Dam sung mi tuok ta po

By Prof Lal Dena

“Dam sung mi tuok ta po, I tir ni sien;

An hawih le rinum khawm hi, Lawm ka tih.”

                Hi thupui hi “Lalpa, ka hung hnai ie” ti S.F.Adams hlaphuok chang tawpna taka inthawka lak suok a nih. Hi hla hi a Sap hla le Hmar tawnga inlet hi ei enkhi a, an ang nawna a tam ngei. ‘Jacob inzin anga’ ti dam a Sap hlaah hmu ding a um nawh. A Sap hlaa chang thumna “Though let my way appear, Steps unto heaven; All that Thou sendest me, In mercy given”- ti dam hi Hmar tawnga “Dam naw sin pei lovin khum lai zawla; Lungngaia kan rumin, mi pawl zing rawh; Ka sunghai an thi a, an pur ka do laiin” ti hai leh hin an pelsawl nasa hle. A Sap hlaah chu chang nga a um a, a Hmar hlaahchu chang li chauh a um. Tuta thupuia ei hmang tak hi a Sap hla tieng chu hmu zo a ni nawh.

            Ieng po khawm ni sien, hi hla hi a Sap hla thu leh lo inang naw hai sien, a thluk le thu mawina hai a da chuong nawh. A thluk hi an nem riei a, a thu ngaituo zing puma, mit insim puma kut vantieng phara ei heih sak chun, ei zung-leh-zam a fang naw thei nawh. A tak ngeia lusunna ruom ei hraw lai khawma, thlarau tieng chawl hadamna a mi pek hlak. Hi hla phuoktu hin, “Dam sung mi tuok ta po, I tir ni sien” a hang ti thei el chu nun inhnar um a va ni de!

            Dam lai khuol zinna luoah hin nang le keiin thuneina ei nei der si nawh. Ei thua pieng khawm ei ni nawh a; pieng dim aw pieng naw dim aw khawm ei ti thei bawk nawh. Ei thi dan ding le ei thi hun ding khawm ei hriet phak bawk nawh. Thina chun ei nakawr bulah, “Unaupa, in peih tam leh” ti’n ei remtina hung lak lawk ngai naw nih; a nuom hun huna a hung el ding a nIh.

            Ei khuol zinna khawvel hlak hi Siemtu’n iengkim a um dan dinga a lo rel ta sa vawng a nih a, sukdanglam thei ieng khawm a um nawh. Thuhriltuin, “Iengkim ta dingin hunbi ruot a um a, Van hnuoia thil iengkim hin hunbi a nei seng; Pieng hun a um a, thi hun a um; Phun hun a um a, phawi hun a um; Sukhlum hun a um a, sukdam hun a um; Thiek hun a um a, bawl hun a um; Tap hun a um a, innui hun a um; Sun hun a um a, lam hun a um; Lung pei hawn hun a um a, lak khawm hun a um; Inkuo hun a um a, inhnam hun a um; Zawng hun a um a, sukhmang hun a um; Kawlh hun a um a, dehawn hun a um; Sukthler hun a um a, phawk hun a um; To hun a um a, tawng hun a um; Hmangaih hun a um a, theida hun a um; Indo hun a um a, muong hun a um. (Thuhriltu 3:1-8). A chunga hunbi hran hran hrila um hai khi nang le keiin ei pal ta sa dam, ei pal mek dam le ei la pal vawng ding hai chu an nih, pumpelna a um nawh.

            Ei ni tin hmang hlak hi sun le zan inkawpa siem a ni a. Mihriem hringnun khawm hi inhawihna le rinumna, lawmna le lungngaina, hlimna le beidawngna, a lum le a deih, hlawtlingna le hlawsamna, hriselna le hrivawihsietna, hausakna le pasietna, hlawkna le channa, thiemna le mawlna, varna le invetna, a tawi zawngin a tha le a thanaw inkawpa siem a nih a; a tha chauh ei thlang thei nawh. A nih, Shakespeare-in Hmalet chanchin a zieknaah,’vangduoina hi a hung tlung pha chun, a battalionin a hung tlung el hlak’ a lo tih a. Ei hmangai tak ei nau pasalhai, ei nau nuhmeihai, ei nuhmeihai, ei pasalhai dam a hun lo takin lak hmnangin an hang um a. Mihriem sierkawp chun a chawkdik an tak. Vangduoinahai ei hang tuok hin, mi tam tak chun ‘ei suol leia ei tuok, thununna ang damin’ an ngai hlak. An dikna chen chu um mei a tih. Amiruokchu, Joba chunga thil tlung po po en la, a ringum nawna leia thununna dinga Pathienin an tuortir a ni nawh. Joba khawmin a lo hriet thiem naw a, lungsena Pathien a suosal chu insirin, inngaitlawm takin Pathien kuomah a tlu lut nawk a, a hma neka malsawmna tam lemin tungdingin a um a ni kha.

            Bawsietna leiin thina le natnahai hi ei tuok ding renga ruot sa an nih. Joba chun a thil nei po po le a nauhai a chan vawng hnunga, a kea inthawkin a lusip chen pansiein a heih bawm nawk a, Pathien chunga nuor el chu a va awl awm ta de, tih chu mihriem ngaidan a nih. Joba nuhmei khawmin a pasal kuomah, “I ringumna chu chel tlat I la tum a ni? Pathien hril se la, thi law law la a ni el an nawm” a ta. Joba chun, “Pathiena inthawka thil tha ei hmu ang bawkin, thil tha lo khawm ei hmu sa ve naw ding am a ni?” tiin a dawn ve hlauh. Pherzawla kan pansakpa,Pu Buonsingpa chun, “Iengkim hi a tha khawm a tha naw a, a tha naw khawm a tha” a lo ti hin mihriem hringnun um zie a lo hrilfie hle a nih.

             Khawvel thiemna technology le scientific hrietna tieng ieng angin insang sien khawmin, van innim an nim nawtir thei nawh, tuilet ding an let nawtir thei nawh. Siemtu’n a lo rel ta angin, hun le nihai hi an inher liem pei a. Thuhriltu bawkin, “A um tah kha a hung um nawk a, Thaw sa ta kha ei thaw nawk a, Van hnuoia thil thar hrim a um nawh; ‘Enta, hi hi thil thar a nih’ hang ti ding ieng am a um a? Sawt taka inthawka um ta vawng, Ei um hma daiha lo um tah a nih (Thuhriltu,1:9-10).

            ‘Iengkim in ta a nih’ titu hin a nuom nuom ei chungah an tlungtir el a nih. Thuneina ei nei der nawh. Chuonga nang le keiin dit thlang theina ei nei si naw chun, Lalpa Pathien kutah tluk luta, “Lalpa, I thu thu ni lem raw se; tuor ding I mi ti leh tuor ka ta, hlim ding I mi ti leh hlim ka ta, dam sung mi tuok ta po hi I thu vawng ni lem raw se” ti theina hmunah chauh lungawina le hadamna a lo um lem a nih. A sie le a tha inang rawnga tuor huomtu nun chu nun inhnar um a va ni de!

            Nisa a suok chun, a tla nawk ding a nih ti hriet sa awr. Intanna nei chun, tawpna khawm a nei ding. Thil thar khawm chu a hlui ding hriet sa awr. Pieng ni neitu chun thi ni khawm a nei ding hriet sa awr. Thil iengkim hi a kumhlun le um sawng ding pakhat khawm an um si nawh.

Thangvan sangah kum hlun ram inhawih a um an tih,

Hawinaw par vulna ram, mitthli tlak bona ram;

Hi piellei hmun hi chu kum hlun ram a tling nawh,

Kum hlun tling zo reng an um si nawh.

            Malsawmna ei dawng leh chauh ei lawma, vangduoina’nh a mi tlak buok pha ei nuor nawk el chun, chu chu thlaler nun a nih. Chan a tul leh chan ei ta, tuor a tul leh tuor ei ta. Lusun nau ei ni leiin, vawisun lu la sun naw hai khawmin ieng tik nia mani chu an la sun tho ding a nih. An hawih a rinum, hlawkna le channa, iengkim a sie a tha hi tuok inhuom vawng ei ta, thlarau le ti tak zetin:

A hi ka hung hni che, Dam sung ka tuok po hi;

I tirko tha angin, Nang min hnai sien -

ting ei tiu. Hi chauhah hin hnena nun le hadamna a um a nih. 

(Hi article hi a ziektupa in a nuhmei dittak Cardiolody ward,NEIGRIMS ,Shillong-a makhat a inrieng taka a umpui lai, 5 November, 2012 a ziek a nih - Editor).