Halloween party ideas 2015

Speech of Pu L.Keivom (December 11-12, 2012)

Zoram khawvel hmun hrang hrang atranga lo kal unaute u, in dam tlang a lawm maw? Rinawmna leh duhsakna chibai ka bûk a che u.

 

            Thinlung chhungkhat Zofaten insuihkhawmna kawng pheikhai rual taka kan zawh zel hi a mawi a, a hmuhnawm a, a thlamuanthlak bawk. Chu chu a thu mai ni loa a tak ngeia chiang taka kan tar lanna chu kan hnam hruaitute zinga mi Mizo Zirlai Paw (MZP) ten Zofate zawng zawng huapa kum li dana intawhkhawmna an buatsaih, Zo Festival, a tawizawnga Zofest hi a ni. A hming pawh hi a mawi a, a tum a zâu a, dam khawchhuahna thu chak tak a keng bawk a ni. 

 

            Kan intawh khawmna Tripura ram hi kum zanga chuang liam taa kan thlang tlakna ram, kan pi leh pute lo bawh èn sa ram a ni. Hnam dang hnawhchêpna kara hnama min dintu le kan kawng hruaitu Khuanu hual himna zara la dam awm chhunte zinga mi, unau Darlongte khawpui Darchawi, Zofest-5 innghahna tura kan hruaituten an thlan hi ka lawm a, Pathianin chhungril finnain a thuam hlawm vang a ni tih loh rual a ni lo. Hnam damna kawng kan zawh zel theih nan, hetianga hmathlir nei hruaitu hi kan duh a, kan mamawh bawk a, Lalpan chutiang mite chu min pek zel theih nan a hnenah i dil ang u.

 

            October 2-3, 2009-a Aizawla Zofest-4 ah khan thu sawi turin min sawm a. Buatsaihtute  aiawha mi rawn sawmtu chu Pu Lalmuanpuia Punte a ni a. Tun trumah pawh amah bawk a ni leh a. Amah hi Zofate thlavang hauh ngamtu leh hnam dangte nena inlaichinna thra kan siam zelnaa kan leilawn pawimawhte zinga mi, nùnáu pawh awp lum hman loa ni tina feh chhuak reng a ni a. An khua Truahzawl pawh tukthruan ei pahin 2009 khan mi tlawhpui tawh nghe nghe a. Hei hi ka sawi chhan chu, hmun emaw mihring emaw hi histawri kalkawnga ding, histawri veivirin a tlawh thrin an awm a. North Tripura bial, abikin Zofate chenna mual lian Zampui tlang dung bawh entu, sulsutu pawimawh Raja Hrangvunga te leh Zofate kut hmanga kristian sakhua a lo luh dan chanchin kan chhiar chuan Hrangvunga pianna Truahzawl-ah hian min hruai lut ngei ngei. Zofate hian kan histawri inkungkaihna kan hriat chian poh leh kan inlaichinna leh inpumkhatna a nghet tual tual ang. Hei hi a hnuah kan la sawi ang.

 

            Zofest 2009-a ka thu sawi laimu chu ‘inchimralna’ a ni a. Inchimralna hmanraw hlauhawm pasarih ka sawite zinga pahnihna chu ‘intam chilh’ a ni a, entirnaa ka hman pawh Rengpui Ram hi a ni. Chutah chuan hetiang hian ka sawi a: “Mizoram kawmthlang Tripura hi entirna nung fiah ber chu a ni. Kum 1864 khan a ram neitute tamzia chu 64% a ni a, 1901-ah 52 %, 1937-ah 37%, 1971-ah 29 %, a kum têlin an sazu mei tial tial a ni. Tun kum za chhunga inchimralna bung leh changa sawi hlawh ber a ni” tiin. Tun trum chu pawn lam atranga mi rawn rûntu lam aiin, keimahni chhungkua kan inen chian theih nan, kan hmaah enremna darthlalang hÅ­ng ila thrain ka hria a, chumi lam hawi chuan kan thle dawn a ni. Kan thu buan tur hi 2009-a ka thu sawi nen a inkungkaih tlat avangin, la chhiar ve lo leh chhiar leh duhte tan kawpi engemaw zat ka rawn siam leh a, chu chu tuna ka thu sawi nen hian chilh khawm a ni.

 

            Kan thlang tlak dan histawri kan chhui chuan, Bengal Tuipui thleng raka kan birh thlak hun kha a rei tawh hle awm e. Tripura Rengpui Dharma Manikya lal lai, kum 1431 A.D lai tawh atranga Tripura Reng chhungkaw chanchin an chhinchhiahna ‘Rajmala’ (Chronicles of Tripura) ah chuan keimahniho hi ‘Kuki’ tih hming puin kan lo lang daih tawh a. Thawnthu anga pi leh pute sawi dan phei chuan, Reng chhungkua leh an kikaute pawh hi, kan thlahtute zinga mi, ‘Vaia’ chang ta an ni.  Kan thawnthua ‘Vai lal’ hmun tam taka langte hi kum tam tak atrang tawha kan lo inchiahpiah nasatzia hriltu a ni. Histawri anga kan sawi tam tak hi thawnthu a ni a, thawnthu anga kan sawi tam tak hi histawri a ni bawk. Kan pi leh pute thufingah pawh, ‘Pân loah tho a fu lo’ tih pawh a awm khah.

 

Zêldin thubawl ang ni si, mahse histawri kal dan ruang ni bawk si, hmanga kan teh chuan AD 1350-1400 vel khan thlang tla hmasate chuan heng lai ram hi kan lo thleng tawh a ang hle. Tin, kan histawrianho chuan, Luseihoin Triau lui an rawn kân hun kha AD 1700 vêl turah an dah a. Chumi awmzia chu, thlang tla hmasaho leh hnuhnungho inkarah kum 300-350 vel a tla tihna a ni. Hei hi Zofate histawri-a kâr ăwl zâu tak awm, hnawh khah ngai chu a ni. Tun thlenga Mizorama Zofate histawri anga min tulh hi a ram leh tlang lo dintu Luseiho, abikin Sailo-ho chanchin a ni ber a, Mizo histawri a tling tawk lo a, Zo histawri phei chu a tling lo lehzual.

 

Kum 1997 khan Zoram Khawvel-4 kan tichhuak a. Hemi lehkhabu hi khawvel hmun hrang hranga hnam hrang hrang ‘hnampui’ (nation) anga an rawn indin chhuah dan leh hemi kawnga Zofate tawnhriat tawh chin thlirna a ni a. Ram leh hnam zalenna suala rammute zinga an hruaitu pakhat nena Churachandpura kan inhmuh trum chuan, ni tin devotion an hman changa Baibul nena he lehkhabu hi an chhiar kawp thrin thu min hrilh. Hemi lehkhabuah hian, hnam chhungmu (core ethnic group) atranga hnam lian zawka an rawn indin chhuah dan entirna enge maw zat hmanga hrilh fiah a ni a. Entirnna, Zofate zingah pawh ‘core group’ ni thei tur Thahdo te, Sukte te, Zahau te, Vuite (Guite) te, Zahmuaka thlah, abikin Sailoho an lo chhuak a, a tawp ber chauh hi tun chinah chuan a la hlawhtling awm chhun an ni ti ila, kan sawi sual tam lo ang. An saphunna Lusei hnam hmingin an ram luah chu Lushai Hills-in an rawn din chhuak a, a chhunga chengte pawh ‘Lusei’ hnamah chhiar ve vek an tum a, an hlawhtling hman threlh a ni. A huap zau zawka ngaiin, Lushai Hills chu Mizo Hills tiha thlak a ni a, chumi atrang chuan State puitling Mizoram hi a lo piang ta a ni.

 

Khawiah pawh a chak ber leh inthurual ber, hma hruaitute tih dan apiang chu an khua leh tuiten tih dan hmangah an ngai a. Entirnan, Saudi Arabia kan tih hi 1932 hma kha chuan Arabia tih a ni a, mahse Saud chhungkuain lalna an rawn hÅ­m hnuin Saud-a ram Arabia (Saudi Arabia)  tiin an ko a, a rama chêng zawng zawng pawhin an lal chhungkaw hming chhawmin, ‘Saudi’ an inti ta vek a, hnam hming thar leh hnam thar a piang dÄ•r a ni. Keini pawhin chumi ke chheh chu zui ve-in, Luseiho tih dan apiang leh an histawri chu Zo hnahthlak hnam dang pawhin an tih dan tur leh an histawri tura dahna lian tak a awm a. Lusei hming chu ‘Mizo’ tiha kan thlak hnu pawhin Mizo tih dan hmanga kan ngaih chu Luseiho tih dan a ni zêl a, Mizo trawnga kan ruat pawh Lusei trawng a ni.

 

Hemi dinhmun kan thlen hian harsatna lian tak kan tawk a, chu chu a chhan bul kan bih lawk dawn a ni. Kawl rama cheng Zofate min kohna hming chu CHIN a ni a, chu chu tu ‘core group’ hnam hming mah a ni lo. Chumi hming chuan kum 1948 khan Chin Hills Special Division a piang a, chu chu 1974 khan State puitlinga hlan kai a ni. Chin Hills atranga kan lo thlang tlak hnua Kawrvaiho min kohna chu KUKI a ni a, chu pawh chu tu core group mah hnam hming a ni lo. Chumi hnua chi bing hming, ram hminga lo piang chu Lushai Hills a ni a, Lusei chu Zo hnahthlak hnam hrang hrang zinga hnam pakhat a ni. Mahse, an lalna ram chhunga awmte chu ‘Lusei’ inti tura an ruat laiin, hnam dangte chu Lusei-ah  an pawm loh chang ni loin, hmusit takin “awze mi” an la ti ta deuh deuh si a ni. Tin, Rengpui pakhat awpna hnuaia awm an threnawm Tripura leh Manipur te angin a ram hminga Tripuri emaw Manipuri emaw inti ve dawn se, lal hrang hrang, a tam zawk chu khaw pakhatah chauh lal an nih avangin, British-ho lo kal hma chuan ram hming pawh neih loh a ni a, hnam khat hming hnuaia inhung khawm tur chuan CHIN emaw KUKI emaw chauh hming tlanglawn awm chhun a ni. Mahse, chu chu an duh si loh avangin, British-ho lo kal hnua Lushai Hills a pian atrang khan a rama chengte chu sorkar thiltihna apiangah ‘Lushai’ an intihtir a, a fel thawkhat hle. A fel lohna lai erawh, kan sawi tak ang khan, chi bing hming a nihna chu a ni.

 

Thil thra zawka ngaiin, Zo hnahthlak zawng zawng huap zo hminga kan ngaih chuan kan thlak a, Mizo Hills a rawn ni a.  Kan duhthawh luatah Lusei trawng thleng ‘Mizo trawng’ tiin kan thlak zel a, Zo hnahthlak trawng dang zawng zawng kan ti-awze trawng ta vek a ni. Aizawl  tlangah ngei, thri beh china ngaih zingah pawh, Hmar trawnga kan inbiak changte hian, “Mizo trawngin trawng rawh u” min ti fo mai. “Hmar trawng chu Zo trawng pakhat ve a ni lawm ni? Mizo trawng i tih chu enge?” tih zawt ila, “Lusei trawng” tiin min chhang thrin. Chungho chuan Lusei trawng i hman chhung chuan an hmu-Mizo ang che a, i hman loh veleh an hmu-Mizo lo nghal mai ang che. Tunah chuan, Lusei trawng hmangho hi Zofate insuihkhawmna tura hruaitu ai mahin kawng daltu an nihna chin a awm tawh a, thil pawi tak a ni a, kan inbih chian a ngai.

 

Hei hi kan thil thlir dan rual loh vang leh thliarkar rilruin min hruai nasat vanga awm a ni. Lusei trawng chauh hmangho khawvelah Zoram khawvel khung luh vek kan tum chhung chuan huphurh kan ngah ang a, kan thîkthu pawh a chhe tulh tulh ang. Tun hnaia Central YMA zinga hruaitu threnkhat auh hla pawh niin a lang. Lusei trawnga Zo hnahthlak trawng dang zawng zawng up hlumtir kan tumte hi, ram hmangaihna rilru zîmte atranga thlir chuan thil awm fu-in lang mah se, zau zawk leh thûk zawka kan thlir chuan, inawh hlum nana mahni nghawnga hruihrual inhlin ang a ni. Lui luang lai hi a fintu luite zawng zawng khâr ta vek ila, chumi lui chuan nasa takin a tuar ang a, lian lam aiin têt lam a pan tial tial ang a, a la kang chat mai ang. Chuvangin, Zoram khawvel hi ramri nei lo, kawlrawn chauh neih a nihzia leh thiamna leh finna hmanga zauh belh zel tur kan nihzia kan hriat leh pawm thiam hunah, kan hawiher a danglam tial tial ang a, kan huap zau deuh deuh ang a, puan indelhkilha inkhurkhung tum rikngawt hi hnam dam khawchhuahna leh himna a nih lohzia pawh kan hre chiang deuh deuh zêl ang.

 

Kum tam tak atrang tawha ka ngaihtuahna luahtu chu, kan Zoram khawvel hian lian lam aia têt lam pan tial tial anga lang hi eng tin nge kan tih tak ang?  tih hi a ni. Kan chhehvêla hnam tam zawk, chak zawk leh hmasawn zawkin zawi zawiin min chîm pil mêk a, Zo hnahthlak hnam engemaw zat phei chu hnam dang hnuaiah an inziak lut dÄ•r tawh a ni. Inziak lut lohte pawh hnam dang kalchar an la a, kan ziarang an pu tlêm tawh hle. Chumi rual chuan kan thu leh hla thra tak tak pawh a ral hlen tawh. Ni tin kan trawng kan hloh mek. UNESCO huaihawta khawvela trawng hrang hrang dinhmun mi thiamten kum 2002 atranga an chhui khan tuna khawvela trawng 6000 vel la awm zingah hian kum za khat chhung hian 5700 vel a ral ang a, 300 vel chauh a dam khawchhuak dawnin an sawi a; chung trawng ral tur zingah chuan Zo hnahthlak trawng hrang hrangte hi bêl chhung sa an ni.

Kum 1900 laia mi thiam filawr G.A.Grierson hona hnuaia Linguistic Survey of India an buatsaih khan keiniho chu Tibeto-Burman huangah min khungin, Volume III Part III Specimens of the Kuki-Chin and Burma Groups tih hnuaiah min dah a. He tah hian Zo hnahthlak trawng hrang hrang hmang sawmli chuang min hung lut a. Hei hi Zofate trawng kalhmang leh chanchin ziahnaah chuan lehkhabu denchhen tlak ber le rawn ber a nih hial ka ring. India indan hnuin hetiang Survey hi ti leh turin vawi tam tak rawtna a awm a, sorkar pawhin sum sen zat tur a ruahman tawh thrin a, mahse chhan hrang hrang chhuanlamin, an bawhzui mumal lo a, a pawi khawp mai. Kan upate an thih apiangin kan laibrari a kang tih kan hria a, mual min liamsan hmaa kan thu leh hla khawn khawm hna hi a kûl a taia kan bawhzui a ngai. Chuvangin, a rang theih ang bera Zo hnahthlak hnam hrang hrang chanchin leh kan thu leh hla khawn khawm hna, Cultural Mapping hi kan tih thuai thuai a ngai.

 

Chumi hna pawimawh tak mai chu a tih dan tur kalhmang enchhin nan kum 2011 khan mahni sum sengin preliminary survey kan tran a. Dinhmun derthawng bera awm nia kan hriat, Grierson-an ‘Old Kuki’ tih hnuaia a dahte atranga tran hmasak phawt thrain kan hria a. Unau Kom-ho atranga tranin Tripura-ah kan tla thla a, May 27-29, 2011 kha Darchawi leh a chhehvelah upate, thil chhinchhiah mi le vawng theih mi kan kawm a, an thu leh hla kan rikawt a. Hemi truma ka tawnhriat hian khami hmaa ka thil lo thlir dan nasa takin min thlaksak a. Entirnan, keini ‘Hmar’ tih hming hmangho chuan ‘Kom’ emaw ‘Darlong’ emaw hi Hmar hnahthlak zinga pahnam pakhat (head of a clan) ah kan dah a, mahse a lo chiah si lo. ‘Kom’ chu a ruala pêm pawl khat inkohna a ni a, ‘Kuam’ (phaikuam) chu an lo chhuahna ‘Khurpui’ sawina a ni a, chu chu Sinlung emaw Chhinlung, ‘G’ Group ten ‘Khul’ an tih hi a ni a, a kawk ber chu ‘Chhinlung fate’ tihna a ni a, ‘Mizo’ tih ai mahin a huap zau zawk a ni.

 

Darlong pawh Hmar hnahthlak pahnam mai ni loin, heng laia a huhoa chengte inkohna hming a ni. Darchawiah hian EFCI biak in bul lawkah Darlong chhungkaw pakhat kawtah lungphun a awm a, Thrangura thlah, Sibuta te leh Sailo lal dang hming a intlar thrut mai. Hei hi a ni kan histawrian Pu B. Lalthangliana’n Mizo Chanchin (India, Burma & Bangladesh) a “Darlong zinga mi threnkhat chuan an lalte chu Thrangura niin an hria a, Tripura rama Darlong khawpui ber Darchawi khuaa lalte pawhin Thrangura thlah kal zel. Sibuta thlah niin an insawi” (p.128) tih a lo ziah kha. Chuvangin, mawlmang taka, “Mizo ni si, engah nge Mizo i intih loh” ti emaw, “Hmar ni si, engah nge Hmar in intih loh?” tih emaw hi zawhna dengkhawng tak a lo ni. Hei vang hi a ni, kan thu hma lama “Zofate hian kan histawri inkungkaihna kan hriat chian poh leh kan inlaichinna leh inpumkhatna a nghet tual tual ang” tih ka sawi kha.

 

Zofate insuihkhawm lehna thu ringawt atchilh, chumi avanga sorkar man tawk hmasa ber, a sûr a sâ thlu loa Zoram khawvel dung leh vanga insuihkhawmna thu hrila zin kual reng, chutiang sawina hla phuah hnem ber, kum 2008-a mual liam ta Lalzuala Sailo (Capt. L.Z.Sailo) hla a,

 

Unaute u, in dam tlang alawm maw,

Rinawmna chibai in dawng thei em?

 

tih zawhna dangdai deuh mai a zawt tlat mai hi, chhan dik tumin kan ngaihtuah ngai em? Kan inpui bera kan ngaih Mizorama roreltute leh thuneihna fawng vuan vetu-a inngaiten a ram luah hmasatute leh bawh entute kha min lo khual enin, rifiuzi dinhmunah dahin, ram rorelna danin chanvo a phalsakte pawh an hman phalsak loin huh behsak se, rinawmna chibai dawng thei dinhmunah kan awm kan ti thei ang em? Rinawm taka insuihkhawmna kawng zawhtu aiin daltu kan ni zawk ang em? Kan Zoram hi chhak lamah Triau lui, hmar lamah Vairengte, thlang lamah Kawrtethawveng, chhim lamah Rengtlang chhungah khurkhung kan tum em ni ang? Chu tah chuan hnama dam khawchhuahna a awm ang em? Khawvel lo la kal zêl turah Zofate hi hnama dam khawchhuah kan tum chuan kan inunauna hi tihngheh zual sauh sauh a, kan awmna ram threuh thau sawk dan kan thiam a ngai a. A hrang hranga kan inmualvawm chuan zawi zawiin min chim pil zel ang a, tumah dam khawchhuak tur kan awm lo ang. Chumi insuikhawmna hmanrua thra ber zinga mi chu thu leh hla leh a tam theih ang bera inkan tuah leh inzah tawn a ni. Tin, chak taka Cultural Mapping hi bawhzui a, kan hnam ro vawng thra a, kan trawng hrang hrangte humhalh mai ni loa tihhmasawn a, chung hnam ro leh hausakna zawng zawng chu Zo Zêmpuiah kan chhek khawm tur a ni.

 

            Rinawmna chibai kengtu Zofest hi Zofate insuihkhawmna hmanrua trangkai ni zawm zel turin Khuanun malsawmin hruai zel rawh se.

Post a Comment

Comments not related to the news or article may be deleted.

Powered by Blogger.