BUNG NGANA
Kum thar chu hlim taka ni hni an hmang hnungin a lo trumtriek nawk tah a. Khuong le seki leh ni tam zan tam lengkhawm a, rawl thâm rak khopa Siemtu an inawina hmun chu chepchep vuok thlak angin a rè vong vong a, khawlai dunga saru kolh inchua uicho insuol ri ngot naw chu ri dang hriet ding a um ta nawh. Lengkhawmna tuolzawl sir tuoka sawlfang tuoi an phun huolhai chu trawl barin an ngir a. Buthring le sathring zonga vaak ruol vuong kuolhai khomin an beisei ieng khom an ngà ta naw leiin sesong kawla intruo thing rieu zarah hai chun chila inlem khop tumin an fu khup a, anni le anni an insai tah mei mei lem a. Naupang ruol chun lengkhawmna thrungphahai chu Lalpieng Champha a hung tlung nawk hma poa dingin Biekinah an hlu lut a. Tuolzawla meipui an sepnaa thing bong la kang zo nawhai chu an inhlum ram a, nupui threnkhatin lawmsa tiin in tieng an hawn a. Thingpui an dawnna rawthla nohai chu khawlaiah thâng ramin, tleirawl le naupang uminhnelhai sui hleng ding mei mei an lo inchang tah. Bawng ruolin lawmsa tiin, zana an riek khawmna zawl, thla chenve lai zet an lo hluopek tah chu hung hluo nawkin, nisa zangpuok thawin, vairik chen deuthaw insîm hmur hmurin an bok inzam a.
Bu la thak zo nawhai chun imu suok le rawl tham khom la rè hman loin, Kristmas le Kumthar lawmna khuong rihai chu an naah la châm zingin, bu thakin an ramtrang nawk tah a. Hmarcha bil neihai chu hmarcha loin, pat bil neihai chu pat vè dingin, si la khawng zo lohai chu si khawng dingin, maibal, mai, bahra, bal, fanghra le kawlkai la hlu zo lo le la cho zo nawhai chu hlu ding le cho dingin, mîm la khawng lohai chun khâwng dingin chul ram, hnungson ramah chun truon sin an rel nawk tah a. Pa threnkhat chu an lo thar ding hmun enin an suok dok a; a thren ruok chu vai dawr dingin Tuiruong kai hmun hrang hrang panin bawmrang leh an inphur thlak a. A thren chu kristmas le Kumthar lawm sunga an thuomhnaw balhai sawp dingin tuikhur inhoina tieng an pan bok a. Mi threnkhat chu an nauhai lekhabu thar man ding ngaituon inhlawna an zong bok a. Tlang tin bawmtu tlangsam parhai khom Lalpieng Chamthla a hung tlung phaa hung vul nawk dingin lungawi takin hnuoiah an tril a.
Zosiemhai khom chu pawlsawm ekzam dingin Phaipui tieng Thawtranni nawka suok an tum a. Insingsatna dingin ni li chau hun a nei tah leiin Inrinni chun Thangi chu puonsawpa fepui dingin fiel a nuom a, a fe hmaa fienriel hun an nei thei sun niin a hriet bok a. Zirtawpni zan chun a va leng a, chu mi dang khom inleng a hau leiin chawr tieng chun Thangi nu leh, Thangi sanghai rawi leh chun meiphu siemin an awi a. Zosiem chun naupanghai chu tienami a hril a, an ngai nuom leiin a hang hril zo khom chun a dang hril nawk dingin an zuot an zuot a, an ngai em em el a. Chuong lai chun Thangi chu chawr tieng thil laa hung inhlemin, Zosiemhai umna bulah chun ieng ieng amanih a va mai tlok a. Zosiem chun, “Thangi, i nu khom ka lo hril tah a, zingah chu in hmarcha lo insahla hle inla khom kan inzin phaa ka chawi ding puon mi sawppui la thrang a tih”, a ta, a lo fiel a. “Ka nun a remti chun hung sawppui êm ĕm ka ti che” a ta. A nu chun, “Ni e, Bawinu, hun sawttak inzin ding an ni si a, thrangpui la a thra an nawm. Nakie milien an hung ni pha leh anni rawi lem chun ei sorna hmakhuo vong an la ni hi”, a ta. Zosiem chun lawmthu a hril a, a zinga fâl lema inhmu ding an ni leiin trin inhmat thra’n a hriet a, naupanghai chun an phal naw sasan ‘Ni dangah la hril nawk ei tih” ti pum chun a trin tah a.
Inrinni zingbu fak khopin Thangi le Zosiem chu Zotui tieng panin an suok a, kum 1955 favanga puon an sawp truma an inmanna hmuna ngei chun an fe a. Thlasik vanglai a la ni leiin nisa khomin sim tieng kawl a la hnai hle a, a la eng dam duoi el a. Thlasik dei tuor zo loin hlohna tam tak chu hnuoiah hmon hmang dinga an tril hun lai a ni leiin vadung vel khom chu a fai rul el a, a hmaa an puonsawpna hmun khom chu a pik ta naw leiin an inlang tlang thei vong a, an hang en chieng chun an lo inhnai hle a nih ti chu an hriet suok zuol a. Puon sawp pum chun an titi a, amiruokchu an inthre hun ding a hnai ta em leiin an hlim tak tak thei ta nawh. Achangin an hang titi a, a changin hla an sak a, um ngaina hre lo chun an inthuok bong nawk hak hlak a.
Thangi chun, “U Zosiem, hieng hmun dam hi iengtik am lungruol takin fang hmunkhat nawk ei ti aw! Mihriem nun hlak hriet lawk thei a ni bok si nawh. Ei fang tawpna tak khom a ni el thei a ni aw! I sunghai khomin Tuithraphai tieng Mautam hung tlung ding hi pumpel dingin inpèm an rot ti thu mi hril ka lo hriet bok si a. Chuonga in inpèm dam a lo ni lem chun inhmu ni a vâng ta awm ngei maw? Nang hlakin in inpem tum thu ieng khom i mi hril nuom ve si nawh a. Kristmas tawma Changpui tuikhura ei puon sawp truma i thu hril kha ka hang ngaituo non nawkin hieng dinghai hi hre lawk vongin i lo trong a nih ti ringna ka nei deu deu tah. Amiruokchu, thu nghet taka i mi tiem leiin iengkim chu tuor inhuom dingin ka lo inpek tah a, ka hmangai em che leiin ei thutiem an khel ding tia hisap le hang suongtuo ngot khom ka phal lul ngai si nawh. Pathien samsuih an ti hi a um hlak hrim a ni chun mi suiton ngei a tih” a ta.
Zosiem chun, “A ni ngei maw, mi suiton ngei a tih. Kan inpèm ding chu iengkhom a la chieng naw leiin ka la hril naw che a, Zochung khuo suoksana hang inpèm hmang chu kei chun lungril voi khat khom ka la siem ngai naw reng reng a. Ka nu khoma a nuom ka ring bok nawh, a san chu ka pa zalna thlan hang maksan a,
Kai tang kan tih Tuithraphai vanhnuoi mi hrilh,
Ka lungdi awikieng fam rolung e,
Zochung suotlangah lo ngir den rawh,
tia hnung tieng a hang nghatsan ding chu a ngam lul ka ring nawh. Hmangaihai zalna chu ieng anga hmun tlawm le rethei khom ni sien, Shah Jahan hmangaina lungphun tluk zo naw sien khom, a ngainat um dan chu a’n ang vong a nih. Chuong nek hman chun ka hmangai tak, i lengna tlangpui hi pĕl a, ram thar hang zuon chu ka ngai ngam lul nawh. Khawlai hmun khom lo phakin, trŭlna leiin lo invâk suok lang khom vokpui chu ama buol boka a kir nawk hlak angin Zochung khuoah hin kir nawk ka tum rêng rĕng a nih. Amiruokchu, i hmangaina par hi mi dangin thliek a, a thruomah mi dang an chawl ruok chun, dam sunga inlawi lut nawk ta lo dingin lungril siem thung ka tih. Ieng khom nisienla, ei hun hma tieng ding chu Lalpan hung rêl lem a ta, ei nin hril thei ei nei si nawh”, a ta.
Thangi chun, “Mi hang fesan i ta, ka beidongnahai chunga hapui inlang rak rak khopa mi diriemtu le mi nuisawtu ding an tam si a, ka chan ding chu ngaituo ngam khom a ni nawh. Awi, a harsa”, a ti vong vong el a. Harsa an ti ve vea chu hang law chuong rak ngaina a um bok si nawh. An hang hril nawkin, a bulah bok an tran nawk a, hril zo ti a um thei si nawh. Kha hmaa Thangi tlakna lungpui chu inkuo rielin an innghai a, van an hang en a, a’n sang hle a, hnuoi an zuk en a, a tawp rawt a, an khawsawtna hnempui dingin bau khat khom trongkam an inhlanpek nawh. Chuong lai chun tlang lawiin vapuol nupa an hung vuong hlŭp hlûp a, lungruol taka an thla zap ri thangkhawk chun boruokah rimawi an inzamtir a, inhnar em emin an thlir vong vong a.
An puonsawp a hul phing chun in tieng panin an hung kir nawk tah a, kha hmaa lam tluona lo inawitu rengchal le uleu inram ri hriet ding a um ta naw leiin a a rè vung vung a, lam kawla laitel khawsawt intel vel le laiking lungleng khaw thlir or insenhai chun an mi lo hmuok ta lem a. Tinhmun an hang tlung a, nikuma an inlawm laia an innghakkhawmna hmun le Thangin sûl a lo thliekna hmun chu ap barin, changpatin an lo bawm zo tah a, iengkim an hmu taphot chu chul le sul hnung ngaium an inchang ta vong a. Khuo an tlung tawm chun Thangin, “Voizan chu hung leng ngei ngei rawh, ka nu khoma thil hril nuom che a nei a ni awm”, a ta, zana inhmu nawk dingin an inthre tah a.
Zanah chun inkhawm loin Zosiem chun Thangihai in tieng a pan ta nal nal a, mi inkhawm kara titi chu remchang lemin a hriet a. Thangi le a nu leh inkhawm loin an pathum chun an titi tah a. Chuonga an titi lai chun Thangi chu chawr tieng a va fe a, a rĕl chu a va hong a, puon pakhat mawi tak el chu a hung chawi a. “U Zosiem, hi ieng khom thawpek thei che kan nei si nawh a, kan thei ve sun puon pakhat hi thra’n mawi ve naw sien khom ngaihruina dingin mi pompek la, i hmang nuom naw leh khom i sie mei mei ding khomin. Amiruokchu, kan ngaihruina che a ni leiin mi dang chu pe lul naw rawh” ti pum chun Zosiem kutah a pek a. Zosiem chun, “Lawm a va um lawm lawm de! Ka thilpek dong hmasa tak a nih. Amiruokchu pi le puhai ngaidan chun hieng puon inpek dam hi entirna thra lo takin an ngai hlak a, inthrèna a um ngei ngei hlak an tih. Chuleiin, ngaina hle lang khom ei inthrena ding a lo ni chun lunginsiet takin mi la kirpek nawk hram inla ka nuom” ti pumin Thangi chu a pek kir tum a.
Thangi nu chun, “Iengkhom lungrila chuong ang suongtuona lei chun a pek che an nawh. Ruolthra’n in lo inman a, ama tleirawl invet lai ni sien khom a tlak nawna po po hmu khumin in lo pawl har a, a ngaina che a, in hun hma tieng peiah keinia inthokin dalna ieng khom um naw nih. Amiruokchu, in hun hma tieng hretu chu Pathien chauh a na, ama thu thu a nih; ama chu hre zingin fimkhur takin um inla, in beiseina khom a’n hlawtlingtir ngei cheu ka nuom”, a lo ta.
Zosiem khom chun a hriet thiem leiin lawm takin a pom tah a. Inkhawm khom a trin ta bok leiin mi an hung lut rawn hma’n tiin Thangin inro hle sien khom Zosiem chu a trin tah a. In a hang tlung chun a nu chu thil um danhai a hril a, an lawm tlang hle a. Zosiem chun chu puon chu a lukham hnuoiah a sie a, mang thlum tak mang inbeiseiin ngaimuong takin a zal tah a.
Thawtranni chu a hung tlung ta ngei el a, ringkola parbawm phurin Zosiem le Chungthang leh an ruol dang mi pathum chu Phaipui panin an inthok suok tah a. Zosiem le Chungthang chu inthla dingin Thangi le Kimi chun thingphura inhlemin tinhmunah an lo nghak a. An ruol danghai chun hma an lo lawk a, anni pali chu inhmaw rak loin an intlon thla dal dal a. Fing ruk vel an phak hnung chun Zosiemin, “Khai, kîr ta ro, in hung hla deu deu chun ei inngai deu deu ding a ni si a, min kirtir hlauh rawi in tih. Kan kir hlak chun a khawtlangin thaibawi tawpkhawk hrilin an mi hril ding a ni si a. Kîr el ta ro, in kir nawkna ding a hla mei mei a nih” tin insuk pasalthrat sak sak a thaw a. Thangi hlak chu trong ta lo, innui thei ta bok lo, Zosiem dâr a’n băt a, a mitthli chu ruopui vanawn sur ang topin an sur thluk thluk el a. An reng chun an hang ngir nawk a, inhnem bik ding hlak um lo, an ngui chi-ai takzet a.
Chungthang chun, “Kim, ieng khom ni sien la, fe phot kan tih; a lampui khom kan hriet bok si nawh a, kan ruolhan mi maksan hla taluong an ta, a buoithlak lem ding a nih. Kîr el ta ro, a ngaina um naw a ni hi…” a ta. Kimi khom chu insukpachangin, “Thrien, thaw, kirsan tang ei tih. Anni pahni hrep hi ngai tlak khom an nim a nie! An nuom leh fe hmang dai raw hai se. Nakie ei ngai tak tak rawm sawn hlauh an ta, zawng khêkin pasal trap khêk hlauh rawi an tih. Damtakin fe unla, in hung kir nawk pha thangsuo tonlairang leh lo hmuok kan ti cheu. Lekha hang tiem rak ro, nunghak leng dam insûmin, in thil inchuk chauh ngaituoin leng inla. Ei ram le hnam ta dingin le ei reng ta dinga theitawp suo dingin lungril siem ro, naupang sie khom in ni ta nawh kha. In ekzam zo hmâ khat chu keinihai khom chu mi hung hre fu kher kher da’l ro”, a ta.
Thangi ruok chu invot pei hlà ang elin Zosiem chu inthla harsa a ti hle a. Zosiem chun, “Thangi ringum takin lo um la, inhmu nawk vat ei tih” ti pum chun a fawp ngawi ngawi a, Thangi bienga mitthli luong ngei ngei khom chu hru hul hman loin an inchibai a, an inthre thei ta hram a. Thangi le Kimi chun an thlir liem liet liet a, beidong takin an hung kir nawk tah a. Lampuiah chun thing hang fawm vel ding khomin tha an nei hlol naw leiin raw thing an phur ta lem a. Khuo an hang tlung chun Zochung khuo chu hluotu um lo, khawchul ram ang elin ngui ruoiin an hriet a. ‘Khaw chen am phak tang an ti aw?’ ti suongtuo ngotin ni chu an lo hmang ral tah a nih.
Zosiemhai ruolcham chu an ruolhan an lo maksan hla hle a, Tuolbuol, chu chu Thanlon, an tlung tawmin an hnot phak chau a. Tuolbuolah sunbu an fak a, Tongkhama riek dingin an suok dok nawk tah a. Tuolbuol an suoksan tawm chun Zosiem le Chungthang chun Zochung khuo chu an zuk thlir a, thlasik romei karah an lang riei chauh a, an khawsawt sukzuoltuah a thrang lem a. Chuonga fe peiin zanah chun Tongkhamah an riek a. A zingah khawvar hlimin an suok dok a, Kailam tlangpui panin an kai tung ngat ngat a, sunbu fak hunah chun Kailam Zopui, rawl insi khup el chu an tlung a. Kailam sip hi Churachandpur Biela tlang insangna tak a ni a, a tlang ei liem pha chu, Hreingkot lang tlung hma po chu, thlang tieng hmu thei a ni ta nawh. Zochung tlang chu an lang thei ta naw ding a ni leiin Zosiem le Chungthang chu an khuo a sawt zuol a, an hang inher liem ding chu harsa an ti a, ke pen a sak tralh el a. Thla iemani zat an ring dingin an zuk thlir nawk hlak a, Kailam Zopuiah an lut a, zotui dei fim a luong hok hoknaa chun sunbu an fak a.
Bufùn an hang thret a, an tlang kaina an sawlin an phing a tram tawl ta bok a, Chungthang le an ruol danghai chun an beng mol mol a. Zosiem chun hang beng ve boka chu a lem thei hlol si naw leiin beng hni vel chauh a fak chun a khop a. Chungthang chun, “Mala, sunbu i fak naw chun nakie tràmsawl rawi i tih. Fa hrâm hràm rawh”, a ta. Zosiem chun, “Pasal chau lo e, ka chak nawa a nih, mi ngaituo naw rawh”, a ta. An ruol danghai khom chun fa dingin an tia chu lem thei hlol lo chu, hang thaw lui ngaina a um si nawh. Chuongchun, an fe nawk tah a, Tuili chu an tlung tah a. Tuili leilakah chun an chawl met a, chu leilakah chun Zosiemin Thangi hming lien deuin meiholin a hang siek hram a, a khawsawtna chu thrahnem duokin a hriet a. Chu Tuili chu Tuivai hnar a nih. Tuivai chu a luong pei a, Tipaimukh (Ruonglevaisuo) ah Tuiruong leh an infin a nih.
Tuilia inthoka an hang suok chu lampui a lo intung ta bok leiin Zosiem chu a chau ta hle el a, unau hmelhaiin Chongkhawzo khaw kawn chu an tlung hram a, a chau em leiin sawtnawte a ruolhai chun an chawlpui a, ana chu Thingkeu ban ding an ni leiin chawl sawt thei loin an fe nawk tah a. Zosiem chu a tramsawl leiin a thlantuiin a buok a, khuo khom a hmu ta mang nawh a, muhaiin a lawn trawk trawk a, a thei hlol ta naw phat leh lamsirah a hang tlu nawk hlol a. A ruolhai chun a phur chu an sawk zangpek a, sienkhom a châu em leiin a thrahnem chuong khomin a hriet nawh. Harsa taka a bei hnung chun Thingkeu khaw chunga lungdaw umna an kai suok thei hram a, chutaka inthok chun khuo chu lunga deng phak chau a nih. Tung an hang kai zoa lungdaw an hang tlung chun Zosiem chu chawl malam a hang thrung a, a in bor bor nghal a.
Chuonga a hang met chun Zochung khuoah a lo um a, Thangihai inah a va leng a, a lut char chun, “E khai, U Zosiem, iem a ti an ta leh! In va hung nawk ol ngei de, chibai” a hang ti chau chun a ruolhai chun an hung keihar nawk a, a mang chu an pam hle a, a hang har hlak chun Thingkeu khawkawl zan inthim lai, chau takin a lo bok ringot el si a. An fe nawk a, phak hmasa tak dottu inah chun an inkul a. In an hang lut char chu panthlang tieng dawsawnah a tlu phei a, a in nawk chu a ne’l a. A ruolhai chun ar an inchawk a, an suong zo chun bu fa dingin an keitho a, ana chu a chau taluo lei le khawsik a thrang bok leiin bu khom chu a fak thra pei nawh. Zana chun a khuo a sik a, thlasik dei vanglai, puon hun tawk an nei naw bakah a hang damnaw nawk chu rinum a ti hle a, in lumah a nun enkol a, a hang them chu ni sien dam huoi huoi dingin an ring a, Thangi nek khomin a nu chu chu zan chun a ngai lem a. Zanril tieng chun damdawi dam a fak leiin a hung har deu tah a, a in thei tah a.
A hang in dierdier chun a mangin Thangi leh tlang insang taka hin an lo leng a, khuo a mawiin an thieng hle a, Thangin puon a pek chu an lo sil intrawm a. Chuonga hlim taka an leng lai chun thlipui hrat deu el a hung hrang a, Thangi chu a fen hmang dai el tah a, an puon inzawn chauh chu a lo chel tang ringot a. A hang en vel a, a hnuoi hla takah chun in a um a, chutaka chun Thangi chu tlangval pakhat malpui chunga inthrungin a hmu tah a. Zosiem chun beidong takin a lo thlir a, Thangi chun hang nuisan hin a hmu a. A beidong chu a khek rak leh a takin a khek suok a. A ruolpa Chungthang chun, “Ruola, iem a ti an ta leh, i mang a sie a ni maw?” a ta. Zosiem chun “Aw ka mang a sie a nih, ka lo khek dok a ni maw!” ti pum chun an in nawk tah a. Zosiem chun a mang chu umzie ropui tak neiin a ring tlat leiin a zinga chen chun chawl loin a ngaituo a, a ngai a sukthra naw hle el a.
A ni thum ni tuk chun Thingkeua inthokin an suok a, chawhnunh dar thum velin Hriengkot tlang an kai tah a. Hriengkot tlanga inthok chun Tuithraphai chu an lang rui el a, iengtik lai khoma phaizawl chuong anga lien chu la hmu ve ngai lo anni leiin lien an ti hle a, an inchek an inchek el a. Saikot, Khawpuibung, Ngurte, Saidan le khaw dang dang chu an lang bok a, tlung kar an nghakhla hle a. An fe pei chun Churachandpur Mission Compound chu an zuk tlung a, a hmaa tienami anga mi hril an lo hriet hlak, mit ngeiia an hang hmu chu vangnei an inti hle a. Churachandpur Mission Compound-a inthok chun Churachandpur khawpui khom chu rangva in de tuorin an lang tah a, ropui an ti hle a, vanram ropui ding zie a hmaa an lo suongtuo dan leh inmil hielin an hriet a.
Pearson khela Bungmuol an zuk tlung chun lamthlanga Meitei nu dawrkai, thingtlang mi ieng hre lo, an thil phurhai lo lambun a, hlèm a, indik lo taka bûk a, man tlawmtea lo lakpek hlakhai chun Zosiemhai chu hmarcha an phur amanih tin an bawmrangah chun an lo intul a, “Kari pu bara?” tin en pek tral an tum a. Anni rawi Meitei trong thiem sun hlak chu “Chak cha ra bara?” ti le “Ka ri naw?” ti mei mei a ni leiin hang inhril suok chu harsa an ti hle a. An Saptrong hriet sun kawi nengin an hang thaw ve leh, Meitei nupuihai hlak chun hre ve lohai, an huongintau deu deu a. Chungthang beidong chun thaw ngaina a hriet naw leiin a chem pai chu a lak dok vak a, Hmar trongin, “Nangni nuhmei mei meiin maw in mi chel tang tum, sat bong neng ka ti cheu”, a ti leh Meitei nuhai khom chun an lung a sen a nih ti an hriet tah a, an inthla ta hram a. Meitei nupui sumdawnghai um dan la hre nghal lohai, mak an ti em em el a.
Fe peiin Thangzam khaw sat Hill Town, New Churachandpur ti hming hung puttu, a hnunga Chiengkawnpang an ti chu an tlung a, 1952-a inthoka an hong tran, Churachandpur High School bul an tlung chun ropui hi an ti khop a, a sunga kai ve phakhai chu thiem em em dingin an ring a, lut ve an chak hle a. An fe thlak pei a, Phungkhawthang Guite khaw sat Hiangtam Lamka (Upper Lamka) an hraw suk a, Lamka bazaar pui chu an tlung ta hlol el a. In chikte rek rekah Meitei nupuihai chun an thil zorhai chu an kaw dar khumin an inthrung phar dar el a.
Chu bazaar kawl elah chun thingpui dawr ni awm tak a um a, a tuolah chun ‘Lamka Hotel’ ti an ziek a. An sawl bok bakah hotela thingpui la dawn ngai lo an ni leiin hang dawn ve hrim hrim chu an nuom a, rielno-in an hung pek a. An hang ngha vel chun almairah chikte sungah hin fak thei thil ni awm tak, kil li neia intan bong, a rong eng deu hlek an hmu tah a, Chungthang chun a hang kawk a. Hotel neitupa chun a hung pek ve el bok a, thingpui leh chun an hang hme a, artui rim innam hieuin a thlum hâng bok a, inhnik an ti em em el a. “Aw, mi nauhai chu an fak a va thra bik ngei de aw! Hieng ang hi fa rop inla chu lekha khom thiem sot ei tih. A hming iem ning a ti aw, ienga siem am a ni ding aw! tia an trong vel chu an kawl ela pa pakhat, Lamka laia lo um ta hlak chun a lo hriet vong a, an thil hriet naw danah chun thingtlang ram pilrila inthoka hung an nih ti chu a hriet nghal a, hmusit deuin a nui eu tawl a. Iemani chen Phaipuia an um hnung chun an thil fak chu Saphaiin ‘cake’ an ti hlak chu a lo ni zing a nih ti chu an hriet chauh a nih.
Hotela inthoka an suok chun Police Station hmaah in lien rak lo, a hma kawr an nalsen, sephum hoi vang vang, a chung inkhumna khom nalsen, a lailung lai chu tukvera sip an hmu a, mi an inthrung khap el a. A hnuoiah chun a ban thrommawl um loin sehriet inkuol pali, a hma sir tieng pakhat ve ve, a hnung tieng chuong ang bok chungah chun chu in chu a’n nghat a, Zochunga an naupang laia an tawlailir siem ke hoi an ti hle a. Lekhabua a lim an hmu hlak, motor an ti chu ni an ring a. A kawl an hang hnai lai chun pa pakhatin thir tluon, a hmor tieng inkuoi a chawi a, a hma tienga a lu ni awm taka chun a rol lut a, a hang her chun an rŭm ngur ngur a, a hung inhŭk dup dup el a, an huk malam chun meikhu a suok hlut hlut a, mak an ti hle a, motor ngei a ni chu an ring tlat a.
Chuongchun an thil hmuhai chu mak tia titi malam peiin Saidan tieng panin an fe phei nawk hnek hnek a. Bijang khaw hnuoi an phak lai chun an hnung tieng thil inrŭm ngur ngur hungin an hriet a, an kawl a hung tlung chun a rawl tre uorin a hung khek rak rak el a. Anni rawi chu namen loin an inching a, lamsira kor ruomah chun an bawmrang pumin an inchawm thla a, an tlu vang el a. Chu thil lawn thei chun khu sutin a hung pel tawl a, a hnung tienga inziek an hei en zui chun ‘MDU Bus’ ti a chuong a, motor a ni ngei a nih ti chu an hriet tah a, hrat an ti hle bok a. Phaipuia an fe phaa an chuong ve ngei hun ding chu an nghakhla hle a. A hnungin, MDU umzie khom chu Manipur Drivers’ Union tina a nih ti an hung hriet bel sa ta pei a,
An fe pei a, leilak pakhat, Tuibuong leilak an ti chu an hraw a, thir rong vara siem a na, thra an ti hle a, an zût an zût el a. Tuibum le Tuizang leilaka hmang ve dingin an inhnar hle a. An hang fe dep chun chang teing Saidan lam a pêt a, lamthlang tieng lungdaw var vur el, a sip zum nei an hmu a, ropui an ti hle a. An ngir a, an hang tiem chun a hmasa lem chu Tuipui Ral trong, Sappui trong an ti hlaka inziek a lo ni nawk nghal a, ropui an ti nawkzuol a; hun remchang an nei pha chu lekhapuona ziek suoka la baihat dingin an inti a. Chu lungphun chu a hnungin ‘Zolienthang pa lungdaw’ a nih ti chu hung an hriet ta pei a.
Lungphuna ziek an tiem zo chun an fe pei a, vadung pakhat an tlung a, chutaka chun nunghak tuiphur le naupang insil vel an lo tam hle a, Tuithrapui an ti chu a lo ni zing el a, a hming a’n thang ang huin a vadung chu chin an ti hle a. Chu kaia inthok chun Saidan chu a sak tlang ela um a na, sienkhom tungmitlik a ni leiin sawl hnunga hang bitum ding chun huphurum tak a nih. hle a. Tuithrapui kaiah chun Zosiemin a puhai in a hang indon leh a pu nau kher kher chu a lo indon fuk a, ama rawi chun an kai tung a, a puhai inah a tlung a, Chungthang ruok chu a sunghai inah a tlung thung a.
Saidan khuo chu muol bawlola um a nih. A khaw hmawr tlak tieng chun Independent Kohran Biekin a um a, in sawmhni panga khuo, kohran pakhat chauh ngirna, sakhaw tieng ngaisak em em, khaw inthuruol tak le intodel, sinthaw taima, mikhuol lawm thiem, pipu tlawmngaina hau em em, amiruokchu lekhathiem um lo, a thaw thei pawl deuhaiin pawlsawm an tling naw phak vangna chauh khuo a nih. An inthuruol hle amanih ti chun an khaw panna lampui chu a chin hle a, vok kong rau tluk lek, hang intol thluka trênbarama inhlum el theina a nih. Inkhawmpui lak an uor hle a, khuongpu thiem tak tak an tam leiin lengkhawm an hnik hlak. A tam lem chu Pherzawl khawa inthoka inpem, an lalhai khom Pherzawl lal sungkuoa mi anni leiin an khawsak dan le khawtlang nun iengkim khom Pherzawl her khing, Sappui trongin Saidan khuo chu “The Pherzawl of Tuithraphai” ti ding a nih. Lungtrau inlalna le Lungtrau tamna a ni leiin iengkimah a thra le sie, inhnuoi le insang, a chin le a lien, a mak le a mak naw, a thabo le a taima, tisa le thlarau, an vet le a var, zaidam le thinthok, ringum le khelhlip, mi huoisen le mi thaidawp an chongdo sa nuk el a nih.
Zosiemhai chu Saidanah ni li zet an cham a, chu sung chun Churachandpur-ah thingrem le puonthuo kawr (hold-all) an va’n chawk a. Thawtranni chun Phaipuia fe dingin motor an man a, an chuong phutna a ni leiin an phur hle a, an innui vur vur el a. Phaipuia lo um ta hlak mihai le intlon an ni leiin thingphek, thrungna an daw tlara chun, lengkhawm inthrunga inthrungin, lungmuong takin an bei thlak a. A lampui chu lungkawhrot sung khawm chunga pil an vur mei mei a ni leiin a khu êm ĕm a, a suk a tunga intet ok ok a ni leiin, a chang chun an luin motor chung tawk vang khopa a tawm leng chang a um a. A hmaa inhoi dinga Zosiem ring ang awzawng a lo ni naw a, tluk inlauin thrungna hnaia thir ban chu thlan phul rak khopa chelin an thrang a. Meihlang an zuk tlung chun an lu chu a buong phat el a, an mithmulah hai chun pilvut a kai tier bok a. Chuonga fe peiin Lamlangtuong an zuk tlung nawk tah a, an ring ang hehu chun hmu ding a lo tam naw a. Amiruokchu an naupang laia upahaiin Manipur Reng hmu dinga an fe changa an ram zuon an lo hril hlakhai chu a tak ngeiin an hang hmu pei leiin an hlim hle a. Phaipui an tlung hma chun Meitei trong khom ‘Kham aw’ ti chu an hriet belsa bok a, Meitei nu hang dawr vel khom chu an inzuom pha sot tah a nih.
Darkar li le a chenve zet an tlan hnungin Phaipui chu an tlung a. Keisampat-ah sawtnawte an chawl hnung le mi iemani an zat trum hnung chun Paona Road-ah an tlan phei a, Bazar pui an khel chun lampui sir tuoka rawl bang anga insanga in tung khup el in an hang hmu chun ropui an ti khêl daiah, a lutna sumphuk le kailawn an hmu si naw leiin, iengtin takin am an lawn kai ding ti dam chu an buoipui tham a tling a, a ngaina tak an hriet nawh.
Chungthang chun, “Anni rawi chu an hà a dam bik maw? Chungdăl put hlak ngai ta lo, kum tina inhna phur hlak trûl ta lo, inkolh tuk hlak trul ta bok lo, an va vangnei de aw!” a ti a. Zosiem chun, “Mala, to ta la, ei ni khom lekha inchuk pei ei ta, hieng neka in ropuia hin um ei tum ding an nawm. Ti taktaka chu Abraham Lincoln hai khom an ropui hma chun hreipui bat a thingbul le insuol ve mei mei, thuk meichoka inthoka lekhatiem inchuk hlak, Thiembuk chu hril lo, zirbuk khom suo lo, ramhnuoia parawmau, pakhângbun le pahnâkhàr ei tihai ang ku kha zonga invak ve mei mei hlak a nih. Suran a unaupa Nahai in an thlengpui, nuhmei nauhai le arasihai tiem theina ang ina inthokin America rama President sumphuk a’n chawmkai zo chun ei ni khom iemani chu la tlung ei tih. Hieng bazar vela thengthaw taka leng a, insuk-khauphar-thawvenghai ku hi lekha tiem rak ei ta, ei la lekhêl vong ding a nih. Anni chu tu hin an ropui lai tak a ni a, lekha ei inchuk ngat ngat pei phot chun an nuom le nuom naw thu hril loin nakie pha leh salam an mi la buk ding a ni aw”, a ta, an thil hmuhai chun tumruna insang lem an neitir pei leiin hlawk an ti hle a.
Chuonga fe pei chun hmun pakhatah an chuongna Bus chu a chawl a, an trum a, an tlungna in ding chu an hang en chun ‘Hmar Trading Company’ tin a lo inziek a, chu taka chun an lut tah a. Chu in chu a sawng neia bawl a na, a chung rangva, a lutna tieng sir ve veah pindan te, mi poimaw deu tlungnaa an nei hlak a um a, a pindan pui tak chu a laiah an pindan a, pindan khatah chun intar takin khum pali ve ve sie thei a nia. Thlang tieng chun varanda a um a, chutaka inthok chun lampuia mi fe le hung an hmu thei a, Imphal Hospital an hmu thei bok a. A hnuoia chun pindan pahni a um a, chu chu vai dawrkaiin an hluo a. A in thrut elah chun hmunhnawk luong khawmna tuikor a um a, thil rimsie le tirdakuma sip a nih. Hmar tieng pangah chun in se trat el, pindan pahni nei, a kotkhat chu thingphek inawng trop taka siem a um a, chu chu ekin an ta, an inhnawmna hnuoiah chun trinbur an sie a, chu chu Mirawng, ek thak pawlhaiin an hung lak hlak a. Chu trinburah chun hmolte a tam emem hlak leiin ek thak pawlhai chun an lawm naw hle hlak a, an rawl inhmi rol elin, “Chingmi gi thi, chertiak ngak tah, chertiak ngak tah” (Thingtlang mi ek chu, hmolte ruok hmolte ruok) an ta, an lung a sen thei hle a. Amiruokchu, mong sawp, nuom pawnga hmusit hrim hrim mi an tam si lei le lekha hmang an tlawm si leiin naset bula dutawka chier ang chau a nih.
Hmar Company-ah chun umna ding an hmu hma po chu an tlung a, chu sung chun Rengpa in dam le hmun dang dang enin an invak bok a. Ni thum hnungah Keisampat tontir lai lamthlangah umna ding in an hmu a, chutaka an inhlu lut a, Chingmi Hotel-ah thla khatah cheng sawmthum chawiin bu an fak a. Zan tieng chun an ruol danghaiin French Talkie an tia chun Cinema en dingin an fiel a, “Anarkali” an ti, Hindi Film an va en a. A trong hre nawhai sien khom a lima inthok chun a chanchin awm tawk chu an man leiin lungsietum an ti hle a, a chang lem chun an mitthli a tla tum hielin an hriet bok a. Chu zan chun Zosiemin Thangi ta ding lekhathon a ziek a.
Imphal
c/o Hmar Company
Maxwel Bazar,
January 27, 1957
Hmangai tak; Thangnunnem,
I zun phura rimsi taka ka tram sawlpui hnungin dam takin Tuithraphai kan tlung a, ni li kan cham hnungin Phaipui kan pan a, tuhin umna iengkim sukfelin lekha tiem tran kan tum. Ei khuoa ei hmu ngai lo, hmu nuomum thil tam tak kan hmu a, a bengvar thlakin i hmu ve ngei dingin ka dit ngot el. Hieng lai chu thil iengkim a lo indanglam a, amiruokchu ei tiem Hmar Arasi ruok chu a umna pangngaiah a la um zing a, ka hmangaina che le ka ngaina che khomin ni tinin dawn thar an la’n suo pei. I zŭn hi phur zo loa ka tlukpui chang ni a tam ngei!
Voisun zan tienga kan Cinema en lem chu lungsiet a um khop el a, ei ni chan dingah ka hang inbel sin bok leiin ka mitthli khom suortui lien angin ka dang zo hlol nawh. Sun khawsawt le zan rea ka ngaituo changin ka lungril mitthlaah ei nunhluihai kha darthlalanga chieng taka inen ang elin an hung inlang hlak a, khawsawtnahai le lunglengnahai hi puon angin ka’n thuo takmeu a nih. I hmêl hlim sieu el, i hlimthla hi ka en tawp thei nawh. Chuonghai po po le lekha hang tiem tum chu tuoiram laia dumbûr pai chu nêpte a ni ka ring hlak. Pasalthra, thangsuo tumhai chun ramhmang hnuoiah thrangthram le invot le hling le changhai ner thlenga, in tienga an sahrang lu leh an kir phaa kotsuoa khuong le dar leh lo hmuoktuhai hmel an hang hmu ding hun le tonlairang an hang ton ding hun chu thlir zinga, phingtramna le lunglengna, rimsikna le tritnahai an tawn tlang angin kei khom chuong thilhai chu i lallukhum a mawi zuol theina dingin theitawpin tawn tlang ngei ka tih. Mi hung ngaituo naw rawh; ka ta dinga ringum taka lo um phot chun, ka ta dingin chu chu a huntawk.
Chungthang a dam a, annu a ngai thei hle. I nu le Kimi chibai ka buk tawl. Kan chanchin hi hung hril tawl rawh. Ekzam chu Thlatrau ni 31 ah tran kan ta, Thlatun ni 20 ah zo kan tih. In trongtrainaah mi hung hre zing ro, keinin kan hriet zing hlak ang cheuin.
Damtakin, chibai le mangthra,
Ka hmangaina popo leh,
I ta,
Sd/- Zosiem.
Zosiemhai chun a lekhathona a hril angin Thlatun ni 20-ah pawlsawm ekzam chu an zo tah a, Tuithraphai tieng an hung suok a. An hung suok hma chun poisa tlawmte a nei chun Thangi kutsebi ding a’n chawk a. Zosiem chu a sunghaiin inpem an tum thut leiin Zochung tieng fe thla ta loa Saidan velah in le lo ding lo en vel dingin an hang ti a. A puhaiin an khaw Zirbukah hotu an indai naw leiin a chawl sung inhlawfa malama lo thrangpui dingin an fiel bok a. Chu bakah, pawlsawm a tling chun Thiemsangbukah IA (Intermediate of Arts) dam zom a nuom si leiin poisa tlawma zawng a lo hlaw khom chu thra a ti bok a. Chuong lei chun Zochung tieng fe thla ta loin Tuithraphaiah pawlsawm rizal a nghak ta lem a, a ruolpa Chungthang ruok chu Zochung tieng a kir nawk nghal a, Zosiem chun a kutsebi inchawk chu a thon tah a.
Chungthangin Zochung a zuk tlung chun chanchin iengkim chu Thangi a hril a, an lau dan ang chara thil a hung um pei el chu a bei a dong ruk takmeu a. Thla li pum hlum, beisei taka a lo thlirna mithai chu an kham thlawn a, a beiseina po po chu sazuk thla hmu ang lekin, khuoi ang an khel ta si! A hang ngaituo vang vang chun a chan chu lo lai chabuka khuongruonghai khom tluk zo loin an hriet a, ama le ama chu an lunginsiet a. Chungthang le Kimi ruok chu hlim takin an leng a, Thangi chu a thei ang taka hnem le thlamuong an tum hlak a.
Thlado ni 15 chun pawlsawm rizal chu a hung suok ta ngei a, Chungthang le Zosiem chu Third Division ah an tling ve ve a, insang naw sienkhom Zosiem chu a hlim hle a. Chu kar bok chun a sunghai chu an hung pem bok a, inhai bawlin an buoi hle a. Chungthang chu lekha a zuk thon a, lawmpuina leh; chun, Thiemsangbuk zom ngei dingin a zuk fiel bok a. Zosiem tlingna chu khaw kohranin lawmpuina an nei a, an lengkhawm dup dup a. Chu zan chun Thangi a ngai hle a, a kawlah hang thrung ve sien chu iengkimah hla le tisaah lawm a kim hle ding nin a hriet a. Nunghak dang, mitmei lo inhmu zeu zeu um hai sienkhom Thangi a hmangaina chun Zosiem mit chu sukdel leiin ruol pawla a pawl tawl bak chu mitmei an hlan ve thei nawh.
A zingah chun mikhuol hung tlung an um a, Zosiem lekhathon ding an hung chawi a. Zosiemin a kawm a hang en chun Thangi lekha a nih ti a hriet nghal a. A hang tiem chun a pawlsawm tlingna chunga lawmpuina thu a ni de khomin a dang po po chu Thangi beidongna le a lung himawna thu vong a nih. A lunginsiet hle a, a ringhlelna lei chun poi a ti em em bok a, kum 1956 a tawp zana a lo hrillawkhai kha a hung indik pei a nih ti a hriet a. “Hmangaina leiin chu ringhlelna thlipui chu do zo hram a tim aw!” ti pum zing chun Tuithrapuiah insil dingin a suok a. Thangi a ngaina lung sa huoi huoi chu Tuithrapui li inthukna taka khom inchie dei thei a ni nawzie le amaa ruokna chu Thangi chauh naw chun ieng ang tui fim le inthieng khoma sung sip thei a ni nawzie ruok chu ama neka hre chieng tu khom an um nawh. (As revised and edited August 15, 2013, Delhi).
Chu zan chun Thangi a ngai hle a, a kawlah hang thrung ve sien chu
ReplyDeleteiengkimah hla le tisaah lawm a kim hle ding nin a hriet a. Nunghak dang,
mitmei lo inhmu zeu zeu um hai sienkhom Thangi a hmangaina chun Zosiem
mit chu sukdel leiin ruol pawla a pawl tawl bak chu mitmei an hlan ve
thei nawh.
spybubble baixaki