An Open Letter to Mr. Lalringum Riengsete

To,

Pu / Mr. Lalringum Riengsete

Kanan Veng, Muolhoi, Haflong.

Pu,

Manmasi Digest Volume IV, July – Aug., 2014 Issue-a Letter To The Editor i ziek kha ka lo tiem a. Hmar ṭawng Ziek Dàn Thu thupuia hmang a, Manmasi Digest Editor ngaidan i hung indawn kha, Hmar Literature Society chungchàng a ni leiin, a dawntu ding tak niin ka’n ngai a. Ka thaw suol tampui khawm ka ring nawh. A hmasa’n mipui hriet dinga thil ṭul le pawimaw, hrilsuokna hun remchang tak i mi siempek hi, ka lawm takzet che. I thil hrilhai hi i hrietchieng naw leia i hril suol iemanizat a um a. Hriet naw na nâ na chun hril dik dàn um nghal lo chu maw…! Sâp Thuvar pakhatin, “Suksuol hi nawn nâwk a ni naw chun ‘suksuol’ a ni nawh. (Mistake is not a ‘mistake’ if not repeated)” a ti hi, ka thuvar a ni ve hlak a. I thuvar ni ve thei sien ka nuom ngawt el.

“THURO issue tin hin article changkang tak tak tiem dinga ka lo in beisei vei leh… ” ti a, line 9-na le line 10-naa i ziek hi, THURO Magazine buoipuituhai chun THURO Magazine-a ‘Article’-hai hi kan inhlutsak le changkâng kan ti em êmhai an ni a. ‘Article changkàng’ ei ti hi a’n ang naw a ni àwm ie maw….! ‘Article’ ziektu ding hin tibîk/ruotbîk tûkhawm ei um nawh a. Nang khawm ‘Article changkâng tak tak’ ziek ve hlak dinga ‘welcome’ i nih.

“..an ngaidan naw deu hleka ziektuhai “Hnam hmelma” anga an puong ṭhuoi el hlak hi chu….” ti a, line 11-na le line 12-naa i ziek ruok hi chu, i hriet suol pal a ni naw khawmin, mi’n an infui pawr chê bèk a ni ka ring. 2010 kum khan HLS chun Press Release a siem a. “Hmar Literature Society chun, Hmar hnamin a fepui mek, Hmar Hawrawp (A, AW, B) inza taka hmangin, BA chena inchuk ding Hmar MIL Text-book-hai a buotsai a. Chu writing style chu chawkchawrawi le sukphuoi tumin mi ṭhenkhatin hmâ an làk a. Chuong anga hnam pui hmalakna kalzawnga hmalatuhai chu hnam hmelmaa ngai an nih” ti thu, Hmar Daily Paper - Hmasawnna Thar-ah insuo a nih. THURO Magazine buoipuituhaiin, an ngaidan naw deu hleka ziektuhai, ‘Hnam hmelmaa’ an puong ṭhuoi hlak thu i ziek hi chu, i phuokfàwm a ni naw chun, mi’n thukhêl an inba che ni ngei a tih. Hrietchienglo hril ding chun i pâm deu naw maw…!

A chunga ka hril, HLS Press Release siem a nina san khi hrilhriet che ka nuom a. Nang khawm, HLS Secretary sin i chel laia thiltlung ni sien, ‘Hnam hmelma’ ti nêka inrum lem le khawng lem, “Hnam Dotu / hnam phatsantu / hnam kalchawina sukkawnkawtumtu” le a dang dang i hmang nuom lem hiel ka ring. Manipur Board hnuoia Hmar ṭawng hmang, Pawl 10 inchuklai dàm, Pawl 12 inchuklai dàm le BA inchuklaihai sukbuoizàwng le sukbeidawng zàwnga hma latuhai hi, ‘ieng hming’ am pe ve nuom i ti aw...? Letter To The Editor-a i ṭawngkam hmanghai en chun, nang lem hi chu, i ṭawngkam inchim hi a nat hmèl khawp el!

Naupangin Hmar ṭawng an ziek thiem naw le an hmang thiem naw hi, “Literature Society hin ie’m a thaw a n’a? Literature Society hin a sin a hne naw a ni hih…” ti dàm hi a’n ri rawp hlak a. Ṭhenkhatin, ‘Ṭ / ṭ’ aiin ‘TR / tr ‘ an la hung hmang ta deu deu. “Literature Society hin in khap thei naw a ni? Annawleh, ṭha tiin in thlawp ve a ni? Hmar Writing norm khawm hum zo lo chun, ’Hmar Literature Society ṭhuoitu’ dàm in inti ngam a…!” ti ri hi, inchat hman lèk lova zawna kan hmasuon hlak chu a nih. Sâwl èm em a, mani insung sinhai maksan a, thâ le zung tamtak le mani sum le paihai chen sêng a, Hmar MIL subject buotsaina le inchuktirnaa hun tamtak khawraltu haiin, HLS hmalakna sukṭhuonawp tumtu le sukkawnkaw tumtuha’n inchuklaihai sukbuoi zàwnga hmâ an làk hei hmu chun….., HLS Secretary lo ni ve hrim la, i enzamin i tosan thei ngùt di’m? Ka ngirhmuna hin ngir ve ngat la chu, Manmasi Digest-a Letter To The Editor-a i thil ziekhai hi i ziek ngam ka ring dèr nawh. Chunêk hman chun, “Hmar Literature Society ṭhuoituhai hi an thuok a lo va’n fuolin, za an lo va hei ngai thei de aw…!” i ti lem vawng vawng ka ring a nih.

 

Pu Riengsete, i thil ziekhai hi ka enin, mi’n an infuipawr mei mei che a ni ka ring phal si naw che a. Thiem inchûknaa khawm iemani chen tak tlung chu i ang vê bawk si...! A Aw B ei nei le neilo khawm hre lohai, an buoi hman ti nâk lai a, nangni mithiem chenin hieng ang thil in hriet thiem tum naw a ni chun, Hmar hnam hmabàk chu a va’n thim àwm dê….! ‘Androcle’s Sword’ dàm kha i lo la tiem naw a ni chun, lo tiem ve ngei dingin ka ràwn che.

 

Chun, ei thil chìk dàn a’n ang nâw hle ti ka hrietna chu, (I ziek ang angin hung ziek sawng pei ka t’a..) “ Hnam dang danghai chu ei va hriet vawng naw khawmin Saphai le Vaihai hi ei hang thlir a, an ṭawng ziek dàn hi a kumtin deuthaw hin an sukchangkàngin an sukdanglamna hmuin a um…” tia i ziek hi, ka hriet dàn le chu a’n ang nâw hle. Sâpha’n an ṭawng sukchangkàng tumin an thumal ‘organisation’ hi, vawisun chen hin ‘organization’ tiin an la sukdanglam nawh. ‘Organization’ hi chu American English a nih. Sapṭawng ei ti ‘English’ hi, chi iemanizàt a um a. British English (‘English English’ an ti hlak bawk) dàm, American English (‘North American English’ an ti hlak bawk) dàm le a dang dang a um a nih. Chun, Sapṭawngah ‘Please’ hi, ‘Pliz’ tiin an ziek ngai bawk nawh. ‘Pliz’ hi chu ‘Please’ lam dàn mei mei a nih. Ṭawng a ni nawh. ‘Colour’ khawm ṭawng sukchangkàngnaa ‘color’ an ti ni lovin, ‘Colour’ hi English English / British English a ni a, ‘Color’ ruok hi chu American English (North American English) a nih.

 

Sâp thuvarin, ‘A little knowledge is a dangerous thing’ a lo ti nama’n, hrietna tluontlinglo hi ṭi a um a. Ei hnam hi inhma lai ang khan ei mawl ta nawh ti hi hriet a ṭha. Lekhathiem tak tak le thil hre tak tak ei tam ta a. Chuleichun, tu taka Hmar Literature Society ṭhuoituhai khawm hi, tling kan inti tàwl nâw hrim a nih. Pi le pu thuvarin, “Thing umnawnaa chu ruo khawm hmang a ni hlak” a lo ti angin, tling le tlâk intinaw sâ sa a, ṭhangthar mithiem lemin in mi hung sunzawmpui beisei a, la’n tàng ṭàwk ṭâwk kan ni lem chau a nih. Chuleichun, nang ṭhangsain, ṭhalaihai hin tlinlo taka kan lo sukhring hràm hrâm, Hmar Literature Society mawphurna hi mi hung phur sâwk thei ta unla kan nuom em êm a nih. Chun, thu ṭha in hriethai khawm mi hung hril pei hlak ro aw... Amiruokchu, belchieng dàwl ni tâwl sien la aw…..

 

Chun, “Pal / Paul, Chakraborty / Chakravarty, Assam / Asom, Chaula /Chawla, etc.) tihai hi chu ṭawng ziek dàn sukchangkângnaa an thaw a ni nawh ti hi, i hriet naw ni lovin, hrietnaw tehlèm i thaw a ni ka ring. Proper Noun an ni a. Hming chu mi’n a nuom dân dànin a ziek thei a. Mi’n ka hming an ziek dàn le keiin ka ziek dàn khawm a’n ang kher kher nawh. Mizorama ka um lai chun, ‘Ruaivela’ tiin ka hming an ziek a. Lamka College-a ka ruolhai, unau Paitehai chun, ‘Rouivel’ tiin ka hming an ziek hlak bawk. Hienga ka hming an ziek lei hin ka hming ka sukchangkàng a ni chuong nawh. Pu H. Thanglawr khawm khan a hming, ‘H.Thanglora’ tiin a ziek a. Mizorama chu, ‘Pu H. Thang Lo Ra’ ti angin an lo lampèk a nih. Chuong ang bawk chun, Pu Rochunga Pudaite khawm, ‘Raw chun ga Padait’ tia mi’n an lam hlak ka hriet ngun el!

 

Ni khat chu nunghak pakhat hin, “Pu Ruoivel, ka hming hi Lalṭhamawi a ni a. Mi’n ka hming an lam thiem si naw a. Hmar Literature Society hin, mi’n indik taka ka hming an lam thei dàn ding mi ngaituopek ro ” tiin deusaw deu hin a mi fiem a. Kei chun, “I hming chu tu hai lam thiem dinga ziek am i nuom leh?” tiin ka’n dawn a. Ama chun, “Ka hming hi a tiem taphawtin an tiem dik vawng thei dingin mi ziekpek unla ka nuom a nih” a hung ti nàwk a. Kei chun, “America mihai tiem thei dingin i hming hi ziek ding ni lang, ‘Lulthrumoy’ tia ka ziek ṭûl a t’a. Chu chu Hmar annawleh Lusei ṭawng hmang haiin tiem dik nàwk thei chuong si naw’ng an t’a. A’n khaw mei mei naw ding maw? Entirna hnai deu hei siem lang: ka sangnu ‘Rodingpui’ hi a pasal sûnghai (Haokip haiin), ‘Doringpui’ tiin an lo ko hlak a. ‘R’ kha ‘D’-in an lamri tlat a nih. Amiruokchu, a hming ‘Doringpui’ tia a zuk ziek chun, ‘Rodingpui’ tiin an hung tiem dik zai si a…. Chuleichun, bawinu Lalṭhamawi, i hming hi Hmar hming a ni a. ‘Lalthamawi’ tiin ziek la khawm, Hmarhai chun,‘Lalṭhamawi’ tiin ko tho tho kan ti che. Chun, Hmar Literature Society hin mimal hming ziek dan ding hi, hmadawmah a nei naw a nih. Sâp ei ngaisâng bawk a, Sap tiem dik thei dingin, ‘Lulthrumoy’ ei ti el ding? Ka ngaidan mei mei chun, i hming chu nang le i Hmar chanpuiha’n kan lam thiem leh, a hun el naw…? Hnam tin lam thiem ding hming i dit a ni chun, khawvela hnam umzât zet, hming i nei ṭûl a tih. Hnam pakhatin an lam thiem naw leh, an lam thiem dan dingin siem ṭha nawk pei ei t’a maw…” ka ti a. Hieng ang hin, invêtthlàk tak takin Hmar Literature Society ṭhuoituhai hi deusaw le fiemthu thawna taka hmangin kan um hlak. Amiruokchu, hnam ta dinga ngir kan ni leiin, hnamin a mi la dit sûng po chu, kan la’n tàng ṭang ṭâng a ṭûl bawk si…!

 

“An ziekdana zieklohai ‘hmelma’ angin an en khawm ei hriet nawh” line 28-naa i ti hi Hmar Literature Society hin, tûkhawm ‘hmelma’ enin kan en ngai nawh. Hmar ṭawng hi keini tâ a ni bìk naw a. Keini’n ziek dan iengkhawm kan nei hran nawh. Hmar mipuiin Hmar ṭawng enkawltu dinga a ithlanghai kan ni a. Keini ziek dan ni lovin Hmar ṭawng ziek dàn, Hmar mipuiin an dit dàn chu zuiin kan humhal tlat lem a nih. Hnamin a fepui dàn ni lo, Hmar hnamin a pawm lo, ziek dàn dang chu dang kan tum tlat bawk a. Nang khawm hi, kan ngirhmunah ngir ve ngat la chu, hnam hmakhuo i ngai dàn enin, keini nêk nèka ṭhang nasa lem ding i nih ti hi a chiengsa a nih.

 

“Kristien inti ve sia, ei ṭawng hai hi insum met ei tiu….” ti a, line 28-na le line 29-naa i ziek hi, keini ni lovin, Hmar ṭawng sukchingpen tumtuhai kuomah ti lem la chu, a’n hme lem ka ring. Keini chun Hmar hnam ta dingin theitâwp suoin hmâ kan pu a. Kristien inti ve si, mani kuonglo nawr a, an thaw ding ni met met lo, Hmar hnam kalchawi sukṭhuonawp tuma ṭhang khaw rak rakhai hi, i ti lem ding ni âwm tak….. I ti angin, “….nakie vaihaiin mi hre rawi an tih”.

Chun, “…a ziek hin ziek rawn phawt phawt ei tiu, a ziek dik thei hlawl naw hai chu an dik le a fellem dan hril ei ta, Teacher in naupang hmawltum le an ṭhi ang hin chu, mi ei sukzam zo ding a nih” ti a, line 31, 32 le 33 haia i ziek hi, HLS ṭhuoitu ni ngat la chu, hieng ang ṭawngbau hi, i hmang ngam ka ring nawh. Keini, Literature Society ṭhuoituhai tluk a, Hmar ṭawng ziek dan indik lem le fel lem inchuktirna a, thâ le zung le sum le pai sêng râwn hi, Hmar hnam sungah ieng pâwl dang le tu mimal dang khawm an um hre dêr naw ti nih. Kan inrim dan le kan sawl dan hi, hriet naw ṭàl ṭâl i tum a ni ruok chun thu dang ni’ng a t’a….. ‘Hmawl tum’ hmangin tûkhawm kan inṭhi ngai naw a, hrechieng lova hnam kalchawi, deusaw taka chir lo the khumtuhai khawmin, thil indiklem an hung hriet suok ta leiin, HLS hmalakna hi, theitâwpin an hung thlawp ta lem a nih.

 

Hnam ta dinga ṭhahnem i ngaizie chu, i thuziek line 34-38-ahai hin chiengtakin a’n lang a. Thurâwn i siem le rawtna i siemhai hin, Hmar Literature Society ṭhuoituhai ta dinga beiseina thar tamtak a siempek a. I ti ang hin kum tinin, Hmar Literature Society sèngsovin, Workshop dàm, Orientation dàm le Refrsher Course dàm buotsai a ni hlak. Chu huna chun, Question siemtuhai, Paper Evaluation thawtuhai le Hmar MIL inchuktirtuhai kokhâwm an ni hlak. Tangkasum harsat leiin kum khatah vawi khat bâk ei thaw thei ngai naw a. I thurâwn le i thil rawt hi lungrila vawng zingin, kum tin, vawi hni bêk nei tum hrâm hràm ta inla nuom a um hle. Nang khawm a tlâwm a zàwng chu i hung ṭhang ve beisei ei t’a aw…. Keini chu kan lo thâw kan lo thaw ta a nih. Hnam pui kalchawi sukkawnkawna ding ni lova, hnam inpumkhatna dinga sum le pai tuok nuom dàm hi, um lem inla maw…!

 

“…Puhai Dr (Rev) Rochunga Pudaite amanih Pu L. Keivom hai hung chingsuok anga ngai lei a, hnam hmelma anga ei ngai pal a ni hlau lem chun an damlai ngeia ngaidam ei inhni khawm phuin ka hriet” ti a, line 45-47-haia i ziek hi, Pu Rochung le Pu L. Keivom haiin ieng thil khawm thaw hai sien, Hmar Literature Society chun anni pahni hi, ‘hnam hmelma’ tiin a la puong ngai hrim hrim nawh. HLS Press Release-in ‘hnam hmelma’-a a ngaihai chu, ‘Hmar writing style chawkchawrawi le sukphuoi tumtu le hnam pui hmalakna kalzawnga hmalatuhai’ an ni a. HLS ṭhuoituhai hin tûkhawm, ‘hnam hmelma’-a puong a la nei nawh. ‘Hnam hmelma’-a ngaihai huonga inbar lûthai chu, puong ni lovin anni le anni an inbar lùt ni lem a tih. Chuleichun, Pu Rochung le Pu L.Keivom hai kuoma ngaidam inhnina ding san HLS hin iengkhawm a nei nawh. HLS-in anni hi ‘hmelma’ enin a en naw a. Mizo ṭawnga lekhabu an ziek chànga an hawrawp hmang chie kha, Hmar ṭawnga lekhabu an ziekna hawrawpa an hmang ve kàr hi nghakhla’n, HLS chun anni pahni hi, beiseina insângtak leh dingdihlipin a lo thlîr zing lem a nih ti hi mi lo hrilpêk hràm ta la aw….

 

“ Hnam tadinga an thilthaw le nanga thil thaw kha khaikhin deu hlak rawh” ti a, line 47 le 48-haia i ziek hi, tu’m i tina a ni ding aw…? Kei hi i mi tina a ni el di’m chu(h)? Manipur le Assam-a Central University pahni hai a, BA/BSc.level chena Hmar MIL inchuk a ni theina dinga thâ le zung le sum le pai kan sèng zozaihai hi hnam ta dinga thilthawah i mi la ngaipek nuom naw tlat a ni chun, i ngaisangzàwng iengkhawm kan la thaw naw khawm chu ni ta ve’ng a tih. Amiruokchu, ‘Literature’ thu le inzawma ‘Letter to Editor’ ziek i ni bawk a. Central University pahni hai a, BA/BSc. level chena Hmar MIL inchuk a ni theina ding hin, Pu Rochung le Pu Muonga hai hin, an ni khat thà chu hril lo, an dàrkàr khat thâ bek hi an sèng ve hrim hrim am âw….!! Hi kawnga kher hin chu, anni pahni nêk hin, kei takngiel khawm hin, ‘contribution’ ka hau lem niin ka hriet. Ka sinthaw khaikhinpui dinga an thilthaw hi, anni khawm hi indawn la, hril ding an nei ka ring nawh.

“Chun AW aia O hmang ei tihai khawm hi Aw an banin ka hriet nawh a,…….Aw aiah O ṭulnaah an hmang a,” ti line 50 – 52 haia i ziek hi, i hriet tâwk chau i ziek a ni a. Keini Literature Society ṭhuoitu dinga Hmar hnamin a ithlanghai chun chu, a kil le kap dapin, a ni thei dan le a ni theinaw dan po po kan dap vawng a. Hmar ṭawnga hin Aw hmangna ding a um a, O hmangna ding a um bawk a. Aw aia O hi hmang thei ni sien la chu, Aw hi inkhaw sak sakin Pu Buanga le Pu Sap Upa hai khan lo siem buoi nuom nâw tawp an tih. Aw hin O ai a aw thei naw a, O hin Aw ai a aw thei bawk nawh. Hmar ṭawngin Aw ri le O ri hi a hrana um a nih ti hi, tuta hnung chu, lo hre ta la, hadam takin um thei el i tih. Chun, Sapṭawnga O ri le Hmar ṭawnga O ri hi an inang nawh ti khawm hi i la hriet naw a ni ka ring a. Hi hi hre la chu, “Aw aiah O ṭulnaah an hmang a..” ti nuom ta naw ti nih. Hmar Hawrawp hi Hmar ṭawng ziekna dinga hmang a ni a; English Alphabet hi English ziekna dinga hmang a nih. Hmar ṭawng ziekna dinga English Alphabet hmang thei a ni naw lei a, Hmar Hawrawp hi a hrana ei nei a ṭûl lem a nih ti hi, lo hre ta hlak rawh.

Chun, “ Ka ṭhangna andik tak, ti hi mi chapohai thlekdan a nih” ti, line 56-naa i ziek hi, keini chun kan ti ngai si naw a. Tuha’m i tina a ni ding chu aw…? Keini chun ‘ṭhangna’ dang kan nei nawh. Hmar hnamin ziek dàn a zui mèk hi, a ṭhatnawna le a felnawna a um si naw leiin, chu chu kan fepui a. Chu chu hnamin a pawm a ni tlat leiin, chu humhal le dawmkàng chu sin pui taka kan nei el a ni lem. Hnam pui fe dàn kalzàwnga ziek dàn dang, pawm tlâk tak tak ni mang si lo, khèkpui khèkpuituhai hi, ‘ka ṭhangna a’n dik tak’ tituhai chu an ni lem naw maw...? Hnam pui kalchawi hlak an sukchai zo chuong si naw a; chapopui ding khawm chu an nei chuong am a nih?

 

Chun, khaw hming le hnam hming i hung ziek tlar duothai hi, Hmar Literature Society hmadawmah a ṭhang naw leiin, HLS hin a sawisel ngai nawh. Hmar Literature Society hin tukhawm ‘hmelma’ a la ti ngai naw a. Chuonghai khawm chu ‘hnam hmelma’ a ti ngai bawk nawh. I hming chu i nuom dân dànin ziek la, HLS hin a hril phàk ding a um nawh. I nuom leh Kharvawmtepu khawm ti la. I nuom leh Khaarvomtapoo khawm ti rawh. I hming a ni mieu si chun, tûkhawmin uksak naw ni hai.

 

I ti angin, HLS ṭhuoituhai hi ‘mani taptebula chierinthluok’ hman khawm kan um ve nawh. Hnamin a mi mamawna sukpuitling tumin, kan hmazawn sengah theitâwp suoin kan pu char char lem hlak a nih. Thingpui takngiel khawm kan dàwn hman nawchàng a tam el. Hnam pui kalchawi sukbuoi tum lovin, hnam inpumkhatna ding ngaituo’n kan buoi char char lem hlak a nih.

 

Hmar hnam rohluhai humhal tumin, hnam dangin an nei ve lo ‘Ṭ/ṭ’ ei nei hi, kan inhlut em em a. Hmar ṭawng indik taka ziek theina ding a, Aw le O ei nei hran dàm hi, lawmum kan tiin, ei vàngneizie hi kan inhril kan inhril hlak. Midangin an nei ve lo ‘Ṭ’ le Aw le O ei nei bìk dàm hi a ropui a, theitâwpa humhal tum ding ei nih. Ei hnam ṭawng humnaa sipai ṭha le ringum ni ve dingin, HLS hin a fiel che.

 

Mi’n an hnam rohlu humhal tuma nasa taka ṭhang an lak hlak dàm hi, inhnarum i ti ve hlak naw maw…. Ei rohlu, iengmalova ngai a, mi hnawlpek tuma ṭhang la char charhai hi, Pu Lalringum Riengsete, ieng ang hming am pèk ve i nuom hrim hrim a?

A tawp taka ding chun, Hmar hnam Hlapui dinga ka lo huol rùk:

‘Hnam dang dan ṭhahai la ve’ng ei t’a,

An dan suol thîk lovin;

Ei hnam lungmawl inthim hi,

Keikhâwm tuma varna ṭha zawngin,

Hmatieng ke pên ei tiu’

Pu Lalkhum Keivawm hlaphuok i hung ‘quote’ hi ka va lawm ngei che deh…! Hnam dang dan ṭha ei ti chu, hnam ‘identity’ humhal hi a ni chàwk hlak. Ei hnam lungmawl inthim, sukdar le sukṭhe tum lova, keikhâwm tuma varna ṭha zawng ve ding le, Hmar Literature Society ṭhuoituhai kalpen ruola hmatieng ke pên ve dingin, HLS Secretary, Manipur hin, i hmangai em em Hmar hnam hmingin ka fiel ve che.

 

Nangni anga hnam inpumkhatna dinga hnam hmakhuo ngaitu hi annawm, Hmar hnamin a mamaw chu: Hnam sukṭhe tumtu ni lovin……!

 

Ringumtakin,

Hnam ta dinga i thawpui,

L.Ruoivel Pangamte

Secretary,

Hmar Literature Society

Manipur.