Halloween party ideas 2015

By David Buhril, Chairman, SIHPRO

A Daniel come to judgement.- Shakespeare (The Merchant of Venice)

Sande sikula hming lam ang ela hming hung lam a, ‘compensation’ (zangnadomna) hmu el ding ni awm taka a sehriet lo se ri chawt chawt pawlhai ta ding chun tu lai hnai ela Ministry of Environment and Forests hnuoia Forest Advisory Committee (FAC) hai report khan chu lawmna khuong le dar vawpek naw top a tih. ‘Compensation’ ringot buoipuituhai ta ding chun, ‘ei saiser tawrnamen rèk hi chu, goal chanve khom a lut zo ta naw ding khom a ang ta ie’ ti naw ruol an nawh. Rangkachak thri inchawk hma khoma a hlì dan ding leh a hlì phak chin dinga inngaihai lo inse khekna, uicho anga saru kol inchùna khawvela hin indikna le ringumna Pathien lem chu Golgotha râl daih, bohmangna tlangah ei khengbet zing a lo ni lem.

Eini laia insuk bengvar thei, inti che thei le inhman deu pawl chun ‘Tipaimukh Dam’ ei hril phat leh nawchizor, puonbil hlìm inrang thiemhai angin ei hlim olsam taluo a; tu hai vok damlo sa zor ang deuin tuk khat thil thua inzor fai vong ei tum nghal a. Inphal na ná nà chu suollui khom nghak hman loin ei hang hlìm insîng rak a, sienkhom chak tham khom ei ni naw lei ni loin, FAC-haiin Tipaimukh Dam bawlna ding le inzoma phalna (clearance) lo um ta hnung an hung thriek bur el taa inthok hin ei hang chăk thlawn nasat dan dingzie chu hmu le hriet thei dingin a um. A poi de aw! tia imu intuo thei lo pawl ei lo um pal chun natna trium tak ei pâi der an tah ti naw ruol a’n nawh. Poisa chu ka dit ve, mihriem ka nih; amiruokchu, a thra am, a tluontling thei ding am, a’n dik am ti ruok chu Siemtuin lungvar ami pek po po hmanga inngaituo hmasa zet chu thil makmaw lem a nih.

Hmar biela (Manipur le Mizoram) hin voi tam dams, development le a keihnok issue dang dang buoipuiin, ram le hnam damna lampui dapin, journalist, activist, human rights advocate, researcher le writer ka nina le inzom ni bokin awareness campaign, social audit, fact finding, research le documentation thawin, thral rum, furpui le thlasik hnuoiah, ke lawngin a ram dung le khang ka lo hrÅ­t ta a. A ram deltu, hmasawnna trongsephur tuortu ding haiin thil chinchang (information) ieng khom ei hriet naw bakah, tuiting, kor le vai le hrillawk le hmu lawk el thei lo tha dang dangin an mi chimral el ding ngaituo mang loa kum khat khom dai lo ding sum tlawmte intêl tuma intelhel, nei po po inzor fai thrak ngam ei tamzie ei hang hmu chieng zet chun, ‘Pathien hnam thlang’ ei inti vet khom hi ka ringhla naw chuong nawh.

Zan khat khan FAC hai report ka tiem chu an thutlukna po po ka amen seng naw a. Ka dit khop nawna ruok chu a um. Pi le pu huna inthoka ei del le ei inthlasawng rama um thing le ruo, lung le pil, tlang le vadung, sa le va hai an ngai poimaw hle lai zingin, a rama cheng, “Hmar” tia inkohai hming voi khat khom an lam thrak nawh. Indiaa hin ei inlang le ei inlang naw khom hi hriet a la ni meu nawh ti hriltu a ni leiin chu chu lungrila thlasietpuiin ka lo nuorpui a. Derthawng tak ngirhmuna um ramsa (endangered species) iemani zat an hriet fuk hlura chu “Hmar” hai ruok chu an hriet fuk naw réng rèng. Hmarhai hi “endangered species” ei lo ni lem el am an tah ti ruok chu mani le mani ka lo indonna hi a sawt tah hrim a nih. Sinlung Hills (Mizoram) a lem chu ei del rama vadung po po ting a, ‘dam-a’ siem dingin riruongna a um vong ta a. Hieng thil hi hmasawnna hming chawiin hung lut de hai sien khom ei ram dela inthoka mi hnot suoktu râl trium an niziie chu hril tam khom a ngai nawh. Sinlung Hills-a Hmar khuo tam tak lem chu ‘dams’ an bawl ding le inzomin, ‘dams’-in a suksiet ding rampuihai ang ramngaw dang siem le ruohmang a trul a, ei khuo le tlanghai chu eini mi rawn thrak loa “wildlife sanctuary” a inlet dinga riruong a ni leiin hun iemani chena inthok khan ei ram del hai suoksan dingin sorkarin sum tlawmte te leh an mi hnaw dê dÄ•r an tah. Sum laa suok hmasa sa chu a bo hmasa ni zat zat pei an tih.

“Development” hming chawia sorkar le company chi hrang hrang hai hmalakna hi ei inken vai chun dawkan zawm le bielah voi za tam inbe-in, ieng “district” khom ngen inla, tak ramah takbo ni chuh ei chan ni zing a tih. Tui hi ei dampuia chu, khawvela hin tui chunga khawpui rema dam khawsuok hnam hril ding an um der nawh. Um ngai naw bok an tih.

Tu hin, ei thupui tak, FAC Report kha zuk bi chieng vak ei tih. July 11-12, 2013 khan FAC chun Tipaimukh Dam le inzomin fumfe deuin ei vadung, Tuiruong le Tuivai, hai ting thei ding le ding naw thu ngun takin an bi chieng a. A tawpah hieng hin ngaidan le thutlukna an siem a: Tipaimukh Dam hin Manipur-a ram ngawpui (forest land) 22,777.50 hectares le Mizoram (Sinlung Hills) a 1551.60 hectares a chimral ding a nih. Arengin, ram ngawpui 24,329 hectares chu tui hnuoia um ding tina a ni chu. FAC hai hmu dan chun, India pumpuia dams (hydel project) 497 a bawl tah poa hin ram ngawpui a suksiet zat chu 1, 18, 184 hectares a ni a; chuong dams 497 in ram ngawpui a suksiet hmun ngaa threa hmun khat (one fifth) chu Tipaimukh Dam-ringot hin a suksiet ding a nih. Sienkhom an hisap nek daia lien lem le tam lem a suksiet ding a nih. FAC sÅ­t dan chun, India hmun hrang hranga dams-in a suksiet/ chimral rampuihai le tekhi chun hmun danga dams-in hectare khat a suksietna peiah Tipaimukh Dam ruok chun hectare za pei a suksiet ding a nih. Chu chauh chu ni loin, suksiet/chimral dinga um ramngawpui sungah thingkung puitling 78,16,931 le ruo bul (bamboo) 0.27 lakh  a suksiet sa bok ding a nih (Mizoram –Sinlung Hills- tieng pangah thing le ruo a suksiet ding ruok chu tiem le hriet a la ni nawh).

FAC hai thil hril hi eini rawi taptebul gawp ang mei mei chu ni naw nih. Ei pansak panthlangah vadung an ting tum el leia ei puonbil hnuoia ei thup thei po po ei thup trăt angin mi threnkhatin ngai mei ei ta chu, Tuithaphaia inthoka Hmarkhawliena inzin tah haiin a pangzatumzie ei lo ngaituo non theina dingin hang hril sap met inla. Nungba khelah Barak (Tuiruong) ei kăn a, darkar iemani zat tlang ei kai trèng trêng hnungin thiphuhâkin Kaimai tlang ei kai trawk a, sienkhom hi tlang dung po po khom hi Tipaimukh Dam chun a chim pil vong ding a nih. Hmar Biela inti pa deuhaiin “Ngakuoi kamna ding a hnai ting el ding an nawm” ei ti hlak kha chu inngaituo non thra’ng a tih. Vaitin pa pakhat lem chun “Tipaimukh Dam an bawl zo phat chu durbin (enhlatna) inchawn’g ka ta, saruoka sap nunghak hung insil lai ka lo en ding a nih” a ti ve thung. Mei mei a! Hung inhlip naw top an tih! Dam bawl ta reng sien khom, a kama inthoka kilometer khat vel pei chu sipai veng himna hnuoiah sie la hung ning a ta, hmun remchangna po po hi sipai hmunpui hung ni rêk tho a tih. A nal, a mawi, a’n hoi, a thra le a hadam dan ding takin ei ngaituoa chu mani rama ‘dams’ inbawltir lo hrim hrim hi damna a ni lem. Mani hmun le hmaa dam inbawltirhai ngirhmun ei bi chieng chun, ‘dams’ leia dam nekin ‘dams’ leia dam ta lo vong, Rengreng vadunga pil hmang vong tah an lo ni lem. Hremhmuna inrum ri sie sie lai thrang nawng an tih ti khom tuin am hril thei a ta?

Tipaimukh Dam-in meivar/eng megawatt khat a her suokna dingin ram ngawpui hectares 16 pei a trul ding a ni lai zingin India hmun hrang hranga ruok chu megawatt khat her suokna dingin ram ngawpui hieng zat lawm lawm hi a suksiet ngai nawh tiin FAC hai chun an hril. Forest Conservation Act dungzui chun, “development project” leia thing kung 100 phur/suksiet ding a ni chun a let sawm phun pei ding ti a nih. Tipaimukh Dam-in a suksiet le chimral ding huom sungah thing kung 78,16,931 le ruo 0.27 lakh a um a, Manipur sorkar le Mizoram sorkarin an ram sung chitah Tipaimukh Dam-in a suksiet le chimral let sawm thing le ruo phunna ding khawlam, iengtin am hmun le hma nei belsa tang an ta? 78,16,931x10? Ngaituo tham a nih.  Chuong hlola lien ding ram ngawpui son le siem (Diversion of forest) ding ti chu thil thei lo hulhuol a nih tiin FAC chun thutlukna a lo siem a nih.

Churachandpur (town) a thingkak beiseitu mi tlawmte thingkak mamaw khom Forest Department-haiin an pek thei le! Tipaimukh Dam an bawl ding lo ni ta sien la, khaw la’m thingkak an lak ding; tuin am, iengtin am an inso ding, khaw la’m an inso ding; khaw lai ram sorkar pain am a phun ta ding? ti zawna hi chu zawna khir tak a nih. FAC chun ram chuong tiet suksiet ding a ni chun, danin a phÅ­t ang hrimin Manipur le Mizoram sorkar chun an hmalak nawkna dingah khaw lai, tu ram am la tan’g an ta? Tipaimukh Dam-in a tawk siet lo State dang an naw leh district dang hai ram them sa a ngai ding a nih, an tih. Eini rawiin tapte bulah, sathu bur lien rak lo hmaah, awma inthoka thuok la a, kepui tha leh thrang a, “Khawbon (Assam) tlangah ei inpêm el ding an nawm” ti ringot dam chu, a kai lo dinghai van ram inkaitir phet tum ang mei mei ei nih. Gawp gawp naw mei nih. Thi le hring ruomah pasalthra khom an gawp ngai nawh.

Assam sorkarin Tipaimukh Dam le inzomin hlawkna chite khom intel dingin thuthlung a a la siempui naw karah, ben dara um (environmental refugee) Hmarhai ta dinga hmun le hma, an “reserved forest” an min ken el ding chu ka la mangphan phak nawh. An sakhawmi nina leia thratna le tlawmngaina insang tak an insuo thut khom lo ni ta reng sien, “Khawbon” ram an pek el chu Mosie-in Kanan ram a hmu naw ding ang hlola chiengah ka ngai. Zawlnei chu ka ni nawh; amiruokchu ei khawvel thara hin râltlân amanih hnot suoka umhai ta dingin tu khomin ram an pek ngai nawh; “Reserved forest” lem chu ei thralaihaiin an ti ang deuin “No Te” a ni ringot.

Chu bak chu ni loin, FAC hai chun derthawng taka khawsa ramsa (endangered species) iemani zat an tarlang a; anni chauh ni loin thing le ruo chi dang dang, India khawmuolpui hmun hrang hranga hmu ding um ta lo tam tak chu humhim neka an dam khawsuok theina hmun inchimraltir tum chu ieng zangnadomna (compensation) khoma intlan thei a ni nawh, an tih. An lungkham lai chun a thawi zawng khomin “Hmar” chu an hril sa thrak nawh.  Ei insuklien le inngai ropui rep rep vei leh! Kum za khat zet Chanchin Thra mansapui inthep ei pai ta vei leh! A ram neitu pa le Vai pa “compensation” lo thlir dan chu a lo inang naw rep rep khop el. Surbur le Superman tekhi ang ni tang a tih. An naw leh bu thleng khata rohluotu nina zortu Esau le a lo inchawtu Jakob ang.

Tipaimukh Dam hi a puitling thei a ni chun thoktu 826 an sor ding a nih. FAC hmu dan ruok chun, Tipaimukh Dam-in a suksiet ding ram, thing le ruo, tui le vadung hai bakah, fak le dawn zongnaa hmang a tam lem daih an ni leiin, hi project hin fakzongna kongah hmasawnna intlun thei naw nih, an ti ve thung.  MGNREGS hnuoiah “Job Card” tlawmte ei hmu hmanin ei khingpuihai ring ei at ngam vang vang zing laiin, hmasawnna hming chawia ke lien lem min lirpuinaah hnampa Mahatma Gandhi lim chuongna tel, thruoihruoi iemani zat inpêm tum le inkeibât lim ni awm tak chu hmu sen kar thei lem inla chu, “Ka thlarau ta dingin a thra ie” ti nuom pawl pung sawt hleng ei tih. Pulpit tuolah sawma pakhat le thawlawm pung a ta chu, ram ropui ruok chu min tlun chuong naw nih.

Thu dang chu thu dang ni sien; FAC hai hi Ministry of Environment and Forests-in ram leilung le a sunga thil umhai le sik le sa le inzoma kakhawk nei project a ieng khom a fe thleng le fe thleng lo ding endiktu dinga a sie a nih. Tipaimukh Dam le inzoma an thlutlukna siem anga det le khauh hi India le rambung hrang hranga khom a vang hle. ‘Hmar’ inti ding ei la um lem chun FAC hai thutluknaa inthok ringot khomin ei ngirhmun inbi thar a, harpui tham a nih. Tu khom, ieng hnam khom zangnadomnaa (compensation) inthokin an inkăng suok ngai nawh. Sawtnawteah zangnadomna chun thlăn thimah a bûk thluk lem hlak. Eini khomin inkăngpui bik naw mei nih. Ei hmakhuo le hmathlir her danglam a hun tah! (July 31, 2013, Bethel)

Post a Comment

Comments not related to the news or article may be deleted.

Powered by Blogger.