmang thiem lo ruolin kha hmaa an lo ziek dan ang kher khera ziek dinga ngai pawl an um tlat leiin ei thu le hla indar hle angin a um a, sienkhom literechar umzie ei hriet chieng naw leia ei thu indar anga ei ngai mei mei a nih. Ei ziekna hawrop hi literechara ngai pawl an um a, chuonghai chun ei literechar intranna chu hawrop ei nei hnung ni dingin an ngai bok. Zieka ei trong ei sie lut hma khom khan thu le hla tam tak ei lo nei ta a, hawrop ei nei hnunga ei literechar hung intran chauh anga ngai pawl hin literechar umzie ei hriet naw lei a nih. Ei pi le puhai khan ziek le tiem theina hawrop nei si loin trong mawi tak ser suokin, thu le hla mawi tak tak an lo phuok bok a. Eini rawi, B.A M.A inti, thu le hla invoia inhril ruolin ei thiem ta naw el hi inngaisiet a um khop el. ‘Tuchal’ khom dit tawk loin, ‘tunu’ hrilnaah ‘tupui’ dam mi la tipek an tih ti tuin am a hril thei?

Hieng thil ka hung tar lang lei hin, “Keivom chu a pen hmawr a ngei taluo” ti pawl um rêk mei ei tih. A thren ruok chun ‘pen hmawr’ ti loin ‘pen hmur’ ti lem mei an tih. A ieng lem lem khom hmang inla, indik dingin ka ring. A hmasa hi Lusei trong thlek a na, a nuhnung hi Hmar trong thlek a nih. A nuhnung thrat lemnaa ka ngai chu tekhina trongkam pahnih, pen+hmùr inkop, ziekfung (pen) hmangruo chu thu ei hrilna bau (hmùr) anga hmang a ni thu a kawk sa lei a nih. Hieng ang trong mal, inhnai èm êma inlang, ei hmang inthlak hlak, sienkhom inang chie lo hi a tam. Chuonghai chu trong hung inthrang tung pei dungzuiin a hmangna bik ding ei hung thre fel hlak. Entirnan, Delhi Version kan inlet hlim chun ‘chanve’ ti le ‘chenve’ ti hih kan hmang pol nuoi a. Sienkhom kan hang bi chieng hnungin, ‘chanve’ ti hi Lusei tronga an lo hmang dan a nia chu Hmar trong hmangtu tam takin an hmang ve tah leiin a pahnia hmang ve ve a, a umzie thlier hran chu thra dingin kan ring a. Chuleiin, chan amanih mawphurna insem thilah ‘chanve’ ti hih kan hmang a, thil inkhina (measurement)-ah ‘chenve’ ti hih kan hmang thung a nih.

Ka zuk hril nuom tak chu, Keivom pen hmùr a ngei ni loin thudik hmùr a nih a ngei chuh. Keivom-in a ziek huoi lei ni loin thudik chu a huoi leia thu indika a hriethai ziekin a puong suok ngam chauh a ni lem. Keivom chu a var nawh, sienkhom mi varhai thu a hriet phak ve hai chu tri lo le zâm loin a khekpui ngam. Keivom-in tû khom a theida naw a, sienkhom lemderna le amaa indik lona le khawtlanga indik lona a hmuhai chu a ngai thei naw a, hnè le sukbo tumin a do ngat ngat hlak. Keivom chun mihriem ni si ramsaa inchang hi a ngai thei nawh. Ramsa lungril put mihriem chu Pathien angpuia siem a nina tieng pan dinga kawkhmu le thruoi chu Pathien lunginsietna zâr chaua hring le chàng theia um Keivom thil tum a ni rop a, ni pei zing a tih. Chu thawna ding chun Siemtu mitmei chauh naw chu tû mitmei khom a veng nawh. Keivom chu Keivom a nih.

*Hi artikul hi nau pasal lawmum tak Joshua Rochunga Pudaite hringtu Rev. John L.Pudaite le kan tunu Ramhminglawm le Joshua pi Lalrimawi le a pu Rev. Rochunga Pudaite hai lawmpuina dingin ka’n hlan. (Delhi July 30, 2010)