Halloween party ideas 2015

By L.Keivom*, Inpui.com Columnist

 

Chhinlung chhungkhat Zofa kan nih hre rengin,

Insuihkhawm leh zai i rêl ang u.

-Capt. L.Z.Sailo

 

 

                Mizo Zirlai Pawl (MZP) huoihot Zo Festival (Zo Kûtpui), a tawi zawnga ZOFEST (ZOKUT) tia ko trum ngana chu Darlong-hai khawpui Darchawi-ah December 11-12, 2012 khan harsatna tam tak fe thlenga hlawtling taka hmang a ni a, a hnungah khom ra thra tak a hung insuo pei beisei a ni bok. A thupuia hmang chu ‘Insuihkhawm leh zai i rêl ang u’ ti a ni a, a thupui hriltu le khuolliena an hmang chu kei le Pu Bijoy Kumar Hrangkhol (B. K. Hrangkhol) kan nih. Hi inkhawmpui le inzom hin, ‘Zo hnathlakhai inpumkhatna dinga ei mawphurna’ ti thupuia hmangin seminar buotsaih a ni bok a, chu chu Mizo Academy of Letters (MAL) aiawa hung Pu C.Chhuanvawr-in hnè takin a thruoi a. Hnam bil hminga palai hung le thucha hriltu 17 an um a, mikhuol chu a khaw mi zat deuthaw, 1200 chuong kan nih.

 

            MZP hi Mizorama inthoka pawl pieng po po laia ramri khang loa Zo hnathlakhai inpumkhatna tlanginsamtu a ni bakah zawlbuk inthununna kut cheleka pawl threnkhatin an unauhai chunga tawrot an insuo chang khoma huoi taka san ngamtu le an thla huol ngamtu pawl, hnam sutpui poimaw a ni a. Zo hnathlak hmun hrang hranga cheng, a thren lem chu hnam danga inziek lut tah hai chu a’n khat tawka inhmukhawm a, unau an nizie inhril tuona dingin Zo Festival, a tawi zawnga ZOFEST nei hi an rot a. Zofest hmasa tak chu kum 2002 May 28-30 khan YPA Hall, Lamka, Churachandpur-ah hmang a ni a. Zofest-2 (Dec 15-16, 2004), 3 (Dec 13-14, 2006) & 4 (Oct 2-3, 2009) chu Aizawlah changtlung taka hmang a ni pei a. Tripura, Rengram tia ei pi le puhaiin an lo hriet hlaka Zo hnathlakhai chengna hmun ngeia hmang chu makmawa ngaina le nuomna a um leiin, December 11-12, 2012 khan Darchawi-ah hmang a ni a, chu chu thu hongnaa a tlangpui ka hril hi a nih.

 

            Darchawi hi Darlong-hai khawpui, kum 1918 laia Watkin Roberts (Saptlangval) rawihai rongbawlna leia kristiena inpe, an lalhaiin an hnot suok leia a hnunga 1922 laia kristienhai umna dinga khawthar an sat, harsatna tam tak kara hieng laia Zo hnathlak chenghai laia khaw changkang pawl taka hung inthranglien pei chu a nih. Darchawi hi tu hin in 280 vel le mihriem 1800 vel bawr umna a nih. Kum 2012 January-a Tripura ram District pali chauh ni hlak chu district 8-a an hung thre dar khan sub-division thar hmunpuia dingin Kumarghat (Khuma Ghat) an hung ruot a, Darchawi hi Kumarghat le inzom khuo, chung tienga inthoka a thla lak ngot naw chun hmun pakhata inthoka a khaw ruongam zuk hriet theina dinga khawthlir remchang um der lo, khaw hmun dangdai a nih. Anni sunga hin mani sa himna dinga Mizo-a insung lut vong a, YMA indin nuom pawl le nuom naw pawl Young Darlong Association (YPA) an um a. Tu lai hnaia Central YMA hotuhai thukhawchang dit lo pawl YPA hai chun Darchawia ZOFEST innghat ding khom kalin lam an hraw a. Sienkhom, a hun a hung tlung chun MZP thupui chu Zo hnathlak hnam tin kara inhrietthiem zuolna le inpumkhatna lungril sukpung a ni leiin lawm tak le lungruol takin Zofest-5 chu kan hmang tlang tah a nih.

 

Zofest Zierang

            Mi sangkhat inlengna hall mawi tak el an bawl a. A stage le mipui thrungna inkar chu lămzawl dingin an sie ruok a, a stage sirah mi poimaw thrungna an siem a, a stage chu prokram hmangtuhai chauh kaina dingin an sie ruok a. Sun hun dar 12-a inthoka dar 5 chen, zan hun chu dar 7-a inthoka dar 12 chen a ni tlangpui a, sun hun le zan hun kha session hni ve ve-in an thre a. Sun huna main speaker kha khuollien a ni nghal a, zana khom chuong ang bokin. Hmun hrang hranga inthoka palai hunghai khan mani trong sengin ‘Chibai bukna’ le a tawp zan ‘Inthlàna’ thucha an hril a. Zofest hi trum khata Zo hnathlak hmun hrang hranga chenghai zierang a ruola thlir theina tukver a nih. A kar thlakah hnam lăm chi hrang hrang an inentir a, a khât tawkin hla sak thiem le fiemthu thiemhaiin an mi’n awi a. Hla sak thuah, Zo hnathlak trong a ieng khomin sak phal a ni laiin trong danga sak an remti naw a, chu chu Zofest hi a Zo bĕk bêkna laia pakhat a nih. A lo hriet naw ni ngei a ta, Biete nunghak pakhatin Saptrongin a sak a, a tawp tieng a key inthlak kha a man suol leiin sak zo loin a um a, hnam dang tronga tu khomin sak ta lo dingin an hung puong zui rap nghal a nih.

 

            Sikul ekzam lai leh a lo intuok leiin le hall le sikul an inhnai leiin sun dar 12-a inthoka prokram tran chauh dingin khawtlang thruoituhaiin rem an ruot a. Kan tran ni December 11 chun dar 12-a tran dingin hall kan sip hmurh ta a. Sun huna Khuolliena thrang ding Pu B.K.Hrangkhol khom Agartalaa inthokin a hung tlung ta a. A hung lut kha Khuollien thrungna dinga an lo ruot kha pan loin stage-ah a hung inchawm kai a, ka bulah a hung inthrung a, a thrungna ding an kawkhmua chu inngai takin kan inthrung hmunkhat tah lem a. Electric Department-in power an hung pek kha a current a hrat tawk naw leiin an sound system a zo naw a. Pu Hrangkhol ka bekbor a, “India sorkar hi Pathien ang deuh an ni a, um lo le thei nawa ngai khom an inumtir thei a, a um le a thei khom an inumtir naw thei bok a. Chuleiin, zuk telefawn la, hung um el a tih” ka ta. Agartala-a um power tieng enkoltu Chief Engineer a zuk telefawn a, ka sana ka en zing a, minit hni hnungah current dittawka hrat power a hung tlung nghal rap el a nih.  Naw sien, kan prokram kha a khakbuoi sawt hle ding a hoi. Pu Hrangkhol nge nge, suong a um.

 

            Zofest-a thrang inhoina le hlawkna chu Zo hnathlak hnam hrang hrang kalchar le hmasawn dan thlir theina tukver a ni bakah hnam dang kalcharin a mi chim pil chin inkhi theina hmol a ni lei a nih. Ei umna hmun le ei indawrpuihai zirin, eini nêka changkang lem le hrat lemhai zierang, trong le sakhuoin damten a mi hung chie a, hriet naw karin eini-ah a luong lut a, a mi chim sang tiel tiel a, a tawpah a mi chim pil hlak a nih. Hnam lam le khawsak dan chi hrang hrang an inentira inthoka thil chieng taka hmu thei chu, Old Kuki an mi tihai, Hmar hnathlakhai tluka ngirhmun derthawng le nina inhmang nasa hi Zo hnathlakhai lai ei um a ni khomin ei tam ka ring nawh. Hi lei hin a nih, kum 2011-a Cultural Mapping thaw dan ding riruong dinga mani sum tam tak senga Manipur Sagang Biel le Tripura North District sira preliminary survey kan lo thaw tran khah. Hnam damna dinga a poimawzie la hung hre deu deu ei tih.

 

            Intam chilh pawlisi hmanga tu lai khawvela inchimralna chanchin hril chânga entirnaa hmang le hril hlaw tak chu Tripura hi a nih. Kum 1864 khan a ram neituhai tamzie chu 64% a na, 1901-ah 52%; 1937-ah 37 %; 1971-ah 29 %; tu lem hin chu sumbepui sip luou hmepoka sa tlang khat thlak ang chauh an ni tah. Chuleiin, Darchawia Zofest-5 innghat a ni hi a ram mihai kei harna dinga tawtawrawt inring tak el a nih. An dam khawsuok ding chun an ngirhmun derthawngzie le inthuruol nachang hre loa mani senga puon an indelkilh pei chun kum tam an dai ta naw ding a nih ti an hriet fie zuol a ngai. A ram neituhai laia lalna chang le thil thaw thei tak Debarmanhai leh thrangruol nachang hrehai sien chu iemani chena bek san thei an nina chin a la um. Sienkhom, vaia inchang taa an tlangmi nipuihaiin an sie tah an ni bakah a hung chǐm neltuhai kalcharin nghet taka a lo man tah an ni leiin, sansuoktu nêk hmana a sa sĕtua thrang lem nia an hril leiin, an dam khawsuok theina lampui dang um sun chu an nina tak, an hnampuihai laia inzêl lut nawk a nih. An rênga inkona hminga an lo hmang hlak a ieng khomin a kei khăwm tawl naw leiin beng thara thil an ngaituo a ngai. Chu lampui chu an hraw theina dinga thruoi khawmna sin chu fumfe taka Cultural Mapping thaw a, an trobul le an nina tak hung inman suok a, an unauhai leh inhrietthiemna le inzomna nghet hung nei a, Zoram khawvela thruoi lut a nih. Chu lampui chu a tak ngeia hung hongtu poimaw laia pakhat chu Zofest hi niin ka hriet.

 

Zofest le Kei

            April/May 2012 khan kar hni zet thli le ruopui hnuoiah Sinlung Hills le Tuiruong dung fangin ka naupa David Lalhmingsang BD thesis ziek ding le inzomin, David Buhril zuiin kan inzin a. June-a inthoka Baibul ennon (revision) le siem thrat sin ka tran lei le kum 2012 sunga zo ngei ka tum bok leiin, inzin suok ta lo dingin lungril ka siem a. Sienkhom, trulna leiin October 15-26 sung khan Champhai District le Sinlung Hills, abikin miin an sir mei mei lo, ka rawipa Lal  Remruata Varte piengna khuo, Khawdungsei chen sirin kan zin nawk a. Ka sin nasa taka a bahla pha bakah ka’n zinna le inzoma seminar papers ziek a ngai a, ka’n zinna chanchin ziek ka nuom bok, hun le sum a hĕ hle bok leiin kum tawp hma chu inzin suok ta lo dingin lungril ka siem nawk a, MZP thruoituhai kuoma khom Zofest-5 ka hmang hman naw ding thu ka lo hril ta a. Amiruokchu, a hun a hung hnai a, an mi hung fiel non tlut tlut bok bakah ka kot zawla Zofest innghat ding anga ngaina ka nei tlat a, ka sungrila rawlin thrang ngei dingin a mi mor zing bok a. Chuleiin, October 9 tuk inhma takin, Rangoon-a inthoka Delhi Sikpui Kut hmanga hung, hla sak thiem Lal Panliani (Pante-i) thruoiin, inchimralna khawpui Agartala panin kan inthok suok tah a nih.

 

Stephen C. Hmar le a duotlai Joyce-in erpawtah an mi lo tuok a, mani khuoa inlawi lut angin ei Rengpui Ram, mi Rengpui lo

inchang tah inlalna khawpui, a chongpuhaiin thuneina chang zo ta loa mikhuolhai kuta kumkhuoa dinga lo tlu lut tah, a hming tawp ‘tala’ hi put indik ding hrima khuonu lo ruot am a ni ding, inchimralna ‘tala’ (padlock) a kal khum tah, mi nuoi li lai chengna (3,99,688- 2011 census) khawpui chu, kan chuong lut ve tah a nih. Agartala hlui kha mihriem hrietna ang neiiin hung tho nawk sien chu, ieng angin a ngirhmun thar chu inzapui khom ni sien, ama mihai ngei, pakhat Delhi-a inthoka hung, pakhat Rangoon-a inthoka hungin an hung sir ti a hriet charin hung har suok a ta, lawmin a mi chibai lăwp lâwp ka ring tho. Ka hei ngha vel a, zawlnei Ezekiel-in Tura chungthu a hril lawk khah ka naah a hung inbu vang vang a:

 

            A hretu che hnam tinin,

            Maktiin pangzat an ti che,

            I tawp dan a râpthlâk èm a,

            I bo song ding a ni si. (28:19)

 

            A hmaa ka tum dan chun, kum 1983-85 sung New Zealand khawpui Wellington-a ka um laia Tripuraa misawnari sinthawa lo um tah, la dam lai mi 17 hai, abikin sorkar phalnaa Agartalaa rongbawlna tran dinga misawnari lut hmasa tak Rev. M.J. Eade le a nuhmei Catherine-in chanchin an mi hril hlak le New Zealand Baptist Missionary Society-in India rama an rongbawlna Zabili (1885-1985) an hmang truma lekhabu an insuo, Toward The Sunrise tia an thil ziek ka tiemhai chu a tak ngeia Agartala le a se vel ka sir pha chu la fang dinga intiem kha ka ni a. Hi ni ngei hin Darchawia um tah, misawnarihaiin a hming an sam ngun le ka mi hmu nuom Rev. Lalhuala Darlong thi thu le an vui lai mek a ni thu an mi hril a, a poi takzet.

 

            Amiruokchu Agartala ka fang hman nawh. Kum sawm chuong zet inhmu ta lo Stephen-hai nupa leh kan hang inhmu chun hril ding a tamin trong kan inchu a ni tak a. Chun, a mi hmuok dinghai an hung tlung tah bakah chawhnung dar 2-a kan suok naw chun Darchawi tlung hmaa sipaiin Gate an siem, dar 4-a an khar hlak chu, an khar hma ngeia pel a trul leiin, khaw lai khom sir hman loin sunbu kan fak khop chun Darchawi tieng panin kan inthok suok a, thimbutin Darchawi kan tlung a, ni kuma ka tlungna bok, ka nuhmei sangpa Trana naupa Rev. Simon Darngawn, EFCI District Superintendent kuartar inhoi taka chun ka’n lawi lut nawk tah a nih. Hi hi kum 2009-2012 inkara Tripura ka sir voi thumna a nih.

 

Ka thu laimu

            Zofest-5 tran ni December 11 zanah khuollienah ka thrang a, thu ka hril bok a, hril huoi an mi ti hle a, lawmthu hrila mi chibai an tam hle bok. Ka thucha laktawi chu: (1) Tripura, Rengpui Ram hi ei ram hlui le inlalna ram a ni a, mikhuol ni loin a chongpu ei nih; (2) Zo hnathlakhai histawri anga an mi’n ba hi Lusei hnam chanchin a ni tak a, Zo histawri a tling phak naw a, ei rênga huop zo histawri buotsai le ziek a trul; (3) Zo hnathlakhai inpumkhatna dinga ban poimaw chu Mizoram a ni lai zingin, Lusei trong hmanghai chauh hi Zo hnathlaka inngai pawl an um a, chuong mihai chu inpumkhatna lampui daltu an hung inchang tah lem a nih; (4) Tu lai hnaia Mizoram sorkar le pawl threnkhat thilthaw dan enin, unau le unau inthleithlakna rong kai a um leiin, Capt. L.Z.Sailo hlaa, “Unaute u, in dam tlang alawm maw, Rinawmna chibai in dawng thei em?” ti zawna a lo siem kher hi, a donna a ni theiin a’n lang a, chu chun point 3-na a hril fie. Chîk nawkzuola bi nuomhai ta dingin a hnuoia hin ka thu hril lak tawi ka hung zep.

 

Quote:

            “Kan thlang tlak dan histawri kan chhui chuan, Bengal Tuipui thleng raka kan birh thlak hun kha a rei tawh hle awm e. Tripura Rengpui Dharma Manikya lal lai, kum 1431 A.D lai tawh atranga Tripura Reng chhungkaw chanchin an chhinchhiahna ‘Rajmala’ (Chronicles of Tripura) ah chuan keimahniho hi ‘Kuki’ tih hming puin kan lo lang daih tawh a. Thawnthu anga pi leh pute sawi dan phei chuan, Reng chhungkua leh an kikaute pawh hi, kan thlahtute zinga mi, ‘Vaia’ chang ta an ni.  Kan thawnthua ‘Vai lal’ hmun tam taka langte hi kum tam tak atrang tawha kan lo inchiahpiah nasatzia hriltu a ni. Histawri anga kan sawi tam tak hi thawnthu a ni a, thawnthu anga kan sawi tam tak hi histawri a ni bawk. Kan pi leh pute thufingah pawh, ‘Pân loah tho a fu lo’ tih pawh a awm khah.

 

Zêldin thubawl ang ni si, mahse histawri kal dan ruang ni bawk si, hmanga kan teh chuan AD 1350-1400 vel khan thlang tla hmasate chuan heng lai ram hi kan lo thleng tawh a ang hle. Tin, kan histawrianho chuan, Luseihoin Triau lui an rawn kân hun kha AD 1700 vêl turah an dah a. Chumi awmzia chu, thlang tla hmasaho leh hnuhnungho inkarah kum 300-350 vel a tla tihna a ni. Hei hi Zofate histawri-a kâr ăwl zâu tak awm, hnawh khah ngai chu a ni. Tun thlenga Mizorama Zofate histawri anga min tulh hi a ram leh tlang lo dintu Luseiho, abikin Sailo-ho chanchin a ni ber a, Mizo histawri a tling tawk lo a, Zo histawri phei chu a tling lo lehzual.

 

Kum 1997 khan Zoram Khawvel-4 kan tichhuak a. Hemi lehkhabu hi khawvel hmun hrang hranga hnam hrang hrang ‘hnampui’ (nation) anga an rawn indin chhuah dan leh hemi kawnga Zofate tawnhriat tawh chin thlirna a ni a. Ram leh hnam zalenna suala rammute zinga an hruaitu pakhat nena Churachandpura kan inhmuh trum chuan, ni tin devotion an hman changa Baibul nena he lehkhabu hi an chhiar kawp thrin thu min hrilh. Hemi lehkhabuah hian, hnam chhungmu (core ethnic group) atranga hnam lian zawka an rawn indin chhuah dan entirna enge maw zat hmanga hrilh fiah a ni a. Entirnna, Zofate zingah pawh ‘core group’ ni thei tur Thahdo te, Sukte te, Zahau te, Vuite (Guite) te, Zahmuaka thlah, abikin Sailoho an lo chhuak a, a tawp ber chauh hi tun chinah chuan a la hlawhtling awm chhun an ni ti ila, kan sawi sual tam lo ang. An saphunna Lusei hnam hmingin an ram luah chu Lushai Hills-in an rawn din chhuak a, a chhunga chengte pawh ‘Lusei’ hnamah chhiar ve vek an tum a, an hlawhtling hman threlh a ni. A huap zau zawka ngaiin, Lushai Hills chu Mizo Hills tiha thlak a ni a, chumi atrang chuan State puitling Mizoram hi a lo piang ta a ni.

 

Khawiah pawh a chak ber leh inthurual ber, hma hruaitute tih dan apiang chu an khua leh tuiten tih dan hmangah an ngai a. Entirnan, Saudi Arabia kan tih hi 1932 hma kha chuan Arabia tih a ni a, mahse Saud chhungkuain lalna an rawn hŭm hnuin Saud-a ram Arabia (Saudi Arabia)  tiin an ko a, a rama chêng zawng zawng pawhin an lal chhungkaw hming chhawmin, ‘Saudi’ an inti ta vek a, hnam hming thar leh hnam thar a piang dĕr a ni. Keini pawhin chumi ke chheh chu zui ve-in, Luseiho tih dan apiang leh an histawri chu Zo hnahthlak hnam dang pawhin an tih dan tur leh an histawri tura dahna lian tak a awm a. Lusei hming chu ‘Mizo’ tiha kan thlak hnu pawhin Mizo tih dan hmanga kan ngaih chu Luseiho tih dan a ni zêl a, Mizo trawnga kan ruat pawh Lusei trawng a ni.

 

Hemi dinhmun kan thlen hian harsatna lian tak kan tawk a, chu chu a chhan bul kan bih lawk dawn a ni. Kawl rama cheng Zofate min kohna hming chu CHIN a ni a, chu chu tu ‘core group’ hnam hming mah a ni lo. Chumi hming chuan kum 1948 khan Chin Hills Special Division a piang a, chu chu 1974 khan State puitlinga hlan kai a ni. Chin Hills atranga kan lo thlang tlak hnua Kawrvaiho min kohna chu KUKI a ni a, chu pawh chu tu core group mah hnam hming a ni lo. Chumi hnua chi bing hming, ram hminga lo piang chu Lushai Hills a ni a, Lusei chu Zo hnahthlak hnam hrang hrang zinga hnam pakhat a ni. Mahse, an lalna ram chhunga awmte chu ‘Lusei’ inti tura an ruat laiin, hnam dangte chu Lusei-ah an pawm loh chang ni loin, hmusit takin “awze mi” an la ti ta deuh deuh si a ni. Tin, Rengpui pakhat awpna hnuaia awm an threnawm Tripura leh Manipur te angin a ram hminga Tripuri emaw Manipuri emaw inti ve dawn se, lal hrang hrang, a tam zawk chu khaw pakhatah chauh lal an nih avangin, British-ho lo kal hma chuan ram hming pawh neih loh a ni a, hnam khat hming hnuaia inhung khawm tur chuan CHIN emaw KUKI emaw chauh hming tlanglawn awm chhun a ni. Mahse, chu chu an duh si loh avangin, British-ho lo kal hnua Lushai Hills a pian atrang khan a rama chengte chu sorkar thiltihna apiangah ‘Lushai’ an intihtir a, a fel thawkhat hle. A fel lohna lai erawh, kan sawi tak ang khan, chi bing hming a nihna chu a ni.

 

Thil thra zawka ngaiin, Zo hnahthlak zawng zawng huap zo hminga kan ngaih chuan kan thlak a, Mizo Hills a rawn ni a.  Kan duhthawh luatah Lusei trawng thleng ‘Mizo trawng’ tiin kan thlak zel a, Zo hnahthlak trawng dang zawng zawng kan ti-awze trawng ta vek a ni. Aizawl  tlangah ngei, thri beh china ngaih zingah pawh, Hmar trawnga kan inbiak changte hian, “Mizo trawngin trawng rawh u” min ti fo mai. “Hmar trawng chu Zo trawng pakhat ve a ni lawm ni? Mizo trawng i tih chu enge?” tih zawt ila, “Lusei trawng” tiin min chhang thrin. Chungho chuan Lusei trawng i hman chhung chuan an hmu-Mizo ang che a, i hman loh veleh an hmu-Mizo lo nghal mai ang che. Tunah chuan, Lusei trawng hmangho hi Zofate insuihkhawmna tura hruaitu ai mahin kawng daltu an nihna chin a awm tawh a, thil pawi tak a ni a, kan inbih chian a ngai.

 

Hei hi kan thil thlir dan rual loh vang leh thliarkar rilruin min hruai nasat vanga awm a ni. Lusei trawng chauh hmangho khawvelah Zoram khawvel khung luh vek kan tum chhung chuan huphurh kan ngah ang a, kan thîkthu pawh a chhe tulh tulh ang. Tun hnaia Central YMA zinga hruaitu threnkhat auh hla pawh niin a lang. Lusei trawnga Zo hnahthlak trawng dang zawng zawng up hlumtir kan tumte hi, ram hmangaihna rilru zîmte atranga thlir chuan thil awm fu-in lang mah se, zau zawk leh thûk zawka kan thlir chuan, inawh hlum nana mahni nghawnga hruihrual inhlin ang a ni. Lui luang lai hi a fintu luite zawng zawng khâr ta vek ila, chumi lui chuan nasa takin a tuar ang a, lian lam aiin têt lam a pan tial tial ang a, a la kang chat mai ang. Chuvangin, Zoram khawvel hi ramri nei lo, kawlrawn chauh neih a nihzia leh thiamna leh finna hmanga zauh belh zel tur kan nihzia kan hriat leh pawm thiam hunah, kan hawiher a danglam tial tial ang a, kan huap zau deuh deuh ang a, puan indelhkilha inkhurkhung tum rikngawt hi hnam dam khawchhuahna leh himna a nih lohzia pawh kan hre chiang deuh deuh zêl ang.

 

Kum tam tak atrang tawha ka ngaihtuahna luahtu chu, kan Zoram khawvel hian lian lam aia têt lam pan tial tial anga lang hi eng tin nge kan tih tak ang?  tih hi a ni. Kan chhehvêla hnam tam zawk, chak zawk leh hmasawn zawkin zawi zawiin min chîm pil mêk a, Zo hnahthlak hnam engemaw zat phei chu hnam dang hnuaiah an inziak lut dĕr tawh a ni. Inziak lut lohte pawh hnam dang kalchar an la a, kan ziarang an pu tlêm tawh hle. Chumi rual chuan kan thu leh hla thra tam tak pawh a ral hlen tawh. Ni tin kan trawng kan hloh mek. UNESCO huaihawta khawvela trawng hrang hrang dinhmun mi thiamten kum 2002 atranga an chhui khan tuna khawvela trawng 6000 vel la awm zingah hian kum za khat chhung hian 5700 vel a ral ang a, 300 vel chauh a dam khawchhuak dawnin an sawi a; chung trawng ral tur zingah chuan Zo hnahthlak trawng hrang hrangte hi bêl chhung sa an ni.

 

Kum 1900 laia mi thiam filawr G.A.Grierson hona hnuaia Linguistic Survey of India an buatsaih khan keiniho chu Tibeto-Burman huangah min khungin, Volume III Part III Specimens of the Kuki-Chin and Burma Groups tih hnuaiah min dah a. He tah hian Zo hnahthlak trawng hrang hrang hmang sawmli chuang min hung lut a. Hei hi Zofate trawng kalhmang leh chanchin ziahnaah chuan lehkhabu denchhen tlak ber le rawn ber a nih hial ka ring. India indan hnuin hetiang Survey hi ti leh turin vawi tam tak rawtna a awm a, sorkar pawhin sum sen zat tur a ruahman tawh thrin a, mahse chhan hrang hrang chhuanlamin, an bawhzui mumal lo a, a pawi khawp mai. Kan upate an thih apiangin kan laibrari a kang tih kan hria a, mual min liamsan hmaa kan thu leh hla khawn khawm hna hi a kûl a taia kan bawhzui a ngai. Chuvangin, a rang theih ang bera Zo hnahthlak hnam hrang hrang chanchin leh kan thu leh hla khawn khawm hna, Cultural Mapping hi kan tih thuai thuai a ngai.

 

Chumi hna pawimawh tak mai chu a tih dan tur kalhmang enchhin nan kum 2011 khan mahni sum sengin preliminary survey kan tran a. Dinhmun derthawng bera awm nia kan hriat, G.A.Grierson-an ‘Old Kuki’ tih hnuaia a dahte atranga tran hmasak phawt thrain kan hria a. Unau Kom-ho atranga tranin Tripura-ah kan tla thla a, May 27-29, 2011 kha Darchawi leh a chhehvelah upate, thil chhinchhiah mi leh vawng theih mi kan kawm a, an thu leh hla kan rikawt a. Hemi truma ka tawnhriat hian khami hmaa ka thil lo thlir dan nasa takin min thlaksak a. Entirnan, keini ‘Hmar’ tih hming hmangho chuan ‘Kom’ emaw ‘Darlong’ emaw hi Hmar hnahthlak zinga pahnam pakhat (head of a clan) ah kan dah mai a, mahse a lo ni chiah si lo. ‘Kom’ chu a ruala pêm pawl khat inkohna a ni a, ‘Kuam’ (phaikuam) chu an lo chhuahna ‘Khurpui’ sawina a ni a, chu chu Sinlung emaw Chhinlung, ‘G’ Group ten ‘Khul’ an tih hi a ni a, a kawk ber chu ‘Chhinlung fate’ tihna a ni a, ‘Mizo’ tih ai mahin a huap zau zawk a ni.

 

Darlong pawh Hmar hnahthlak pahnam mai ni loin, heng laia a huhoa chengte inkohna hming a ni. Darchawiah hian EFCI biak in bul lawkah Darlong chhungkaw pakhat kawtah lungphun a awm a, Thrangura thlah, Sibuta te leh Sailo lal dang hming a intlar thrut mai. Hei hi a ni kan histawrian Pu B. Lalthangliana’n Mizo Chanchin (India, Burma & Bangladesh) a “Darlong zinga mi threnkhat chuan an lalte chu Thrangura niin an hria a, Tripura rama Darlong khawpui ber Darchawi khuaa lalte pawhin Thrangura thlah kal zel. Sibuta thlah niin an insawi” (p.128) tih a lo ziah kha. Chuvangin, mawlmang taka, “Mizo ni si, engah nge Mizo i intih loh” ti emaw, “Hmar ni si, engah nge Hmar in intih loh?” tih emaw hi zawhna dengkhawng tak a lo ni. Hei vang hi a ni, kan thu hma lama “Zofate hian kan histawri inkungkaihna kan hriat chian poh leh kan inlaichinna leh inpumkhatna a nghet tual tual ang” tih ka sawi kha.

 

Zofate insuihkhawm lehna thu ringawt atchilh, chumi avanga sorkar man tawk hmasa ber, a sûr a sâ thlu loa Zoram khawvel dung leh vanga insuihkhawmna thu hrila zin kual reng, chutiang sawina hla phuah hnem ber, kum 2008-a mual liam ta Lalzuala Sailo (Capt. L.Z.Sailo) hla a,

 

Unaute u, in dam tlang alawm maw,

Rinawmna chibai in dawng thei em?

 

tih zawhna dangdai deuh mai a zawt tlat mai hi, chhan dik tumin kan ngaihtuah ngai em? Kan inpui bera kan ngaih Mizorama roreltute leh thuneihna fawng vuan vetu-a inngaiten a ram luah hmasatute leh bawh entute kha min lo mikhual enin, rifiuzi dinhmunah dahin, ram rorelna danin chanvo a phalsakte pawh an hman phalsak loin huh behsak se, rinawmna chibai dawng thei dinhmunah kan awm kan ti thei ang em? Rinawm taka insuihkhawmna kawng zawhtu aiin daltu kan ni zawk ang em? Kan Zoram hi chhak lamah Triau lui, hmar lamah Vairengte, thlang lamah Kawrtethawveng, chhim lamah Rengtlang chhungah khurkhung kan tum em ni ang? Chu tah chuan hnama dam khawchhuahna a awm ang em?

 

            Khawvel lo la kal zêl turah Zofate hi hnama dam khawchhuah kan tum chuan kan inunauna hi tihngheh zual sauh sauh a, kan awmna ram threuh thau sawk dan kan thiam a ngai a. A hrang hranga kan inmualvawm chuan zawi zawiin min chim pil zel ang a, tumah dam khawchhuak tur kan awm lo ang. Chumi insuikhawmna hmanrua thra ber zinga mi chu thu leh hla leh a tam theih ang bera inkan tuah leh inzah tawn a ni. Tin, chak taka Cultural Mapping hi bawhzui a, kan hnam ro vawng thra a, kan trawng hrang hrangte humhalh mai ni loa tihhmasawn a, chung hnam ro leh hausakna zawng zawng chu Zo Zêmpuiah kan chhek khawm tur a ni.”  Unquote

            Tiemtuhai po po kum thar 2013 chibai vochuom ka buk. Kum 2013 hi kan nupa ta dinga kum poimaw, kan innei champha Golden Jubilee a nih.

 

(*Keivom is a retired Indian foreign diplomat and this article is dated December 31, 2012 Monday, 2345 hours, Delhi).

 

Post a Comment

Comments not related to the news or article may be deleted.

Powered by Blogger.