Halloween party ideas 2015

L.Keivom
Ziektu:  Pu L.Keivom*, Inpui.com Columnist

Part 1

Kan khuo Pherzawl tlanga inthoka suo tieng ei hang thlir chun tlang sîp pakhat, a ki inzum vara van tieng song, rawl bang insi khup chunga thrung lêr el hi a’n lang a, a hmingah Vankisong kan ti a. Hi hi sim tienga Thanlon tlang inzam pheia a sîp insangna tak a nih. Ka tienami ziek LALNUNNEM a khom hi tlang chanchin hin parakraf hnina a hluo vong a nih. Amiruokchu, sak, sim le hmar tienga inthoka ei thlir chun hi tlang sîp hmel hi a danglam dai a, a ki inzum var hmu ding a um naw a, van tieng ruok chu tlang dang po po angin a song ve. Ei thlirna tukvera inthoka ei hmu dan sengin iengkim hi ei inkhi a, thil thuhmun chie khom hin hmêl danglam tak tak a lo put vong a nih. Chun, tukver pakhata inthoka inlang phak lo kha tukver danga inthoka thlir chun chieng ém èma hmu thei a um bok.

Mi pakhat hin pastor kuomah, “Pastor, ka trongtrai lai ziel hawp thei ka ti?” tiin a’n don a. Pastor chun, “Thei lo ve! Chuonga thaw chu Pathien inza nawna a nih” tiin a hril a. Hun dang daiah ama vek chun pastor kuomah, “Ziel ka hawp lai trongtrai thei ka ti?” tiin an don nawk a. Pastor chun, “Trongtrai thei e. Ieng lai khomin Pathien i biek zing thei annawm” tiin a hril thung. Trongtrai laia ziel hawp le ziel hawp laia trongtrai chu thil thuhmun char a nih. Trongtrai laia bu fak le bu fak laia trongtrai, trongtrai laia inhnawm le inhnawm laia trongtrai tihai khom. Amiruokchu, ei indon dan zirin thil thuhmun si khom a donna chu a letling hlauh a ni thei.

An ti annawm, Tuikuk-hai chun kontrek (contract) hi an ngaisang khop el a. Inhlawfa ding mi ei zong a, “Ka huon thloah hung inhlaw la, ni tin cheng za peng ka ti che” ei ti chun tu khom a nuom an um nawh. “Ka huon thlo sin ni tin cheng za hisapin hung kontrek ta la” ei ti ruok chun invak suorin an aw nghal el a nih, an tih. An thlirna tukvera inthok chun inhlawfa chu mi hnuoihnung sin, kontrek chu mi changkang chin thaw hlak nia an hmu leiin, thil inang char ni sien khom an hmu danglam tlat el a nih.

Chuong ang bok chun nawchizor inchawtu nekin KS amanih Call-girl amanih le filmstar hmingthang dam kholbingpui thei chu mimirin an en dan le ngaisang dan a danglam daih a nih. Sienkhom an sum sengna san chu thuhmun, Rengkaihaiin bu an bak a, Saidanhaiin an fak ang char hi a nih. Ei thlirna tukver zirin thil pangngai chie khom ei hmu danglam hlak a nih. Shakespeare-in “There is nothing either good or bad, but thinking makes it so” (Hamlet) a lo ti ang el khan, a sie a thra ei ti hi a lo um tak tak naw a, ei ngaituona thlek zuia ei inkhi dan inang naw mei mei a lo nih. Lusun beidongin nisa khom dal ruoia a hmu laiin, vangneina tuoktu ruok chun ni dang neka var mawi lemin a hmu thung. Mi ditsaktu ta dingin ka hlawtlingna chu thil lawmum a ni laiin, mi hmelmatu le khingtu ta ding chun lung kheitu a nih. A hmasa hin ka chan siet mi lunginsiet a ta, a nuhnung hin mi diriem a tih.

Tukver inphîr

Hawp le hmuom thila kristien ei ni hnunga ei thlirna tukver le hnam danghai thlirna tukver inang nawzie hi ei ngaituo ta hlak am? ‘Hawp le hmuom’ ei ti hi ‘fak le dawn, zu le sa, bu le bâl’ ei ti anga tronglamkei (phrase) a ni a, dumziel, dumbel le tibur hawp, tibur tui hmuom, dumhmuom hmuom le inrui thei thil hrim hrim, abikin zu dawn tina a nih. Kristien ei hung ni hnunga ei thlirna tukvera inthok chun hawp hi suolah ei ngai naw a, hmuom tieng ruok chu, zu a ni phot chun suol buruah ei ngai thung. Hmun dang tam lema ruok chu hawp hi kristienhai thaw lo dingah an ngai a, hmuom ruok chu an ngaimaw nawh. Inrui buoi ruok chu tu sawsaiti khomin thra an ti ngai nawh.

Chu thu zuk hril taka chun November 22, 1982-a Saidana muol liem tah Upa Ngama kha ka zuk hriet suok chu tie! Ama kha ziel du èm ém, a meng sung chu pak khu lai lai zing el kha a ni a. A hawp naw sung chu chawibiek inkhawm le bu fak sung a ni el awm. Hla mawi le hlu, sak hlaw tam tak a phuok a. Thlaraua hla thra tak tak a dong lai hin, a um dan ding awm hieng hin ka zuk sungtuo a. Makhata lo a riekna tru namthlakah bokin, a singtur dumbelah dum inru tak el, kauzing dum an naw leh kauchang trawl ngei el chu bengin, a chungah meiling siein hang fawp hring a ta, chu zoah pak khu hlat hlat a ta, a khu inzam chiei chiei hung bawtu thrangthrâm ruol chu lu inhaiin vuong dar cham cham an ta. A pak ruola a khû a hip lut tûr khan a lua inthoka a ke chen thawk le khata fang riei rieiin, a thazam damten sukchawlol a ta, hadam song songin inhrieng a ta. A lung phûrin a thluok tieng thisen a pam suok rawn ang pei ruolin a ngaituona hung dîng a ta, nun ram le thlarau ram fangin hriet lo ramah inzin a ta, chu taka thlarau leh chun inpawlin thu le hla thar a baua inthokin hung far thlang a ta, inhoi a va ti thei awm de aw!

Inrui thei thil hrim hrim hin damdawi chi khat, mi choktho, chokphur le sukthatho theina tûr (stimulant) an pai vong a nih. Chuong inrui theihai laia chi khat, a threnin ei hawp, a threnin ei fak, a threnin ei hmuom hlak chu dum (tobacco) hi a nih. Mi sukrui theitu a tûr chu Saptrongin ‘nicotine’ an tih. Hi tûr hi tûr dang neka a danglamna chu a tui le a khala a um thei bakah boruokah a khü, tûr pai si kha a’n zàm thei a nih. A hawptu nek hmanin a khü lo hiptuin a thawhla lem niin an hril. Ziel ei hawp phaa ei chep dena lai kut para dam hin duk tlûkin a tûr chu a kop thei. A tûr hi a hrat leiin natna hrik le ngè a that thei bok. Mi dawk tuma ei panga hung kai invot khom hi tibur tuiin zuk dep inla, an inkon choi nghal el a nih. Chu chu fa a, hawp a, hmuom a, ei taksa ei hang inchietir ngam el hi, huoisen tak chu ei nih. Kansar, a bikin chuopa kansar siemtu laia a pikhawi a nih.

Chu bawia chun India hmar saka Zo hnathlak a tam lem hi ei intang a nih. Kristien ram inti ngam, a pilril taluo leia a hrana Lalpan a zong suok ngat ram nia inhril Mizoramin khawvela inlar tak nina, a mihriem um zat phua kansar tamna tak ngirhmun a hang hluo el dam hi pangzatum tak chu a nih. Amiruokchu, tûr fak, dawn le hawp hi ei huoi tlangna tak a ni si leiin tritna châng ei hriet nawh. Tri nek hmanin ruol êng ei inlàk a, ei insukhmu a, ei khu lui lui a, ei bau thu vut vutin a chang sup sup el a nih. Dam leh tlang khatah, thi leh ruom khatah ei ti tlang diel khom a hoi khop el. Ei inhmangaituo dan hi inthichilh hmangaina, hmangaina vangduoi an ti chu ni ngei a tih. Ei hang inbekbor a, “Khawm, i pai?” ei hang ti sap chun indon sei a ngai nawh, ei fak chi, thina tûr bok hi ei phor dok zat el a nih. Thichilh hmangaina!

Kan naupang lai chen khom khan, chawibiek inkhawma hung pahaiin singtur dumbel khu hlut hlutin an hung pak a, lut tawmin biek in râp bang, bawta keisawia a taa khan an zep fur a, trinah an hawp zui nawk nghal a. A thren chun stetman lekhaa (Statesman newspaper) zuol, kutpui tiet tieta lien an hung hawp a, an ziel bong chu bangah inthir fukin an zep bok a. Nu threnkhat chun puonbilah tibur tui an hung chûn sa a; tibur hawphai chun bangah an zep far bok a. Lengkhawmna le pungkhawmna hmunah zalen takin ziel an pak hlut hlut a, mit sukthip khopin a khu chum chum hlak. A thren, neinung deuhai chun dumhmuom, Hringchara inthoka dawrkai haiin an zu lak, Chin Hills-a mi Sukte sumdawng ruolin an hung tol treuh hlak leia an kona hming ‘Zatèp’ an inputtir ngei chu hmuom dingin an pai bok a. Hawp le hmuom hi a sur a sa hnuoia rimsikna huol vel kara sin hram thawhai nun sukhadamtu, zalen taka an thaw thei le an hlimpui thei um sun tlawmte laia pakhat chu a nih.

Dumhmuom hmuom, dumziel hawp le tibur tui hmuom hi kristienhai chun thaw der lo dinga an inchuktirna hmuna chun suola ngai a ni leiin ringtua inngaihai chun an thaw ngai nawh. Entirnan, Vai kristienhai, abikin South India tieng hi an ni zuol. Ziel hawp an hmu che chun kristienah ngai naw nghal an ti che. Korea mi, kristien ka hmuhai khoma chu char chu an ngaidan a nih. Zu dawn ruok chu suolah an ngai naw thung. Eini tukvera inthok chun kohranin zu dawn hi suolah a ngai a, ziel hawp ruok chu suolah a ngai ve naw thung. Ieng leia kristien seng seng, Baibul thuhmun hmang sihai thlir dan le pom dan a letling thei tlat am ning a ta? Ei inchuktirna le thlirna tukver inang naw lei niin a’n lang.

Ei ramah misawnarihaiin kristien sakhuo an hung put lut khan ringtharhai kha ringnawtuhai leh an thre hrang theina dingin ei nunphunga ei ching hlak thil iemani zat bek inbantir trûlin an hriet a. Ziel amanih tibur hawp le a tui hmuom chu a mimira an thaw hlak le an insukhadam theina tlawmte laia pakhat a ni leiin khappek chu remchangah an ngai naw a. Ser le sang le thil poimaw thawna taphota a ser laia a mei ang, sienkhom mi neinung le lal le a khawnbawlhai ti naw chun a nazonga an thaw ngai lo zu khap chu remchang lemah an ngai a, an khap tah a nih. Hi lei hin tu chen hin eini lai zu dawn chu suol, ziel hawp chu suol ni loa ngaina a um. Ram dang le hmun dang tam lema ruok chu misawnarihaiin zu dawn khap loin ziel/tibur hawp le hmuom an khap thung a nih. Chuonga hawp an khapna hmuna chun ziel hawp hi ringnawtu thuomhnaw-ah an ngai a, ziel hawptu chun kristien inti sienkhom kristien-ah an ngai thei nawh. Chuong ang char chun eini lai chuh zu dawn hi ei ngai ve a nih. Ei turver siemtuhai chu misawnari hmasahai an ni a, an mi lo siempek ang ang khan, indik sien indik naw sien, ei pom tlut el a nih.

Judahai tukvera inthok ruok chun zu/uoiin hnawl hi Pathien malsawmna hnawl angah an ngai. Uoiin hi an thilthawna taphotah a ser laia a mei ang a ni ve a; uoiin thrang lo chun Pathien kuoma an inthawina khom a kim thei nawh. Zu thra dawn rawn tak khom tempula sinthawtu thiempuhai an nih. Chun, Pathienin mal a sawm le sawm naw inkhinaa an hmang tak khom uoiin an hau le hau naw-ah a nih. Molawma Isu a thrangna hmasa taka a nu Marin, “Uoiin an tlasam” ti a hung ripawt dam khan umzie inril tak a pai leiin, mi dangin hril hmai inchuhai sien khom Hmangai Johan chun hril hmai a tum naw hrim hrim. Isu le a zirtirhan zanbu nuhnung tak an kil khom khan uoiin chun hmun a hluo rawn hle a; a thi hnung khoma a thisen, an ta dinga suok chu an hriet zing zie inentirnaa uoiin hung dawn tlang hlak dingin thuro a sie a nih. Chu chu sakramen ei ti hih a nih.
Uoiin hi zu chi khat a nih. Zu a ni nawh titu chun uoiin umzie a hriet naw hulhuol a nih. Zu do pawl threnkhat chun, “Isu rawia an dawn kha grep tui (grape juice) a nih” tiin, zanbu an faka inthoka kum sanghni invoi hnung chenin an uoiin dawn kha thlakpek tral tral an tum. A san chu, an thlirna tukvera inthokin, zu dawn chu suola an ngai lei a nih. Voi khat chu, hmun danga sakramena uoiin tak tak an sem hlak angin Korean pastor pakhatin Delhi tlangah uoiin tak tak a sem a, a kîlhai lai chun eini rawi threnkhat, zu hi suola ngai pawl an thrang ve a, hahîpin an hril a nih. Isu hril dan ang taka sakramen an kil kha suol thaw-ah an inngai daih thung a nih. Thlirna tukver indika inthoka thil thlir hi a lo va hang poimaw de aw!

A bul tienga a hming ei sam Upa Ngama nun kha ziel hawp le zu dawn thuah hrilfiena thra tak niin ka hriet. Kristien a ni hmain zu dawn mi a ni hlak a. Ringtu a hung ni charin zu dawn a bansan a. Iemani chenah a hnungtol a, zu dawn a sunzom nawk a. Rong nasa taka a bawl hnungin a petek a, nunghak lakah a tlusil a, kohran phuorna chen a tuok a, nasa takin zu dawn tieng a pu nawk a. A hung inhmu suok nawk chun zu dawn a ma a, a tawpah Upaa thlang a hung ni tah pei a. A tlu pha zu dawn, a tho pha zu nghei a ni laiin ziel ruok chu suolah a ngai naw leiin a dam sungin a hawp hem hem zing a nih. A thlirna tukvera inthokin ziel hawp chu ieng suol khom ni lo, zu dawn ruok chu suol a ni tlat a nih. Chu chu eini laia mi tam lem thlirna tukver a nih. Baibula ruok chu hawp le hmuom khapna a um nawh. Fak le dawn le hawp le hmuom thua Isu khom kha a buoi thrak nawh; a ngaidan chu sunchang lai tak angin a fie a nih. A zuitu intihai hi ei nih a buoi chu.

Ruoivel Vs Kohran tukver

May 1, 2010 Hmasawnna Thar suoka khan L.Ruoivel Pangamte-in “Inneina hi mi po po lai chawimawiin um sien la” ti thupuia hmangin, Pathien thu ang taka kristienhai thaw dan ding nia a tukvera inthoka a lo thlir dan angin January 15, 2010-a a naunu pasal nei chu inthlana a buotsaipek thu, soiseltu an tamzie thu le mo lawmnaa inseng treuh hi thra a ti naw thu a ziek a. Mo lawm ei uor san hi ei Baibul nei tah po Version pathuma Hebrai 14:4 ei inlet dan inang naw dam mawsietin, “mi po po laia innei (inneina) chawimawi” ti hi trawngbau khap suol niin a’n lang” a ti hiel a. Ama chun, “Nupa ni dinga inneihai hin, nuhmei dang le pasal danghai lakah an inneina (nuhmei pasal nei an ni tah ti) hi inzaum takin inlangtir hai sien la” tia inlet thrat a rot hiel a nih. NIV-a chun hi châng hi “Marriage should be honoured by all and the marriage bed kept pure” ti a ni a; RSV chun, “Let marriage be held in honour by all, and let the marriage bed be kept undefiled” tiin a sie.
A thlirna tukvera inthoka a mit sukkhamtu tak chu mo lawm uor le mo lawmnaa sum tam tak seng hi a nih. Amiruokchu, Baibul tukvera inthoka thlira infuina ziektu hin mo lawm thu a hril nawh; innei hi inza taka chawimawi ding a ni thu a ziek lem a nih. Inneihai chu nupaa insiem an ni tak leiin chu chu khawtlangin hrietpuiin an inneina chu inzapek hai sien, nunghak le tlangval an ni lai angin tu khomin beiseiin hèl ta naw hai sien ti le chu chu hrepuitu tu khom mawphurna a nizie a hril a nih. Hrepuituhai mawphurna le inneihai mawphurna a thriengin a hril kop pei a, a hrilna san khom Thupek Sawma khap bawsea an uire a dit naw lei a nih. Chun, inneihai thutiem chu inzapek (respect) el khom ni loa chawimawi (honour) ding a nizie thu a hril tum tak a ni leiin ‘respect’ ti nekin ‘honour’ ti trongkam hi a hmang a nih.

Chun, innei hi mi po poin chawimawi hai sien ti a hril leia mo lawm hi ei uor pha anga hril tum hi thlirna tukver him lo a nih. Kristien le tien lo tu khawtlang khomin mo lawm hi ei uor seng a, mi neinunghaiin an uor zuol. Kristien ei hung ni hnunga ei uor tran khom a ni bok nawh. Hinduhai tak tak hin mo lawm an uor a, sum an seng rawn taluo leiin India sorkar khomin a ngaimaw a, mi fiel thei ding zat chenin a bituk hiel a, sienkhom dan siemtuhai hai hi a bawse hrát hràta thrang an nih.

A ieng khom chu ni sien, Ruoivelin a tukver le inrema Baibul inlet a nuom dan ang hin inlet ding ni inla, ei buoi fe ka ring. A hmasa takin, “nupa ni dinga inneihai hin” ti hi Hebrai ziektuin a ziek naw bakah, “Nupa ni lo dinga innei khom an um a ni?” tiin indon inla, ei buoi nghal ka ring. ‘Innei’ chu nupaa insiem tina a ni a, hrilfiena dang a ngai nawh. “Nupa ni dinga innei” ti chu trongkam chuongliem a ni el bakah nupa ni kher lo dinga innei khom an um ti a thawiin a kawk sa tlat a nih. Chun, “nuhmei dang le pasal danghai lakah an inneina (nuhmei pasal nei an ni tah ti) hi inzaum takin inlangtir hai sien la” ti hi Hebrai ziektuin a ziek sa naw a, a ziek umzie nia a tukvera inthoka a hmu dan anga hrilfiena a phuok ni sien a hoi lem. Ei tukvera ei thlir dan le enremna bang ei intung le inmil zawng sengin Baibul hi inlet inla chu saisa hleng a tih.

A ieng khom chu ni sien, a naunu pasal nei hi a thrangna kohranin hrietpuiin, inzain chawimawi sien, a tukvera inthoka a thlir dan anga thra le mawi le indika a hriet dan ang taka a naunu inthlàna a buotsai khom chu inzapek bok hai sien a thra ding bah. Chun, mo lawmnaa sum seng treuh hi khap thei ni naw sien khom, mani sum le pai ngirhmun zir ang peia chàng thiem inchuk hi thil varthlak a nih. Hieng ang konga huoisen taka hma la ngam le a ngirhmun tlang taka ziek ngeia puong ngam L. Ruoivel Pangamte hai ang ei um hi a vangnei thlak khop el. Lemchang nuom lo le pei lo ei tam pha ei khawtlang le kohran khom a zie hung um pei el a tih.
Hun thim (Dark Age) an ti lai, Roman Catholic pumbilna hnuoia kohran a um lai chun Pathien thu indik nia an hriet chu fîr takin an kengkaw a. Joshua 10:13 a nisa kei dinga a um thu dam, 1 Kron 16:30, Sam 93:1, 96:10, 104:5 le Thuhriltu 1:5 dam changchawiin, hnuoi hi chang loa nghet taka rem, nisa le thla le arasihaiin an hêl a nih ti thu (Ptolemic theory of geocentrism) an inchuktir a. Chu zirtirna kal zawnga thu hril reng reng chu sakhuo poi tawka ngaiin an hrem a, a thren an raw hlum bok a. Chuonga hrem tuokhai laia pakhat chu Italian Scientist Galileo Galilei (1564-1642) a nih. Hnuoi hin nisa a hêl lem thu a fie chieng chu a puong leiin Pope Urban VIII rawiin thi dingin a chungthu an rêl a. Sienkhom, mi lien a trantu an tam leiin that loin, Florence bul, khaw chite Arcetri-a a ina chun suok thei lo dingin a thi chenin an hrên a nih. A na sêt hnung le a mit inthim hnung khomin, a thil hmu suok, hnuoiin nisa a hêl thu indikzie chu a tran tlat a, a thi chenin an khattawkin, “Eppur si muove, Eppur si muove” (A hêl zing annawm, A hêl zing annawm) tiin an sam hlak a nih. Hi hmun hi sira ka biekzin ni chun ngaituona a fe sei ngei.

Kum 2000 khan Pope John Paul II chun kha hmaa Roman Catholic kohranin a lo thaw suol po po laka thupha chawina le ngaidam inhnina lekha a’n suo a, Galileo chun a thia inthok kum 358-ah thiem a chang chauh a nih. Kohran tukver besana hmanga Pathien thu lak suol le hmang suol hi thil trium tak a nih.
Hi po hi tuta trum chu a khulang khangna dinga ei hung thur suok a nih. A remchang dan ang peiin khawvela tukver dang dang ei la hung bi pei ding a nih. (May 18, 2010, Delhi)

TUKVER HRANG HRANG-2

Pawlitiks tukver Kum 1939 July 15 khan Manipur sim thlang Pherzawl tlangah British-India khuo le tuiin ka hung pieng a. Manipura pieng ka ni leiin ‘Manipuri’ inti ding ni awm tak ka ni a, sienkhom ka tlangmi chanpui danghai ang bokin Manipuri inti ngai lo ka nih. A san chu ka khaw hrieta inthoka tu chen hin ‘Manipuri’ ti chu Meitei le an trong hmang kawka ngaina le siena a um tlat lei a nih. Ka phung (identity) miin an min don changin, “Manipura inthoka hung Hmar-Mizo ka nih” tiin ka hril hlak. Assam rama inthoka hung, entirnan Bengali le hnam dang tam tak chu Assamese an ni tlat naw ang hi a nih. Burma ram, kum 1990 a Myanmar tia an thlaka khom hin ‘Burmese’ (Myanmarese) ei tihai hi tlangmi ni lo phaimi, ei tronga ‘Kawl mi’ ei tihai hi an ni a, tlangmi State pasari- Arakan, Chin, Kachin, Karen, Shan, Kayah & Mon-a inthoka hunghai hin ‘Kawl mi’ an inti ngai nawh. Kong khata chu thil buoithlak le vangduoithlak tak a nih.

Hi thil hi ieng leia um am ning a ta ti ei sui chun, a ram neitua insiehaiin an ram hminga anni hnam hming inbuk a, an ram huop sunga cheng hnam hrang hrang hai chu hnam khat le trong khat hmanga indin suok dinga varna le hmathlir an nei tawk naw lei a ni nuom khop el. USA chun khawvel hmun tin le hnam tina inthoka hung fuon khawm, a rama chenghai chu ‘American’-in a siem vong a, chu chu nina an suong tak khom a ni bok. Lusei lalhai, abikin Sailo lalhai kha an lo var khop el. An inlalna hnuoia hnam chi hrang hrang hai hui khawm a, trong khat hmang hnama indin suok dan an thiem bakah an hnam hming a ram hminga an lo sie khom chu a sunga cheng hnamhai po po huop thei ding hminga an hung thlak pei leiin, chu chun a tawpah Mizoram a hung hring suok a nih.

Hmar hnathlak pahnam hrang hrang, G.A.Grierson-in Linguistic Survey of India-a hnam hlawm khat ‘Old Kuki’ hnuoia a siehai chu Zo hnathlakhai laia thlang tla hmasa, Tripura, Manipur, Assam le Chittagong Hill Tracts chena inzar darh an nih. Sienkhom, mani pahnam bing senga insungkhum le puon indelkil an ching leiin, India hmar saka State lien pawl tak nei thei ding kha mani hminga ram chikte khom suol suok loin tu chen hin an la um zing a nih. Chu chu a poizie hrea insiem thrat tum nekin hnam binga dam khawsuokna zongin an inlap a, a ra suok chu kholbing le chin zuol deuh deuh a nih. Mizoram level-a takngiel khom kha hmaa pawlitiks phusaa thruoitu le nina poimaw chel phak hlak kha SHDC bawkte-ah lu inthir rakin an inhnaw khawm a, an hmathlir khom bui mei nek daiin a tawi deu deu a hoi. Chu lungril chun kohranah zie a thlak a, pawl hrang hranga intel khawm let letin an inbakkei a, chuong ang pawla hotu ni dam chu inzakuma ngai ta nek hmanin indu phanain an la hmang nawk nghal! Thlirna tukver a chîn tlat chun ngaituona sukthlek khom a lo chîn naw thei nawh.

Kholbing tukver

India ramin kum 1947-a zalenna a hmu tawm ruoi lai chen khan eini rawi chun pawlitiks hi a rim a ra ei la hriet phak nawh. Kum 1946-a Mizo Union a hung pieng khan ramhmangpuia varung inlusu thrawng tho ang elin ei har phut a, ei himna ding hmuna tlan lut dan zongin ei inphi ruoi a. Biel hrang hranga thre dara lo um tah, lu innghatna ding tak tak nei si lo ei ni leiin, ei himna tak dinga inlang chu ei unau Lushai Hills (tuta Mizoram) a chenghai leh tuolkhata insung khawm a, ‘Mizo Sorkar’ siem chu a nih. Chuong lai chun Mizo Union-a a lusa le phusa pawl laia mi, Zo hnathlakhai insuikhawma Greater Mizoram indin dinga khektu rawl poimaw laia pakhat ei nih. Chuong hun laia Mizoram puo tienga a phûr zuol tak le bei nasa tak chu ei inbuk khawm rawnna taka ngai, Tipaimukh Biel, Hmar Area tia ei ko hi a nih. Hieng lai hmun hi chinin lien sien, khawvela Hmar hnathlak po poin ei ram bika ei ngai, ‘Ka ram” ei ti thei um sun chu a nih.

Amiruokchu, ei tukver a la chin a, ei tarmit bun a la fie tawk naw leiin thil hmu threlh lien tak pathum ei nei a. Pakhatna, Zo hnathlakhai po po inthuruola beipui thlak naw chun Manipura inthoka eini chauh suok tum chu thil thei lo tluk a nih. Ei satthlak thei khom lo ni ta hrim sien, sorkar rikawta Hmarhai chengna khuo tam lem chu Kuki lalhai inlalna hnuoia um a ni leiin anni le thrang ruol lo chun thil thaw thei lo a ni bok. Chuong lai le tu lai chen khom, Manipur tlangram zaa sawmnga chuong hi Kuki lalhai hnuoia um a nih. Anni rawi sakhuo hmasa tak chu inlal a ni leiin, Mizo Union thupui tak, lal ban le sukbo chu an thil nuom lo hulhuol a nih. Chuleiin, Mizo Union vung vanglaia a ramri vai tan zawnga ri ei siem rak khan umzie a nei tlawm. Lal tam lem kha Manipur sorkar ta dinga enthlatu-ah an inchang lem hlauh a nih. A hnung, 1960-a Kuki-Hmar buoina khom kha iemani chenah hieng lai thil le intringmit hi a nih.

Pahnina, Manipura Naga hnam ni lo po ei inthuruol thei naw a ni khoma kongro ei suk ding a ni chun Churachandpur Biela chenghai po bek hi ei inthuruol thrap a ngai. Chu chu voisun chen khom hin a poimaw dan a la danglam chuong nawh. Amiruokchu, kristien sakhuo hung putluttu Watkin Roberts (Saptlangval) hung khing thlatu H.H.Coleman-in dawha vervek hmanga inzomkhawm thei lo dinga a mi lo thre dar vong tah ei ni leiin, inlungruol chu mang rama um a ni ta si. Coleman Factor lei hin kum 2010-a Manipur sim thlang biela Gospel Centenary chen khom a ni inruola hmang thei lo ei nih.

Pathumna, British hun laia ramri an lo khang tah kha nuom ela thriek thei a ni nawzie ei hriet chieng naw leiin beisei ei lo suksang taluo a, chu chun lunghnurna nasa tak a hring suok a, unau le unau inkarah chadan inthuk tak a siem bok a nih. Hi taka inthok hin Mizo Union pawl le Rochunga Pudaite party indin Hmar National Congress (HNC) pawlin ei hung inthre tah a nih. July 3, 1945-a Parbung khuoa an inkhawmpui hmasa taka chun HNC indin an rel bakah an thurel pakhatnaa chun “Hi kawnferen hin Hmar hai delna ram po, Manipur, Churachandpur, Lushai Hills le North Cachar Hills ami satthlak a, district pakhat a siem dingin States Re-organisation Commission hai kuomah Memorandum peklut a remti” ti a ni bakah chu chu pe lut dinga Delhi-a palai tir le an fena ding sum khon an rel thluk bok a nih. Chu chu hnam bil pawlitiks kholbinga ei hung lut tran dan chu a nih. Chu ruol chun hnam binga kohran intel khawm sinah ei pu a, a por chu nasa tak a nih.
Hieng lai huna hin propaganda indik lo tak pahnih an lo the dar a, chuonghai chu hang tar lang vak ei tih. Mizo Union inrui pawlin ri an siem leiin Manipur Chief Minister Maharaj Kumar Priya Brata Singh chu Parbungah a fe a. Buoina siem loa an inhnukkir chun ‘Regional Council’ pek a nuom thu le Mizo Union thruoituhaiin anni mihai le insuikhawm an thlang lem leia an hnawl thu hril rik a um a. Hi hi thudik a ni le ni naw P.B.Singh dam lai ngei mi ringum threnkhatin an indon chieng a, a nui a’n za hle. Sienkhom, mihriem hin ei ring nuom zawng chu khêl buru khom ni sien ei chel tlut hlak angin, hi invethlemna thu hi mi tam tak lungrilah a la riek tlat chu tie!

Hi le inzoma nuor thusim ei inzawt rop chu Mizo Union thruoituhaiin an mi uksak naw lei le dawhaa an mi thaw leia ei tum hlen lo anga inhril a nih. Tu chen hin an mi dit naw leia mi thlauthlak anga ngaina hi thri be china inngaihai lai khom a thi thei nawh. Ei hang ngaituo chîk ruok chun pawlitiks tieng ei mawl lei le eini dawi sa vek ei fak leia thil um a ni si. Ri ei siem met leia ramri hlun vai tan thei dinga ei lo inringna kha pawlitiks inlumlet dan a A AW B ei hriet naw luot lei a ni a, ei nuomna le phurna kha ngaisang a um hle lai zingin ei mawl dan ruok kha chu a taluo deuh a nih. Tu chen khom hin voi khat voi hnih silai hang hmet puoka ram thar kap suok el dinga inngai pawl ei la um chu tie! Mawlna chimbuk kara ei tukver hi zauh lien a va trûl de aw!
Chun, Mizo Union hotuhaiin an mi phurpui le hrilpui rak leia Manipura inthoka sat thlaka Mizorama kop el thei dinga ei lo inbeisei khan, anni rawi, eini ang thisen le ngaituona put ve kha, Pathien ang thawthanga thilthawthei dingin ei ngai tina a ni bok. Naupang laia ei pahaiin iengkim thaw thei dinga ei ring ang khom hi a hoi khop el. British hun laia Manipur ramri an lo khampek kha tu chen hin thriek danglam a la ni nawh.

 Manipur ram ni si Tuivai kuol Mizorama an lo sung lut le Kabaw phairuom Kawl lal kuta an lo pek khom kha sukdanglam a la ni naw zing. India ramin zalenna a suol tran laia inthoka zalenna lo suol tah Nagahai khomin Greater Nagaland an satpui rak leiin Manipur ram inchi khat khom an la lak hek nawh. Mizo Union thruoituhai laka beisei ei lo suksang taluo leia lunghnûr mei mei ei nih. Kum 1966-a Laldenga inrawina hnuoia silai le beipui an thlak khom khan kum sawmhni lai hiel aw sien khom Mizoram ramri inchi khat khomin an zauh bel nawh.

Chu chu ei hril leiin, ramri hi thlak thei lo a nih ei tina a ni nawh. Khawvelah ramri hlun a um nawh; ami chenghai dit dan anga inher danglam pei a nih. Chu ding chun hmathlir sei tak neia var thiem taka a lampui ding duong lawk a ngai. Greater Mizoram ei ti vet khom hi a taka a pieng hmain lungril ramah damtea a hung pieng le inthranglien hmasak phot a ngai. Chu chu a nih Zoram khawvel thiltum le hmathlir.

District hlimthla

Hmar National Congress le Mizo Union pawl khata insung khawma 1959-a Hmar National Union (HNU) a hung pieng kum kha D.M.College-a ka kai tran kum a ni a. Khang hun laia kan inruipui tak, khuoizu anga hung far thla el dinga beiseina bana kan lo ban hlak chu Hmar Autonomous District a nih. District hang nei inla chu khawvela hin duthusam kim hiel dingin kan ring hlak. Kei lem chun 1960 khan mang ramah Sinlung Thar chu indinin,

Pipu chena ropui relna Khaw Sinlung,
Changram hnuoia buonlei lo chang ta hnung;
Din tharin chung van hnuoi singmi tin karah,
A sakhmingah “Khaw Sinlungmawi” kan tih

tiin hla ka phuok hiel a nih. Chuong lai chun Khawpuibunga Hmangaithang Pa, hieng thil lo invet chilh ve chun nau pasal a nei a, a hmingah ‘Sinlungthang’ a phuok top el a nih.

Khang laia kan phurna pang sa kha a sosang hle a, mihriem siem thermometer-a hang inkhi ngaina a um nawh. Chuong laia HNU President chu Selkai Hrangchal a ni a. Imphalah a hung inzin chang College-a inchuklaihai khan Hmar Company-ah kan va pawl a, zer far duon duon khopin a titi kan ngaithlak hlak. Naupang lai polio invoi leia ke khing tieng rê a ni leia inbai lau laua lawn hlak kha District kal rema pênin kan hmu a, mawi kan ti hlie hlie hlak a nih.

Tuibum le Tuizang chep de kara um Pherzawl tlanga inthokin Tuithraphaiah, chu taka inthokin Imphal phairuomah hang leng hnung chun khawvel ka thlirna tukver khom a hung danglam hret hret a. Mani khuoa M.E.School-a Headmaster ni nuomna dam, Churachandpur-a Sub Divisional Officer amanih le District chitea District Commissioner (Borsap) ni chakna dam kha damten a hung re a, mani State-a inleng lo khopa ngirhmun siem nuomna lungrilin a hung thlak a. A tawpah, khawvel lien lemah India ram aiawa palai ngirhmun hang chel hnung meuh chun tukver hrang hranga inthokin khawvel inlumlet dan hi ka hung thlir ve ta a. Hnama dam khawsuok ding chun lien lema insuikhawm a trulzie dam, khawvel indawrna bazara lem chu a ram buk buka inzom khawm naw chun ram hausa le thilthawthei lem haiin nuom nuomin an mi sop ziel el a nih ti dam ka hung hmu chieng a. Chu tukvera inthok chun District ti dam chu a sip sam khom hmu phak a ni ta naw hrim hrim a nih. Chuleiin, sutria khuo tieng suok chang khomin pawlitiks tieng ei hril pha chu ni dang angin titi a khuongruol thei ta nawh. A threnin silai le kap suok an tum lem lem hi chu pangzat nekin nuizat a um lem a, sienkhom tlang taka ngaidan hrilna ngam khom a ni ta nawh.

Thlirna tukver thar

Ram le hnam ei ti hih ei sam zing hlea chu a hrilfiena ziek ding ni inla, ei thlirna tukver zirin a ram pum huop, a State huop, a District huop, a Sub-division huop, a bielte Circle huop, a khaw huop, sungkuo bing huop a ni thei. Bel lien taka bel chin lem inthuo bit mar ang deuh hi a nih. Bel tin kha an poimaw vong laiin an poimaw dan le hmang tlak dan a’n ang thei nawh. Ram le hnam insersuon dan khom hi chuong ang chu a ni leiin, bêl chin na nâ nà chun a keng tlawm tlat leiin naupang inkhuol-tehlemnaa ding naw chun hmangna ding a tlawm. District-in umzie a nei tlawm a, mani intodel lo State khomin umzie a phur tlawm a, a phur tlawm tiel tiel pei ding a nih.

Kutdaw sungkuo nekin mani intodel sungkuo chun inza an phur bakah thil khom an thaw thei lem leiin mi ngaisang an hlaw. India hmar sak rama kutdaw State pasari zet ei neihai hi a neituhai chun ei suong hle khom a ni thei. Sienkhom, mi inza ei phur naw a, phur tlak ei ni bok nawh. Chuong ang char chun a sunga kutdaw autonomous districts ei neihai khom hi an nih. Tu kut hnuoia um am an na? Sum petu Sorkar Laipui ti pawl um ei ta, sumdawng hausa mi tlawmte, abikin Marwarihai ti pawl um bok ei tih. A petu chu a hmasa lem, a chalaitu chu a nuhnung lem ti inla, khel hril ni kher nawng ei tih. Eini rawi chun an dawkana bei nawi tla hlek ei lo dong ve chauh ang a nih.

An leh, Marwari ei tihai hi tu hai am an na, ti ei ngaituo hlak am? Rajasthan-a District pakhat Marwar-a inthoka hung, sumdawng an thiem leia khawvel hmun tin dapa inzar an nih. Sumdawnga Kolkata hung tla luthai khan Bara Bazar-ah hmun nghet tak an khuor a, chu taka inthok chun a se vela ram po po sumdawngna hnarpui an chalai a nih. Hnam hminga an put tah ‘Marwari’ ti khom hi Bengalihai kona hming an put song a nih. Khawvela Marwari um po po zat tiem chie um naw sien khom maktaduoi ruk vel chauh ni dinga ngai a nih. Kolkata le a se vel State hrang hrang, abikin India hmar sak tienga sumdawngna chalaituhai hi an tam lai tak khom nuoi hni vel chauh ni dinga ngai a nih. Chuong mi tlawmtehai chu India rama chauh khom ni lo, khawvel ram bung hrang hranga sumdawngna hnarpui poimaw cheltu laia mi an nih. Indiaa ngat lem chu an sum hmangin pawlitiks khawlpui hi an nuom dan ang angin an invirtir el a nih.

A thren chun ‘intamchilh pawlitiks’ an hril mawi. Hmun threnkhata chu indikna chin khom um mei a tih. Amiruokchu, intodel thei si loa insukpung chu kutdaw, siehlaw, vakvai, rukru le goonda (hel pawl chenin) insiem rawnna chauh a nih. Tu lai khawvela hin thiemna le chu taka inthoka suok hausakna naw chun hma nor kuok thei a ni nawh. Nuom se êk tamin thu a phur nawh. India rama hnam tlawmte ‘Parsi’ ei tihai hi thri be chin chun a hre naw ei um ka ring nawh. Iran (Persia) rama Zoroastrian sakhuo zui pawl, suknomnatna an tuok leia India rama hung inpem an nih. Thiemna le hausakna tieng ruol khûm khopa insang an ni leiin, ram inchi khat khom anni hmingin nei naw hai sien khom hriet hlaw pawl tak an nih. An tlawmzie hlak chu, ieng lai khomin nuoi hni chuong an ni ngai naw a, a kum telin an tlawm deu deu. Indian Prime Minister hlui Indira Gandhi pasal Feroze Gandhi kha Parsi a ni a, a naupa Rajiv Gandhi le a tupa Rahul Gandhi hai khom hi an ni vong. An tlawma chu an buk a rik.

Mani intodel thei ngirhmuna ei insiem hin ram le hnam bulthrut nghet ei rem a nih. Chu tukvera inthok chun ei hma tieng hi ei thlir lem nuom a um tah. Ei nunghak-tlangval haiin thiem taka lekha inchuk a, sin thra an hmu zat hin District thar ei indin a nih. Chuonghai chu sungkuo, khawtlang, ram le hnam siemtu kut le ke an ni leiin tlawmngaina nopui indomtir ding an nih. Tlawmngaina ei hril fie dan khom hi ei ngirhmun thar tonin a phut ang peiin thlak danglam a ngai. Inchukna tienga thaw thrahai hi tlawmngaina tonlairang intontir ei tiu. Ei buonhai hi ral le sa huoi an ni ta naw a, ei mi huoisen le ral hrathai chu inthimna le mawlna ram sut hongtu, hrietna ram va paw a, thiemna tienga dikri le ngirhmun inzaum tak tak hung hawntuhai hi an ni ta lem. Chun, ram le hnam siem ei ti hih kut tirdakum hmanga suma intham kuok ni loin, indikna, taimakna le thrahnemngaina lungril nghet taka intùna sungkuoa inthoka intran a ni naw chun a ziksuok tak tak thei nawh.

Pathienin Joshua kuoma, “Kea in sirna taphot chu pe vong ka ti cheu” (1:3) a ti kha a tak ngeia ei nuna la lutin, khaw lai khom ei umna taphot chu neitu chan changin, ta cheiin chei ei tiu. Ei ram del chin ei soisak dan le suosam dan hi enin, neitu nina lungril ei put tak tak nawh ti a chieng. Ram ei raw dur dur el dam hi lainat a um. Israel ramah inzin la, Judahai le Palestina mihai ram hluo chin i hriet nuom chun tu indon buoi khom ngai loa hriet dan a um. Judahai hluo chin chu hring dup a ta, Palestina mihai hluo chin chu trawl bor bor a tih. A hmasa hin neitu chan changin, duot takin a ram chu a enkol a, a nuhnung ruok chun chuong ang chun a duot ve nawh.

Sinlung Hills Development Council (SHDC) chu ieng anga ngirhmun inhnuoia intran khom ni sien, neitu chan chang a, tâ taka a hluotuhaiin an enkol phot chun a hmu taphot inhnar ning a ta, ngirhmun insang lema hlangkai khom roreltuhai ta dingin chakum hlie hlieng a tih. Sienkhom, nuizatbura an siem ruok chun mi endong le hmusit hlawng a tih. Tuta china SHDC an enkol dan hi enin lainat a um a, roreltuhai zing thophang lungmawlin District dam lo pe pal an tih ti ei inlaupui nuom el a nih.

Chu hlimthla chu Tipaimukh Dam boruoka hin chieng ém èmin a hung inlang mek a. Ei hnot tlang tak chu Esau anga bu voi khat faka ei upatna le rohluotu nina zor hmang a nih. Tipaimukh Dam hi hnam riralna dinga mankhawng trium am, hnama dam khawsuokna kotsuo lem ding? Ei kutah ditthlangna ei nei am? Chu zawna chu hun remchangah tukver hrang hranga inthoka thlirin ei la buon pei ding a nih. (May 26, 2010 Delhi)

TUKVER HRANG HRANG-3

Tinkim ka dawn changin Hmartlangpui,
Ruol kima dar ang kan lengna ram hi,
Kan ram le kan ta ngeiah inchang la,
Lung lawma khuoi ang chawlna ding kan tih.
-T.Khuma Songate
Hi a chunga hla, Pherzawl tlanga inthoka T.Khuma phuok hi i sak ve changin i ngaituona tukvera inthokin khaw tieng ram am nghaa thlirin, ieng ram am i hmu hlak a? Hmartlangpui chu ieng tina am ning a ta? Khaw laia um am ni dingin i ngaituo hlak a? An naw leh, hnam danghaiin ‘Hmartlangpui’ i ti chu khaw laia um am ni dingin bel veng an ta?

Hieng zawnahai hi zawna mawl taka inlang, sienkhom don harsa êm êm el an nih. Manipur sim thlang, Churachandpur District sunga Sub-division pakhat Tipaimukh biela umhai chun Hmartlangpui chu Hmar Ram tia ei ko, Delhi khawpuia veng lien deu tiet khom ni lo, a mipui tamzie khom Delhi Railway Station-a kuli ruol zat phak kher lo ding, a sunga khuo po po deuthaw chu Thado lalhai inlalna hnuoia lo um hlak hih a ni ka ring. Kum khata a biel pumpui sum le pai lam suok bel khawmin Marwari hausa darkar khat lam suok khom tluk kher naw nih. A biel pum hrietna le thiemna kol po po bel khawmin vai mi thiem pakhat theinghil tah zat khom tluk naw bok a tih.

Sienkhom, chu biel chikte hlutna chu sum le paia inkhi thei a ni naw a, inchawk thei a ni bok nawh. Chu biel chu khawvela Hmar hnathlak po poin tu chena ‘Hmar Ram’ tia an hriet le ko thei ram um sun chu a nih. Ieng anga rethei mongtol le ngaisak hlaw lo ram khom ni sien, chu hmun chu Hmar hnathlakhai nina, an aidentiti phurtu le kengkawtu a ni leiin an ta dingin hmun thienghlim, an Jerusalem, an Ruonglevaisuo umna, an Sinlung Pahnina a nih.

Hmar hnathlakhai, G.A.Grierson-in ‘Old Kuki’ hlawm hnuoia a siehai chu hmun dang dangah an inpem dar nasat vei leh iengti leia hieng lai hmun kher kher hin ‘Hmar Ram’ ti hming hi a hung put bik el am a na? Hi hin san inril tak a nei a, chu chu hriet fie a thra khop el. Chu chu an hriet fie pha pha leh mani ninaah hung chieng an ta, Hmar hnathlakhai inkara inzomna khom hung suklienin suknghet a ta, an thlirna tukver hung zauh lien an ta, Zoram khawvela an ngirhmun hung hre chieng an ta, an hmathlir khom sukseiin hung suklien a tih.
Hmar hnathlakhai hi Chin Hills-a inthoka thlang tla hmasa le vaihai zu paw hmasatuhai laia mi an nih.

Sienkhom, hming tlanglawn inkona hmang loa mani pahnam senga inko hlak an ni leiin, hnam inthuruol lemhai hnuoiah tu hriet hlaw loin an tlu lut rop a, histawri-ah an hming hmu ding a vang èm êm. Mizorama Lusei lalhai, abikin Sailo lalhai hnuoia hun iemani chen chenghaiin tlan suokna hun remchang an nei phing leh hmar tieng panin an inpèm phei tawl a. Chuonghai chun Lusei lalhai hnuoia an um laia Dulien/Lusei trong le Hmar pahnam trong hrang hrang inchekpola inthoka trong thar an ser suok, Khawsak trong an ti chu an hmang a. Chun, pahnam binga tlang hluo bing ta loin an hung um khawm a, khaw nghet an indin a. Chuonga hmar tienga intawl pheihai chu Luseihaiin ‘Hmarho’ an ti a, chu chu pahnam hming seng nekin inkona hming tlanglawnin an hung hmang a. Chuong hun laia a buka an cheng khawm rawnna tak chun a hnungah ‘Hmar Biel’ ti hming a hung put tah a nih.

An um khawm rawnna tak Senvon khuoa kum 1910-a kristien sakhuo a hung lut lai chun, tuta Hmar Ram tia ko le a se vel Mizoram tienga Hmar inbuk khawmna hmunhai, Sinlung Hills Development Council huop sung le Tipaimukh Biel chu Kristien sakhuo a hung lut lai khan ‘Hmar Thimpui’ tia ko a ni hlak a. Chuleiin, mi thiem le dawnril J. Malsawm-in Vervek le a se vela gospel hung lut tran dan chanchin 1994-a Mizoram Gospel Centenary le inzoma a buotsaia khom ‘Hmar Thimpui’ ti trongkam hi a bu hmingah a hmang hiel a nih. Chun, Mizorama inthoka tirko le misawnari hung hmasahai kha ‘Hmar Thimpui’ sut var dinga hung an nih. January 11, 1922 a Zo misawnari hmasa tak R.Dala -a a thi trumin hla kungpu Awithangpa (Hmarlutvunga)-in R. Dala nuhmei Lianthangpuii ta dinga hla a phuoka khom,

Hmar thimpui tlangleiah,
Trapin zai tin ka chhiar…
Hmar thimpui tlangah hian,
Tu nge Lal hna thawk ang?…
Ka trah hliap ral kai e,
Hmar thimpui tlang leiah,
Lungngaih a fawn….
Hmar thimpui tlangte u,
Vanduai min trahpui r’u

tiin hla chang li sungah ‘Hmar thimpui’ ti voi li zet a hmang hman a nih.

Chu ‘Hmar thimpui’ chu Senvon khuoa inthoka intrana gospel varin a hung kap eng hnungin an kawl le kienga Zohnathlak dang Paite, Rangte (Gangte) Simte, Thado-Haokip le Vaiphei hai sutvartu hmangruo poimaw takin a hung thrang a, Hmar trongin thu le hla nasa takin a hung puok dar a, a si per le vabuchawi chun Churachandpur biela ram thim inzi khup el chu a kap eng chuoi chuoi el a. Chu taka inthok chun ‘Hmar Thimpui’ ti hlak kha ‘Hmar Ram’ tia ko a hung ni tah a nih. Chuleiin, hi hming ropui tak, khawvela hming um sun ‘Hmar Ram’ ti hi gospel hring suok lieu lieu a nih ti inla, khel ei hril ka ring nawh. Hming thienghlim le inzaum a nih.

Ei thil sui ding tieng chauh panin inzin pei inla. Chu taka inthoka iemani chen hnunga chun ei thupui, ‘Hmar tlangpui’ ti hi hlaah a hung inlang tran a. Ei Sinlung hluia inthoka Sinlung thar Bethlehemah ei inpem hnung, chu zara khawvel hringmi hnam ze tinreng le angel varhai le lung ei inruol thei hnung chun Pastor Thangngurin Solomon trongkam hawa (Hlahai Hla 2:1) Israel ram Sharon phaizawla rose par an thliek thu le Isu thi thu hung sehmein,

Saron par i la mawi zo nawh,
Hmar tlangpui inthim sunga hin chu

tiin thrahnem ngai takin a hung khek suok a. Chu thrahnemngaina hlaa chun, a thaw tum hram lei khom ni kher chuong loin, pawlitiks trongkam chuoi ngai lo ding a hung phûm ta tlut el a nih. Hi hi Hmar hlaa ‘Hmar tlangpui’ inlangna hmasa tak a nih. Hi hla hi hnam dangin an inlet pha an ril rem zawngin an sie ve pei el a nih.
Threnkhat chun Hmar le Lusei indo lai, Sailo lal Lienkham khaw tlangval mi 200 ruol ramsuok le Hmar tlangval 200 bawr vel ramsuok an inkap hrep hnunga an ram tieng pana Lienkham khaw tlangvalhai an kir chu Thanlon le Suongsang inkar, Sabung kot, a hnunga Ralkapkot an hung tit ah peia Hmarhaiin an lo lambun a, tam tak an kap hlum truma,

Hmar thlang doral i la e, Lalhrangchhuanpa,
Milai thra an fam zo ve

tia hla an phuok ela ‘Hmar thlang’ ti chu ‘Hmar tlang’ tiin an bel leiin, hi hla hi ‘Hmar tlang’ ti hung suokna hmasa tak niin an hril a. Sienkhom, hi hlaa ‘Hmar’ a hril hi hnam ni loin, thil nghatna (direction) tieng hrilna ‘hmar thlang’ (north west) a tina a ni ring a um lem. B.Lalthangliana chun, Lusei le Hmar indo hi kum 1887-1890 inkar niin a hril (Mizo Chanchin, 2001 p.255).

Ei thu le hlaah, ziek ngeiin, khaw laia inthokin am ‘Hmar tlangpui’ ti hi a hung inlang nawk a? Kei ka hriet ve dan chun a chunga Pu T. Khuma hla ei tar lang, kum 1950 bawr vel laia Pherzawl khuoa a phuok, tu chena hnam hlapui pakhata ei la nei zing hi a nih. Amiruokchu, Pastor Thangngur ‘Hmar tlangpui’ le Pu T.Khuma ‘Hmar tlangpui’ hi an inang ta tlat nawh. Thangngur ‘Hmar tlangpui’ chu ‘Hmar Biel’ le a sunga umhai niin a’n lang a, T. Khuma ‘Hmar tlangpui’ ruok chu Hmarhai an leng khawmna ram, an ta la ni lo, khuoi anga Hmarhai an chawl theina ding, ram la hung um ding, lungrila a pai chu a ni dai a nih.

Hi thua hin ei lut sei hmain, Hmar hlaa ‘Hmar Ram’ ti a’n lang hmasakna tak ni dinga ka hriet le ring ‘Aw Kan Hmar Ram’ ti hi hang bi vak ei tih. Hi hla phuoktu hi Zama Keivom le Khuongchong Khawbung hai nau pasal nei sun Lalkhum Keivom, Kuoklung (Budonnagore), Cachar District-a pieng le January 18, 1997-a an lalna Kuokluonga muol lo liem tah chu a nih. February 17, 2003 khan ruol iemani zat thruoiin ka nuhmei Dari leh Kuokluong hi kan va sir a, umni khamin ruoi an lo buotsai a. Pasal thra sulhnung sui chu ngaituo a suksei khop el.

Lalkhum hin Indopuina Pahnina lai, 1941 khan India Army Medical Corps (IAMC) a zom a, Burmaah fein Rangoon chen a tlung a, 1946 khan a hliem leiin penson-in an insuoktir a, sienkhom a hnungin India sorkar hnuoiah penson chenin Medical Inspector sin a thaw zui pei a. 1944-45 lai Rangoon-a an um laiin ruoipui (Barakhana) an nei a, hnam tina mihai an hnam hla seng an insaktir a. Hmar-in hnam hla an la nei si naw leiin a thang a tlawm hle a. Chu zan chun, “Aw kan Hmar Ram, inthim tlang dum duoi” ti hi a chang khatna le chang hnina chen a phuok a, a dang hi India rama a hung kir hnungin a phuok zom a, a chang tawp tak, “Dar ang ei lengna ram hring dum duoi” tia intran ruok hi chu ama phuok ni loin mi dangin an bel sa a nih.
Hi hla hi voisun chena Hmar hnam hlapui tak a la ni zing. Hmar mi tu khomin mani hminga ‘Ram’ nei thu an hisap phak hmain ama chun “Cachar, Haflong, Aizawl, Manipur” a Hmarhai chu inpumkhata ngir a, hnam dang dan thrahai la a, an dan suolhai pei a, inpumkhata ngir tlata ram indin dingin a lo fiel der tah a nih. Hi a hmathlir, hlaa a lo siem lei hin ama hi lungrila Hmar Ram indintu hmasa tak a ni naw khoma a hmasa pawl tak a ni ring a um. A hnunga ama ngeiin poi a ti êm êm nia an mi hril chu Tripura a lo inthrangsatir ve naw hi a nih. Hi hla a phuok lai hin a lungrilah a’n lang naw leia a hmai a ni a, mi dangin hung bel sa dan ngaituohai sien ti khom a thi hmain Rev. Tangka Sangkhum a’n cha hiel a nih. Kum sawm vel hnungah a zai chu T. Khuma’n a hung zawm a. Keini rawiin kan hung zawm ve phak khan chu kum sawmhni vel deuthaw a lo invoi hman tah a nih. Hieng sulsutuhai poimawzie hi hnamin hma a sawn ang peiin hung hre zuol deu deu ei tih. AK-47 sang tam tak nekin Lalkhum hla hin a kap na lem.

Zawna poimaw tak chu: Khaw la’m Hmar Ram le Hmar tlangpui chu a um? Hmar Biel la hmu ngai lohaiin iengtin am hi ram chikte hi anni Hmar Ram le Hmar tlangpuiah an ngai thei ding? Hi zawna donna um sun nia ka hriet chu: A dittu le beiseitu po po lungrilah, ti ning a tih. Ram hi a taka a pieng hmain lungrilah a pieng hmasa phot hlak a nih. Thuin a pieng hmasa phot a, chu chu a takin a la hung inchang hlak. Ka hla phuok po poa ‘Hmar tlangpui’ ti le ‘Hmar ram’ tihai hi keimaa ram mawi tak um chu a nih. Chu taka inthok chun Zoram khawvelah ka chuong lut a. Ka sirna taphot, ka nei le ka hluo, ka nina iengkim hi keimaa chun Hmar ram le Hmar tlangpui vong a nih. Chu chun Zoram khawvel a siem a, chu thrang lo chun Zoram khawvel a kim thei nawh. Zo hnathlak tin nina infin khawmin Zoram khawvel hi a siem a nih.

Tiemtu, nangma tukvera inthoka thlirin i Hmar ram le Hmar tlangpui chu khaw lai am a um a? I Zoram khawvel khom chu khaw lai am a um ve a? Hi Hmar tlangpui um sun hi Tipaimukh Dam an bawl hnungin la um zing dingin i ring am? Hieng ang Dam lien an bawlna khaw lai hmuna khom tuitingin a ram a chim pil neka inrangin a ram mihai chu mi dangin an chim hmang hlak ti i hriet am? Hmar Biela chenghai chauh khom ni lo, tuitingin a chim phaka chenghai po po hi hnamah dam khawsuok an ti? An dam khawsuokna bik san ding iem a um a? Ei lungril pangngai hi ei put zing chun, Esau anga buthleng voi khat tlaia mani nina le rohluotu nina zor nuom deuh vong ei nih. Roreltuaa ei thlang, ei ram le hnam vengtu le humhimtu ngirhmuna um hai hman hman hi a zuolkai an ni el thei. Ei dam khawsuokna ding inhumhimna fel tak tu ngeia ei duong suok si naw chun, Dam an bawl zo hnung kum sawmngaah hieng lai biel hi fang inla, mani tronga biek thei an la um palh a ni khomin mi nawkora thok mi tlawmte chauh ni tang an tih. Hmar tlangpui ei ti hlak chu Hmar thimpui khom ni zo ta loin, Hmar thlanpui inchang tang a tih. Khawvela hin hmathlir nei lo hnamhai ta dingin Sheol tiem seng lo a um a nih. (June 1, 2010 Delhi)

TUKVER HRANG HRANG-4

Tu trum chu hringnuna thu inkawkal, inmil lo (contradictions), sienkhom inzom tlat le inpawthuo tlat ni bok si tukverah dakin mit hang inlen ei tih.

Hindu sakhuoa thil thra lo inphum, nuom anga hma a sawn thei nawna sana an hril tak chu chi-hnam lia inthlierna (caste system) hi a nih. Hindu i ni ding chun thiempu le inchuktirtu chi-hnam Brahmin, roreltu le ram humtu chi-hnam Kshatriya, sumdawngtu chi-hnam Vaisya le a mongkhawn chi-hnam Sudra laia a iemani beka hin thrang ngei ngei a ngai. Chi-hnam i nina chu damsunga sut le thlak danglam thei a ni nawh. Chi-hnama inthlierna hi sukbo tuma nasa taka thrang la pawl an um a, sakhuo pawl tum tum a suok pha a, chuong laia inlar bikhai chu Jainism, Buddhism le Sikhism hai hi an nih. Sienkhom an cho hne naw a, a hung chotu sakhuohai chu chi-hnam hri chun damten a fak siet pei lem a nih. India sorkar khomin Danpui hmangin chi-hnama inthlierna hi sukbo a tum lai zingin reservation lampui hrawin a suknghet deu deu amanih aw ti dingin a um. Ei hril nuom tak chu, chi-hnama inthlierna chu ieng angin thra naw sien khom a letlinga Hindu sakhuo suknghettu hmangruo a ni tlat a nih. Hi lei hin a nih Hindu sakhuo hi thu inkawkal (contradiction) inher thlop leia hring a ni thu an hril hlak chuh.

Hi thu hi a poimaw leiin fie taka ei man theina dingin hang pot sei met inla. Chi-hnama inthlierna chu a tir chun fakzongna thil (socio-economic factor) le inzoma hung suok a ni ring a um. Mi hausa le mi rethei, mi mawl le mi thiem, kalchar insang le inhnuoi ei um a. Hma ei sawn dan angin ei ngirhmun a hung inthlak danglam a, pasie chu hausa, mi mawl chu mi thiem a hung ni thei. Hindu sakhuo ruok chun a zuituhai chu pindan pali-ah a khum hrang a, hnam hnuoihnung tak Sudra (Scheduled Caste) chu ieng anga lekha thiem le hausa khom ni sien Brahmin a ni thei naw hrim hrim a; Brahmin chu ieng anga mawl, sakhaw ngaisak lo le misuol, tuolthattu le rukru khom ni sien thiempu hnam a nina a bo thei nawh. Hienga inthuruol thei lo dinga thre dar vong an ni lei hin hnam dangin an hung run a, an op khum a; a ram pum huopa lalna chel phak Hindu lal pakhat khom an la um nawh. Kum 1947-a British opna hnuoia inthoka zalenna a hung hmu khan, a ram ngirhmun hre chiengtu thruoituhai chun a ram thuthlung dingin, ‘Unity in diversity’ ti chang chu an hung thlang tah chat hrim a nih. Chi-hnama inthrena hi a ram thrangmawbawk laia pakhat ni si, Hindu sakhuoin a dampui san ni bok si, thu inkhawkher tawp, tukver pakhata inthoka en chun thil thra, tukver danga en chun thil thra lo tawp ni si a nih.
Hieng ang chara Manipur sim thlang biela cheng Zo hnathlakhai mi thre dartu, Gospel Centenary 2010 khom a ni inruola hmang thei loa mi siemtu chu Coleman Factor a nih. Hnam bil senga mi thre dar a, hnam bil tranna thlarau einiah tu a, mani trong senga Pathien chawbiek le inpak chu Pathien lawmzawng thaw ni anga hril mawi a, inthuruol thei lo dinga mi siem a, nuom ang anga mi op khum an tumna chu hmangaitu rawl ei sawn a, thrahnem ngai em emin ei pu seng a, hnam tin inkarah indaidanna bang insi khupin ei intung a; hnam bing tin sungah pindan hrang hrang ei bawl nawk treu a; pindan danga mi beramhai inruk dan ngaituoin ei mel hrek hrek a, zawrna chi tinreng hmangin ei zawr a, a thleng tlorna tieng tienga thle pawl ei inruk a. Kum tawp Assembly-a kohran nambar pung zat uong taka ei ripawt vet hi ei rukruk thiem dan inkhina a nih. Hnam bil amanih kohran pawl bing amanih tranghma chauh ngaina thlarau hringtu chu Coleman Factor a ni leiin, ieng angin ei hming bulah Evangelical ti sie tlar thrut inla khom ei nina tak Setanin a hriet a, a lung a phang naw hrim hrim. Pathien tukvera inthoka thlir ruok chun luoksuok ei va hang um nasa awm de aw!

Paula trongkam haw-in, Coleman Factor-a intang ruol, a mi ditchingna uoiin a vai rui, mani hnam bil le kohran pawl bing ringot tranghma ngaina tirdakuma an mit a sukdelhai, sienkhom thil thra fe thawa inngaina lungril put tlathai kuoma hin, “ Aw, Churachandpura Zo hnathlak mi invethai, tuin am a dawi vet cheu a na? Mita in hmu ve ang khopa chienga Isu Krista an hemde thu, Chanchin Thra, in kuoma tar langa um kha ringtu inti siin, ieng thlarau am changin hieng lawm hin in la invet zing am a na? Thlarauah tran ta siin hnam bing le pawl thilah in tawp el ding a ni maw?” ti ve inla, thil awm lo ni kher naw nih.

Vangduoina vs. Vangneina

Vangduoina ei ti hi ei beisei le hisap lawk anga thil tlung lo hrilna trongkam a nih. Ei beisei anga thil thra a hung tlung chun ei vang (luck) chu thra le a tlung naw chun ei vang chu duoiah ei ngai. Sienkhom, ei thlirna tukver dungzuiin vangneina hi vangduoi intranna, vangduoina hi vangnei intranna a ni thei. Chuong ang bokin, retheina hi hausak intranna, hausak hi rethei intranna a ni thei bok.

Thanga chu rethei tak ngirhmuna inthokin hlawtling tumin nasa takin thrang a lak a. A hlawtling theina ding a ni phot chun rinum ieng khom tuor a huom a, thi le thau inpolin a thrang a, lekha a hung thiem a, sin thra tak a hung hmu a, a tum a hlen leiin a lawm a, mi inhnar a hung kai a. Sienkhom, sin thra a hung hmua inthokin damten a nun a hung zal a, insum theina a hung tlasam tiel tiel a, a kut a hung sukporche ruolin fak le dawn le thil dang dangah a taksa le thlarau hriselnain a ngei naw zawng thaw a hung ching a, a vangneina le hlawtlingna chu ama le a sungkuo ta dinga vangduoina le hlawsamna intranna a hung ni ta daih a nih. Mi tam lem thlirna tukvera inthoka vangneina le hlawtlingnaa ei ngai, ei inhnar bek bek hi thil inhnarum lo a tam.
Nebukadnezzar chunga sietna le vangduoina tlung kha a ropui chungchuong lai tak a nih. Lungril pangngai tak puta inngaia a tukvera inthoka a thlir dan chun, Babulon khaw ropui le mawi chu ama kut hrata a bawl lieu lieuin a hmu a, a lal in chung zawlah bawhla a’n sam a ni khah. Iengkim Lalpa, Chunghnungtak ruok chun chuong ang chun a ngai ve naw leiin kum sari top a hrem a, ram hnuoiah ransa angin hlo a’n pettir a nih. Siemtu inpak nachang a hriet nawka inthokin ngaituona pangngai puta ngai a hung ni a, a ngirhmuna hlangkai nawk a ni chauh a nih. Thlirna tukver infuk le infuk lo hin mihriem nunah thu a lo va hang phur nasa de aw! I vangneina kha i vangduoi intranna a ni pal hlauh nawna dingin inveng fimkhur rawh.

Hlawtlingna vs. Hlawsamna

Hlawtling le hlawsam ei inkhina chu ei thil tum le thaw ei hlen le hlen loah a nih. Ramah chang ei kam a, ve dingin ei fe a, a awk chun ei hlawtling a na, a awk naw chun ei hlawsam a nih. Hmeraw zongin amanih, sa inchanin amanih, nga manin amanih ei ramsuok a, ei beisei ang ei hawn chun ei hlawtling, ei hawn naw chun ei hlawsam a nih. Inchuktu chu ekzamah a tling chun a hlawtling a na, a tling naw chun a hlawsam a nih. Chu chu hlawtling le hlawsam ei inkhi dan tlangpui a nih.

Inril lema ngaituo a, tukver hrang hranga inthoka ei bi ruok chun, hlawtling le hlawsam ei inkhina hmol hi hmang vong thei a ni nawh. A chang chun hlawsam hi hlawtlingna siemtu, a chang nawk ruok chun hlawtling hi hlawsamna hringtu a nih. Kum 1957-58 khan sierkop leiin Matric ekzamah voi hni zet ka hlawsam a, thiphuhakin kum 1959 khan ka zo hram a. Hi trum hin ‘fail’ rinumzie a tak ngeia ka’n tem leiin ekzamah hrim hrim ‘fail’ nawk tah ngai lo dingin lungril ka siem a, ka fail nawk tah ngai bok nawh. Ka matric fail kha ka ta ding chun a hnung peia ka hlawtlingna bul a nih. Thil rinum ei tuok hi ei nuna malsawmna hnar a ni thei leiin lawm ding ei lo nih. A san chu, rinum ei tuok le tuor pha leh mani chan inngaituona hun le inthlak thleng nuomna lungril a mi pek a, insiem thratna kotkhar a mi hongpek bok a nih. Vok bu chen inhnara fak ve nuom hielna ngirhmuna a tlak thlak meu khan naupa tlan hmang chun inngaituo nachang le a pa in tieng pan nachang a hriet chauh a nih. Tuorna hi zirtirtu thra tak a nih. Hlawsamna khom hlawtlingna hnar.

Pastor John C.Maxwell, ziektu hmingthang, lekhabu 50 chuong ziek tah chun a lekhabu The Success Journey: The Process of Living Your Dreams -ah hlawtlingna hi inzin leh tekhiin, “Success is journey” a ti a. Hi hi kei khomin ka thlirna tukvera inthoka ka lo thlir ve dan a nih. Ei tum ram pana hma tieng ke ei pen zatin pen khatin ei hlawtling a, ei ke pen ei chawl charin ei hmasawn a tawp a, ei chawl charin, tha thar lakna dinga chawl ei ni naw chun, ei hlawsam tran nghal bok a nih.

Hieng ang hin hang hril fie inla. Lekha inchuktu thil tum chu hrietna, thiemna le varna khawl khawm a ni ding a nih. Chu chu damsung sin a nih. Hrietna chun thiemna, thiemna chun varna, varna chun hmasawnna ngelnghet a’n tlun a, hrietna a lak lut rawn ang peiin thiemna nei rawn a ta, thiemna a hau ang peiin varna tieng insang a ta, varna tieng a hung insang ang peiin hma hung sawn pei a tih. Chu lampui chun tawpintai a nei nawh.
Threnkhat ruok chu thiemna neka sin hmuna ding chaua dikri ringot hnot an um. Chuong mihai chun an tum dikri le sin an hmu charin an lung a awi tawk a, an ekzam tawp nia an lekhabu phet an inkhup kha an ring song hlak. Hlawtlingna le hlawsamna inkhina hmol ei hril tah kha hmanga ei inkhi chun, dikri an hmu ni khah an hlawsam intranna ni a nih. Chu ngirhmuna chun pawl insang dikri nei, a hminga mi thiem, a taka hrietna le thiemna thar la lut ta lo hrim hrim tam tak ei intal a nih. Chu inkhina hmola inkhi chun mi thiem ruol fe khawm ei ti hih dikri kawruok hmaithinghawnga inbel, pawl sang mawl, kum tam hlawsamna vuta lo inbuol tah ruol fuon khawm dam ei ni nuom khop el. Thil danga chu ei hlawtling khom a lo ni el thei. Sienkhom, ei nina le ngirna ding takah mi hlawsam le kawrong ei ni tlat chun umzie a nei nawh. Mi hlawsam fuon khawm ruolin hlawtling dinga ruoltharhai buotsai ei tum khom chu thil intu lo tak a nih. Piengthar tehlemin piengthar tehlem ei hring a, lemchang ei pung tuol tuol nek hmanin thiemna neka dikri ringot hnot ei pung deu deu dam hi inngaisiet a um lem.

Ka penson zo chara a hran hlaka Baibul inlet sin ka tran dingin mi tam tak ka rawn a, thil huphurum a nizie le ka damsunga ka zo hman an ring naw thu chu ka thu dong rawn tak a nih. Mi thurawn la lang chu a tran khom ka tran ngam naw el thei. Amiruokchu, hlawtlingna formulaa ka ngai le a thei ang anga zui ka tum hlak chu ka nei a. Chu chu hi hi a nih: darkar khatah minit 60 a um a, minit tin ka hmang hlawk chun darkar tinin voi 60 hlawtling ka ta, ni tin darkar 12-16 sung sin ka thaw chun kum 4 sungin ka zo hman ding a nih ti ka ring el khom ni loin Pathienah ka hmu tlang a nih. Chun, ringna ei ti hi a tak ngeia thilthawin a zui naw chun ringna thlawn le thil thi a nizie le thil thra thaw ding hre zing sia thaw lo chu suol a nizie le suol ei thaw tak nek hmanin thaw ding ei thaw naw leia thaw lo suol ei hau lem ti ring rum rut mi ka ni leiin, Lalpan hriselna thra le ngaituona fima a min thuom phot chun keima tieng, hmangruo ka ninaah ka chanpuol chu bitum char char dingin thutlukna nghet tak ka siem bok a. Ka hisap nek hmana inrangin, kum 3 le thla 7 sungin Baibul pum inlet sin chu ka zo hman a nih. Ennon le siem thrat sin le mani sum ngeia sutna dingin kum hni vel a lak nawk a, kum 2007 October khan Chanchin Thra lutna Senvon khuoa ngei Lalpa hratnan mi thruoiin tlangzar a lo ni tah a nih.

Hlawtlingna chu hma tieng pana inzin pei a nih. Ka Baibul inlet sin kha hlen zo hman loin zan khat mitsim lo tuok ni lang, ka phak chin kha ka hlawtling tawpna ning a ta, mi hlawtlingin muol ka liem ning a tih. Tu khom hin, Baibul inlet sin hi zo tah ti um thei lo, siem thrat le siem phuisui pei sin hi khawvel um sunga fe ding a ni leiin Delhi Version Baibul hi sut zo a nia inthok khan siem thrat sin kan tran nghal a nih. Chu chu ka tukvera inthoka hlawtlingna umzie ka hmu le hriet dan chu a nih. Minit tin hmang hlawk chu hlawtlingna, minit tin hmang thai chu hlawsamna a nih. (Delhi June 18, 2010)

Note: 2010 Fifa World Cup en puma ka ziek a ni leiin a thu inruol nawna a um chun vuvuzela le goal thun lai riin a nghong buoi leiah lo ngai el ro. LK (Delhi June 18, 2010)
TUKVER HRANG HRANG-5
Tuta kara boruok zai hmanga computer-a ei titina dawkan HYG hluo rawn tak chu June 20, 2010-a Hmar Literature Society (HLS) thurolum insuo a nih. An thu insuo chu, a tawi zawngin, HLS-in Hmar trong zieknaa hawrop hmang dan ding a ti naw anga Pawl 10-12 thaw lai, Hmar MIL ekzama ziektuhai chu mark pek an ni naw ding thu le HLS-in a ti dan lo anga thu ziektuhai hrim hrim chu hnam hmelma le inphatsantua a ngai thu a nih. Hi thurolum an insuo hma khom hin HLS chun a ngirna derthawngzie hrein, santu dingin Hmar Inpui le HPC (D) ruoiin thurolum a lo insuotir tah bok a nih. Tui tla chun mani insanhimna dingin rûl khom a chel hlak ti thukhawchang leh khom khan an inzawl hmel khop el. Mihriemin inringzona ei nei ta naw pha leh santu ding dapin ei inmai ruoi hlak hrim a nih.

HLS ngirhmun hi hriet thiempui ding chun thil bul man fie a ngai. Indopui-2 lai, September 25, 1945 khan Lungthulien-ah Dr. Thanglung rawiin chuong laia a thri be china ngai mi iemani zat an inkhawm a, chu truma HLS hi an indin le September 28, 1949-a Churachandpur (Mission Compound) a an inkhawma Manipur, Cachar & North Cachar Hills chen huopa an suklien a nih. An thiltum hmasa tak chu a thei theiin sum tuoka Hmar tronga ziek lekhabu sut, zor le a hlawk insem a nih. MIL sabzeka Hmar trong hmang phalna ei hmua inthoka HLS-in text book a buotsai le sut ti lo, kum sawmli vel sung khan lekhabu ieng zat am HLS hin a sut ti ka hriet ve naw a, sienkhom a sut naw khom a ni el thei. Pakhat ka kol ve chu kum 1959-a an buotsai, HMAR HLA HLUI LE HLA THAR LAWRKHAWM, cyclostyle-a her, phek 61-a sa, a kawm ruok chu Gandhi Memorial Press, Imphala an insuttir a nih. Thuhma (Forward) ziektu chu chuong laia HLS Chairman H.L. Daka a nih.

Hmar trong ziekna dinga alphabet ei hmang hi Italian-hai trong ziekna, Roman hawrop a nih. Hi hi besana hmangin Mizorama misawnari hung um hmasa tak S.W. Savidge (Sap Upa) le J.H. Lorrain (Pu Buanga) hai ruolchamin March, 1894 khan Hunterian System zuiin ei A AW B hmang lai hi an siem a nih. Hunterian system an ti hi kum 1860 bawr laia India rama Director-General of Statistics-a thrang William Wilson Hunter-in hming le thu mal hrang hrang ziek kop le kop lo ding ruongam a siem phuor chu a nih. Hi system hi Tibeto-Burman amanih, Chinese amanih le Arabic trong hmanghai lai chu hmang tlak a ni nawzie mi thiemhaiin an pom tlanga chu, hang besan ding dang an nei naw leiin Savidge le Lorrain chun an hung hmang ta tho a nih. Chu ringsana chop le chila an siem chu siem phuisui metin, 1901 lai khan tuta A AW B ei hmang char hi an hmang tah a nih.

Hawrop an siem hnunga Mizo tronga lekha ziek hmu thei hmasa tak chu Khamlienin Queen Victoria kum 60 tling a lawmpuina, June 16, 1897-a a thon chu a nih. Chu taka chun, “Tuna zong Padiri sap kan hnena an lo kal a Pathian lehkha te min hrilh shiem shak a anmanin khawngai takin lehkha bu te min hrilh a keimani tong zong ziek thei in kan om ta, kan lawm em em e” ti hi a nih. Chun, Mizo Kristien hlabu suok hmasa tak 1899-a chun,
Khawvela ka om chhung zong,
Hreh om kan tuar fo vang;
A chang changin kan dam lo ve,
A changin kan dam
tiin a chuong.

Hi entirna tlawmte ei thur suoka inthok hin ieng am ei hmu a? Thil dang dang chu maksanin, hawrop ‘aw’ le ‘o’ hmang dan indik taka an hmang thu a nih. Hieng ang hin fe pei sien chu, Dulien-Mizo trong amanih Hmar-Mizo trong ei tiema ei buoina tak, ‘o’ hmangna dinga ‘aw’ an mi lo hmangpui hlak leia ei lam suol hlak hi ei pumpel daih ding a nih. Ziek dan ding an hung duong peiin thluk sei ni sa ‘aw’ hi thluk tawiah ‘o’ aiin an hung hmang a, thluk sei a ni ding pha leh thluk sei ni ta sa ‘aw’ chunga khan thluk sei nawk sawng sinsiena ‘v’ letling (circumflex) chu hawrop ‘a’ chungah an hung sie a, a ri suok ding angin hang lam inla, ‘a’ kha thluk fan a ngai a, a ri indikin a suok thei naw hrim hrim.

Chu bawia chun kum za chuong ei intang an tah. Mizorama mihaiin Sap thaw dan a ni phot chun thra vong anga ngai a, a kawi a ngila an zawm tum angin, eini rawi, Mizorama an thaw dan a ni phot chun iengkim fel fai le indik thlupa ngai pawl, an Baibul inlet indik le indik lo khom siem thrat met tum loa a comma chen khom inhmai loa kawpi vong chîng hlakhai hin har suok nachang ei hriet hma chu ‘aw’ le ‘o’ a nina ang taka ziek nachang hre ngai nawng ei ta, hmang dan indik mi kawkhmu tumtuhai chu hnam hmelma le hnam phatsantuah puong zui pei ei tih. Ei hriet dinga poimaw chu: tu khomin ‘aw’ le ‘o’ hi thlak amanih siem danglam an tum nawh; a ri indik le a hmangna ding indika hmang dan hril hriet an tum lem chauh a nih.

Thiemna buzawla te tam tak nei dinga lut tum hlak kha kum 1967 khan Indian Revenue Service zom lemin, kum 1970-ah Indian Foreign Service-ah ka pakai a. Ka thil inhnikna, thu le hla tieng inhmang zui pei ka nuom leia IAS neka IFS thlang lem ka ni ang hrimin, ka zoma inthoka kum li sungin hla 37, tienami tawi (short stories) 6, novel 2 le artikul tam tak ka ziek bakah Rabindranath Tagore-in nobel prize a hmuna Gitanjali dam Hmar trongin ka’n let a, Hmar history, abikin HMAR HLA SUINA ka ziek tran bok a. Kum 1980 khan Hmar Hla Suina chu a suok a. Hi lekhabu hi Hmar cultural history suina lekhabu puitling suok hmasa tak a ni bakah ‘aw’ le ‘o’ hmang dan indika hmangna lekhabu suok hmasa tak a ni el thei bok. Tu hin revised edition kan buoipui lai mek a nih.

Kha hma khan hla 150 lai hiel phuokin, artikul tam tak le novel pahni pathum lo ziek tah lang khom, lekhabu zieka hun ka hmang tak tak hnungin Hmar trong tiem sukharsatu laia a pikhawi chu ‘aw’ le ‘o’ hai hi a hmang dan indika ei hmang naw lei niin ka hriet a. A hmang dan indik taka hmang chun thluk sinsiena hmang der loa ei harsatna zaa 30-40 sukzangkhai thei a ni leiin ‘Hmar Hla Suina’-a hin ka hung hmang tran a nih. Hi hi thluk sinsiena thrang loa Hmar trong tiem sukolsamtu a ni lai zingin vowel a, e le i thrangnaa ruok chu thluk sinsiena sie lo thei lo a nih. A tawi zawnga hril chun, ‘aw’ le ‘o’ hmang indik hi ei harsatna sawktu a ni a, a sukfihlim vongtu ruok chu a ni phak nawh. ‘Aw’ le ‘O’ hmang indik le indik loin thu a phur dan tlawmte chauh entirna dingin a hnuoia hin hang tar lang ei tih:

A thla a khawng (She flaps her wings)
A thla a khong (Her wings are stiff)
Zonga’n zawng a zong (Zonga is searching for a monkey)
Zawnga’n zawng a zong a zong a, zawng awzawng a zong hmu nawh (Zawnga keeps on looking for monkeys but finds no monkey at all)

Ka ke a khong (My legs are stiff)
Ka ke a khawng (He strikes my leg)
I In sawng chu tri a um (High rise building is scary)

In song chu tri a um (To die in sleep is scary)
Bonga zang a bawng (Bonga is humpbacked/hunchbacked)
Bonga zang a bong (Bonga is circumcised)

Tuizang le Tuibum chep de kara um Pherzawl tlanga Pawl 7-8 ka thaw lai, mawtor chu hril lo, saikal hmel takngiel khom ka la hmu hma hun kha Hmar trong thiem tuma ka bei rak lai, thrang hlui la damhai pawl a, thu le hla hlui indon a, ka khon khawm nasat vanglai a nih. Chuong hun laia ka Hmar trong hriet hmun thuma threa hmun khat neka tam hiel chu tu hin ka theinghil zo tah niin ka hriet. Chuong laia ka thil lo invoi hlak chu tu hin kum 57 hnungah a hmor ei hung phok tran dek dek niin ka ngai a, ka lawm khop el. Chu chu mihriem nuna inkhi chun awisawt hle sien khom hnam inlumlet dan kalchawia inkhi chun zani lai thil ang chauh a nih. Chu sung chun ram palaia thrangin, rambung hrang hrangah mi ningkhong hmu le hre phakin khawvel ka lo pal ve a. Thil thra ei hmu taphot ei mi le sahai nei ve dingin ei dit a, inchuk ding a tam a, inchuk seng a ni bok nawh. Ei khawl khawm ve sun, ei ram le hnam ta dinga trangkai le hnama ei dam khawsuok theinaa ei ngai tam tak laia a thren chauh bek hang hlu lut nuom chang khom a um hlak. A san chu, thaw thei loa ei ngai tam tak hi a thaw dan hriet chun thaw thei lo a lo um naw a; ei tlangmi thluokin phak lo dinga ei lo ngaihai khom a lo phak takzet ti a tak ngeia sintu pakhat ka ni ve lei a nih.

Thil dang po nek khoma inhnaruma ka hmu chu hnam var lem, abikin English trong hmanghai thu le hla a nih. An hmasawnna bulthrut po po khom an thu le hla lungphum chunga innghat a nih. Ei inkar inhlatzie ei hmu chieng po leh inzak a na zuol. Thupui fun china ngai an thu ziekhai hi ei hang bi chieng a, eini rawiin phek tama chieng lo deua ei hril hi mawi takin sentence tawite-in an zo thei tlat a nih. Chuong thu inril le mawihai inhnikna le thlumna intem phak ding chun a bebawm hriet sa a ngai. Chu chu hriet sa lo chun a’n hnikna le inrilna man phak ruol a ni nawh. Samphuola Rom ziek inchuk ang elin, a mithi vun khom a paw phak naw el thei. A hre lo ta ding chun rangkachak le darsen le lunghlu tlang le darthalang tlang chu thuhmun rong an nih. Uoiin umzie hre lohai chun hang dawna a mi kap thruk kha uoiin thrain an ngai a, a upa le to, dam ziei el nekin an thlang lem rop. Ei thu le hla le ei thlarau chang nuom chin khom XXX Rum standat a ni chun bet le but khura intang, ramsa le insik zinga la cheng ei ni leiin, intlansiekna khawvela hin dam khawsuokna ding a um nawh.

Hi ngirhmuna inthoka ei sawsaiti sansuok hi ram le hnam hmangaitu tak tak hai lungril le tum a ni vong ka ring. Amiruokchu, mong intawl son thrak loa ram le hnam chu thruoi suok thei a ni si naw leiin, ei ram le mipuihai hi ieng konga khom thruoi suok ei tum a ni chun mong intawl son phot a ngai. An khawvel boruok hipa inthokin thrangthar nengnawia ei ngai, lekha inchuk mumal lohai chen khom hi anni thrang hmasahai nekin an var lem vong ta si leiin, dikri kawruok khuma mani pindana inthoka hrawk thei tu khom an um ta nawh. Mobile le electronic thila hrim hrim chu a pa nekin a nauin, a pu nekin a siehlawin a thawpek lem hun a ni tah. Upa lem inza hi ei kalchara ei ngaisang le hlut a nih. Chu ding chun nasa takin ei inhril hlak bok. Amiruokchu, upa an ni lei ringota inza chu ruoltharhaiin an hriet thiem ta nawh. Upatna ei inza ding a ni chun naupangna ei ngainep ding tina anga ngai pawl khom an hung um tah. Ka upatna chu naupanghai ta dinga malsawmna ni lo a, an mamaw ka phuhruk thei si naw chun, ka upatna chun ieng kongro am suk a ta? Sungkuo inzomna le inhmangaina khelah, hmun hrang hranga cheng ka nauhaiin an mi ngaina san le harsatna an hmasuon changa ka kuoma an hung tluk lutna san chu an harsatna le an hma dom hautakzie ka hrietpui bakah Pathien lunginsietna zara hma an lak pei dan ding thurawn ka pek thei lei le chu chu pe thei dinga ieng lai khoma ka’n buotsai hlak lei a ni sa vein ka hriet.

Chu ngirhmuna inthoka thlirin, HLS hi thrangtharhaiin ieng tin am an hmu a? An lekhabu buotsaia inthokin thu le hla tieng hmasawnna a pek am? Chik taka thlirin, thrangtharhai kuoma an thu inba tumhai hi bu tak khuka khukpui tlak ieng zat am a um a? An bu thur suokhai hi a si am a tak? Fak tlak am fak tlak lo? An in bawlhai hi literechar thlipuiin lunginsietna nei der loin innuoitir inla, minit ieng zat am thrang zo a ta?

Kum khat lai khan trong inchukna dingin mi threnkhat thu ziek, a parakraf hmasa tak pei kan thlang lawr a, HYG member hrang hrangin chîk takin an hung bi a, an bukna lung seng hmangin an hung ziek a, a rizal chu ngainuom a um kher el. Critics-haiin dit tawka an lepse lem chu ni sien, inchen nasa ngot a tih. Chuong chu a ni leiin, naupangin ‘aw’ le ‘o’ le ‘tr’ an hmang le hmang lo suonlama hmanga an thiem le thiem naw inkhi an tum thu, ziek ngeia an tar lang dam hin, HLS ni loin a thruoituhai inhlieuna dil pawnlangzie a hril fie lem el thei. Hmar MIL hi Hmar hnathlakhai chauh khom ni lo, ei kawl le kienga ei unauhai tu khoma thu le hla inchukna le chuong tienga hmasawnna an dong theina ding hmangruo nia ngaia an lak sup sup theina ding chun HLS lungtum inlet hi a sie thlak phot a ngai. A deng ding a ni chun ama le ama indeng hmasak a ngai el thei.
HLS hin trî dang a la nei a, chu chu ‘t’ hnuoia sunhang insut hlak hi ‘tr’-a a hung inthlak inlauna a nih. Chu chu hnam thu le hla rohlu vui liemna ni dingah a ngai. Hi thil, khawvel mihriem tu dang khoma an la lak lut ngai lo nia hriet, ei mawl em leia an lo lak lut thriek chu Matthai 5:18 bawsiet anga inngaina an nei khom a ang hle. ‘Tri’ tia ei lam, ‘t’ hnuoia sunhang sie hi trong tienga mi thiem tu khom indon la, consonant pahnih lam kop- t&r- inbel khawma siem a nih ti hril vong an ti che. Hieng ang boka ri pahnia insiem chu br, cr, dr, fr, gr, hr, kr, pr, sr, tr, vr, wr an nih. ‘Hr’ lam thei sia ‘Tr’ lam thiem lo chu a hawrop inthlop indik naw lei ni loin a lamtu baksamna lei a nih. ‘Hranga’ ti lam thiem chun ‘Tranga’ ti khom a lam thiem a; ‘hr’ inkop lam thiem lo Vaihaiin ‘Haranga’ an ti anga ‘Taranga’ titu chun baksam a nei a, 99 deuthawa an mi zel sa a ni khomin, mak tia lak ding a ni nawh. Chun, ‘tr’ inkopa ri siemna dinga ‘t’ hnuoia sunhang bel ngaia ei hriet tlat chun ‘hr’ inkop ri siemna dingin ‘h’ hnuoia sunhang ei bel ve ngai a tih. Hawrop dangah thaw si loa ‘t’ khera ei thaw bik hi umzie bo a nih. Khawvela hin ‘tri’ ri nei hnam an tam a, a ziek suokna dingin ‘tr/thr’ an hmang vong a nih. ‘Tr’ hmang trituhai tri tak chu kha hmaa indika an lo hriet le an lo thrangsan inphet a nih. Chu chu thangtlawmna, tlawm ngaina si tlêp a nih. Thu dika ei lo hriet le tran, sienkhom thu dik a ni nawzie ei hriet chara ngirhmun thlak ngamna hi huoisenna le indikna a ni a; hriet hnung khoma inthlak nuom tlat lona hi suol, thangtlawmna thra lo, kawmaw bawlna a nih. Kristien intihai lungril puthmang ding a ni nawh.

Chuong chu thil um dan a ni leiin, ‘aw’ le ‘o’ le ‘tr’ hai hi an nina ang taka hmang lo le hmang tum lo hai hin an ngirhmun an inbi let a ngai. Hmar trong hi tuta ei ziek dan neka fel lem, thra lem le olsam lema ziek thei a nih. Chuonga ei ziek ding a ni chun ei A AW B hmang lai hi hawrop pakhat khom pei si loa a hmangna ding senga ei hmang theina dinga siem phuisui le thluk sinsiena fel tawk ei duong a ngai. Chu chu trul loa ngai ei um chun ei thu chai umzie hi ei la paw phak naw a ni el thei. Insel nikhuoa a trong hrat hrata thrang hlak hai hi hang indon chieng inla, an thil hril kha ngun taka bi ngai lo le bi pei lo an ni nuom khop el. Kohran pawl inkara buoina a suok changa thrang inru ru hi sakhuo ngaisak lo, inkhawm pei lo an ni nuom ang deuh hi a nih. A dik char chun, ei thu chai laimu hre chieng le ei harsatna sutkiengna ding lampui zong pei le dap phak eini lai hin mi ei vang. A ri sie sie hi a taka thaw pei lo, khelzawl kotlanga mi inkhel laia lo khek puok ang hi ei ni nuom khop el. Thu mu hang seppui tum inla, minit tam hrilpui thei an ni nawh.

A ieng khom chu ni sien, siem phuisuina konga hma latu ding taka ngai HLS hi a dangtua thrang a tum zing chun Hmar trong tungdingtu nekin a thlan chotu a ni pei ding a nih. A ziekna hawropa buoi buoi nekin, ei thu le hla changtlung dan ding ngaituo lem hi a hun tah. Chu chu a nih literechar ei ti tak chuh. Chu buoipui chu a lêt tamin a hautak lem a, mi nazong thaw thei a ni naw a, ngaituona tak tak hmang a ngai a, thil sawlum tawp a nih. Chu dinga mani inbuotsai lawk le inpe zo mi ieng zat am um ei ta? HLS member lai chuong ang mi chu an um am? An um si naw chun HLS hin a puon in a zauh ngai a tih. Hmar hnathlak po poin Hmar MIL hi la dinga ei beisei chun Tuithraphai ruom chiktea inthoka HLS hi ei indâk suoktir a ngai. Tuta ei tukvera inthok hin chu Teisieng tlang, Saidan tlang, Hriengkot tlang le Len tlang bak a’n lang nawh niin a’n lang.

(*Pu Keivom is a former Indian foreign diplomat and acclaimed writer who is for his ‘Zoram Khawvel’ series. The last part of this write-up is dated June 23, 2010, New Delhi)

Post a Comment

  1. Hmar Literature Society hin a puon in a zauh ngai a tih ti hi ka pawm zawng tak el a nih. Literature inthangna ding chun lungril zau taka hma lak a tul an tah.

    ReplyDelete
  2. Thaw ding a va hang tam deh. Thawtu ding an tam naw bawk si.
    (h)

    ReplyDelete

Comments not related to the news or article may be deleted.

Powered by Blogger.