Indona Hming Hi Iem A Nih?

By David Buhril, Siphro Chairman

Indona chu nangni indona a ni naw a,Pathien indona a ni lem. (2 Chron. 20:15)

“Indona ka ta a nih”-Thangngur (Independent Memorial)

Pastor Thangngur kha hel thra (Good Rebel/Revolutionary) a nih ti naw thei an nawh.  Ti naw ruol a ni naw bok. Chanchin Thra lo hre chienga pom hmasatu a ni el bakah chu dinga Pathienin a lo ruot lawk reng khom ni dingin ka ring hlak.  Ei khawvelah Chanchin Thra meiserin ram a lak tran mek lai khan, indona dang a suok ve nghal a. Chanchin Thrain bohmanghai ta dinga hringna thar a siempek lai zingin, chu indona ruok chun mak danglam takin thisen insuo le hringna lak zawngin thok  naw sien khom, ei ram, ei hnam kalchawi peina dinga tha thar pe theitu ni nekin daltu le khartu a ni theina kong a um ve tlat. Chu indonaa thlaraua mit varna nei le hmanga, muolpho khom dawn loa hma lo latu chu Thangngur kha a nih.

Chanchin Thra chun thlarau thienghlim thilthaw theina mak thar tak tak a phur suok lai zingin, mihriem pa chun theira dang a lo ret hman nawk a. Evi inba ni kher naw sien khom Eden huona inthoka an lo pai ruk, an rèt mahla kha ni awm tak a nih. Ei “Most Reverend” hai khom indon inla, Eden huonah Adam le Evi haiin an thei fak kha an fak zo vong le vong naw thu ruok chu hre bik naw ni hai. Amiruokchu, kha thei an fak zo lo kha Chanchin Thra ei dong tran hlim lai khan an hung sem nawk tlat a nih! Chu chu kha kha thaw lo ding, Chanchin Thra puongdarna trong bik dinga mingo misawnarihai le inthuruola an ruot le hmang chop chauh Pathien thu hrilna tronga hmang ding, Hmar trong le hnam dang trong chu pulpit kaipui thei lo ding, biel fangpui lo ding, thu le hla hrilna, sakna le phuoknaa hmang lo thei lo ding an hung ti ta a. Roman Catholic hmunpuiin ‘Latin’ trong chauh naw chu kohran ser le sang thawnaa trong dang hmang an lo khap ang kha a nih.

    Chu thil chun Pathien thu ni dêr lo, sienkhom Pathien thu anga mi inpomtir tumna, politics thucha a pai ruk a. Chu chu: Pathienin a thu hrilna dinga a thlang bik trong a um ti inchuktirna indik lo hi a nih. Judahai chun an Hebrai trong chu Pathien trong bikah an ngai a, an khingpui, Abraham thralbea inthoka suok tho Arab-hai chun an trong ‘Arabic’ chu Pathien trongah an ngai thung. Hinduhai khomin ‘Sanskrit’ chu Pathien trong deua an ngai a nih. Chuong ang chun hmun tin le ram tinah trong bawia insiem tumna a um. Eini lai khom, ‘Lusei’ trong hi Chanchin Thra hrilna trong bik anga an lo intù leiin, Mizo nina khom chu trong le chun thlung kop tlat tum pawl an um. Chuonghai chu Mizo huong sukzautu nêkin puonbil tiet chaua siem tum pawl, zâu lema insuikhawmna lampui dâltu an nih. Chuong mihai tarmit chun trênbarama kop ‘Aizawl’ khom hi a hmu zawl tlat. Chu tarmit buntu chun a lai hrui inzompui ngei khom a trong hriet ve sun hmangtu a ni naw chun a hmu Mizo thei nawh. Daktor panpui ngai a nizie lem chu a hriet nuom naw zuol. A trong thiem a hmang sung chun var fe-a inngaina a nei; Pathien trong hmanga inngaina zuk nei tlat chu!

Thangngur khan chu thlaraua a lo hmu chieng leiin, “Kan trongin kan Pathien kan biek ding a nih” tiin kha khapna kha huoisen takin a lo hnawl ngam a, Hmar hnam le trong damna dinga hel tran hmasa tak a lo nih.  A thrangpuitu ding thruoitu le hotu thra, var le fel tak el H.K.Dohnun bakah Mizorama inthoka an hnot suok, an ta dinga rangkachaka intuipektu Edwin Rowlands (Zosapthar) hai chu Pathienin a pek a, Hmar tronga a hla phuok iemani zat le hla dang lawr khawm chu a bua siemin kum 1923 khan a hung suok a, chu chu Hmar tronga hla bu pieng hmasa tak, a hnunga ‘Independent Kohran Hla Bu’ ti hung ni ta pei, tu lai chena Hmar literature bulthrut innghatna hi a nih. Chuleiin, Thangngur kha ram le hnam ei ti vet hung piengna dinga sirbi poimaw remtu le hraw ngamtu hmasa tak le nina (identity) lo op kèutu, ram le hnam ta dinga pasalthra dinga Pathien ruot a lo nih ti naw thei a ni nawh. Lalpa ropui raw se. 

Khang laia sung tieng le puo tieng, taksa le thlarau rama indona an lo hmasuon tam tak khan hming a nei thlie thlie a. Sienkhom, tuta indona ei hril tak ruok hin chu hming hran a nei naw ni ngei a ta, voisun chen hin Hmar trongin a hming ka la hriet bik nawh. Kum 1986-a Senvon a va sir luot truma Pu L.Keivom-in ‘Arthatzawl Pawlitiks’ ti a ziek kha hi indona kakhawk fe pei laia thil tlung pakhat a ni a, chu chu hi indona hming pakhat ei hriet hmasa tak chu a ni el awm.  Hi indona hi H.H.Coleman khan nasa takin ama tranghma kei zawngin hmang trangkai a tum hle a, iemani chenah a thra a siein a hlawtling hrim bok a. Chu chu Pu Keivom bokin ‘Coleman Factor’ a ti a, chu chu hi indona hming dang ei hriet nawk chu a ni el awm.

    Hun a hung fe pei a, Hmarhaiin Hmarkhawlienah Lusei tronga Baibul, hla bu le kaset an raw thu ei hung hriet nawk a. In le lo a kàng nawh; thisen suokna leh hringna inlakpek zawngin a la thok naw bok. US sipai haiin ni khat laia Afghanistana Muslim hai lekhabu thienghlim Koran an raw kha chu ka dem hle. Ei tonhriet ruok kha chu a trûl hranpa nawh ti pawl um hai sien khom trûl tlata ngai pawl an um ti inhmai ruol a ni nawh.  Theira fak lo indona a nih. A lekhabua thu chuong theidana le inza nawna lei a ni naw a, Pathien hming sâl sia hi lekhabu hi inhnawchepna hmangruoa hmang pawlhai thilthaw dit naw leia thil tlung ni lemin a’n lang. Khawvela lekhabu suok tah laia raw tuok rawn tak chu Baibul hi a ni ring a um. Kristien sakhuo kal pawlin an raw a, kristienhai khomin an raw a, a tam lem chu kristienhai raw hman hman a ni lem el thei. Inlet thar (new translation) a suok zatin a dit naw pawlin an raw mathlawn nawh. A hnunga thra tawpkhawka ei ngai King James Version (KJV) hai, Revised Standard Version (RSV) hai, New International Version (NIV) hai le a dang dang hi raw tuok lo an um nawh. Hmarkhawliena lekhabu raw an hril ruok hi chuh politic rong kai insirdena hring suok niin a’n lang. Pathien thu hi bawia insiemna dinga duong a ni naw a, taksa le thlarau insuo zalenna dinga Pathien remruot a nih.

Pastor Thangngur lo khingtuhai theira chawi kha a fa nuom naw pawl ei um zing sung chun, hming le hmel nei loa indona hi fe pei a ta, chu chu voisun le zinga ei ngirhmun le hmabak pei ding chu a nih. A lekhabu ei raw ni loin, hmel le hming nei lo indona karah hin, hrat tak le rawng taka ei nina po po mi la bo tumtuhai thilthaw thrat nawzie an hriet thiem thei zawng dinga hril fie tumna ni lemin ka hriet. Mingo hnam dang dang haiin khawvel an rùnna san hai kha ei bi chieng chun theira fak le theira fak lo indo seng seng ei indangna chu, an indona hai khan hming an nei zat zat a, ei indona ruok chun hming a la nei hri nawh.  
Hming nei lo indona karah rambuoi a hung tlung a, ami nghawng inruol vong. Senvona Lungtrau veng lem chu Mizoram tienga inthoka raltlânhai an inbengbelna hmunpui a nih. Chuong ang bok chun Hmarhai del ram Tuithraphai, Cachar phai le NC Hills a hai chun Mizoram tienga inthokin ralzâm an hung lut zut zut a, “Refugee” tiin ei lo ko ngai dèr nawh. Mizoram a hung pieng a, Hmar del ram tam tak chu Mizoramah a kop nawh. A poi nawh! Trùl khom trûl da’l raw se. Hmun chitereka inbeng khawm hi inhoi hle sienla khom hnam damna dingin a thra tak kher nawh. Ram hrang hrang hausakna le thau sawk theia indar hi hnam dam khawsuokna lampui pakhat a ni lem. “Kan Zoram” an ti vet khom hin ziektuhai lung kuoi hlê sien khom, mani chauh inpumbil a, trong pakhat chauh hre a, pom a, trong dang ngai thei lo a, thlierkar lungril le mizie put a, zawlbuk inthununna kengkaw tuma inlekphek a, politician intihaiin inkhuotelem an mi thawpui let let pei chun, mi chimralin la um tho tho ei tih. Kutdaw a huoisen sawt thei naw a, a dingchang sawt ngai bok nawh. Puo tieng mi ei tihai hi sansuoktu kut hrat an la ni lem thei.

Theira fak suol leia indona ringawt kha niloin, theira faklo leia indona sosang hi iengtinam threl tang ei ta ti chu ei ngaituo a hun ve ta naw am a ni- a threl nêk hmanin ieng tin am thrang veng ei ta ti chu a phu lem lai zingin?  Thangngur hnung zuituhai khan ama lungril put ang pakhat bek lo um hai sien chu, VS Naipaul-in indona sunga indona sang tamtak a um a ti ang kha chu ei lamlawn dan a lo ni da’l awm de aw! ti dam hi ka ngaituo hlak. Mitdel sai them in ei ramthim hi eiin vawipuia; a ke them pawl ei um, a phing them pawl ei um, a mei chel pawl ei um, a ngawn chel pawl ei um; tui pawl lo vong.

Tuhai amani khom, Imphal khel metah, theira fak suol indo an buoi laiin Nepali sungkuo tlawmte bawng vai ding an kei lut a, a zingah bawngnene chu an hung zor tran a, bawngnenea tui dittawka an pol hnung kha tui pol lo ang charin an zor char char a, theira le indona umzie khom hre der lo haiin pakhathai buoi kar an ram thra dittawkin an del hman a, hril hman ding khom an nei ta le. A bawng vaihai hlak chu an pung hrat bok, an nuomna naah vai pathien tempul ei tihai ku hi an indin el a nih. Theira fak indona leiin ei ni le ei ni ei inhliem sungin ei insungah ramthim ei siem a, theira fak lo indonaa dinga ruok chu ei inpei hman ta nawh.

Thawtranni zana inthok Pathienni zan chen dar le khuong ei vuok ri a, ei inchei a, ieng thlarau am a ni ei chang a, ei tlan kat nek nuk a. Chuong lai chun, an hman lem hai hlak hla lo te a inthokin cable hmangin an hung sumdawng a, an tronga inlet film le hla hai an hung thon lut mup mup a, ei lo ngaizawng nawk a. Sandamna chu a kar a hla, ana chu ei piengthar hman trep a nih. A trul ta bok a, ei tlangvalhai hlak chu theira fak lo leia indona suoka thrang ve dingin chengrang leh an inchawm lut a, hringna le thisenin ei inthawi treu tah. Iengtinam ei sunzom pei ding? A sehriet ei bak laklaw ta bok si, kut sawpa trin el chi hlak ni thei ta bok lo.

Kum zakhat nêka tam ei indo ta bok. Sinlung Hills-a lem chu Hmar trong chu an nu hai trong dam an ti mei mei a. Thlierkara um an ni lei am a ni ding chu ka hriet nawa chu, nupui threnkhat chun naupang  Hmar trong hmang an hmu chun mak an ti a, upahai chauh hriet trong an sawn. Tu kum (April 2012) khan Pu Keivom le a naupa David leh Sinlung Hills-a kan inzin trum khan sawl hadam malamin Khawrulien-ah kan chawl a, bazarah fak ding kan inchawk a. Hmar trong kan hmang chu an lo hriet a, nupui pakhat chun, "Kei pawh Hmar ka ni a, mahse Hmar trong ka thiam tawh lo a", a ti leh Pu Keivom chun "Inzak nachâng in hriet naw maw? Keini Delhi tlanga umhai hmanin Hmar trong kan hmang a, hi laia Hmar trong ka hriet nawh in ti ringot chu" tiin a hal zui a. A’n phalam luotin a mawt zor lai a min faktir kha tie!

Hmar hnam ro (thu le hla, hnam làm, incheina, zungzam le inlaichinna) umzie khom hre lo hi an pung deu deu pei a. Hmar trong hmang leia ha mel le panser kol zing khom ei tam. Theira fak lo indona leia fam ta hai lungdaw khom a tam tah. Ei pi le pu haiin an sat le an del hring rama hin Hmar pahnam hming ringot la put khuo 15 nêka tam Mizoramah voisun chen hin a la um. Sienkhom, ei ram baw èng, ei khuo le tui nina ngeiah ram pèk lo ding, job card pèk lo ding, sie hrang/en hrang ding, census-a ziek lut lo ding an mi hung tikhum ngam tah.  Gospel centenary ei ti a, khuongpui le dârpui ei vuoka chu ei thìna dàr invak suora ei vuok mawi mei mei am an ta ding maw? Tu lem hin chu “Refugee” an mi la ti nawk ta deu deu! Kum zakhat nêka tam indo ta chu a “refugee” khom um a hun ta tho ning a tih. “Indona ka tâ a nih” titu Pathien ring zing pumin, hi indona hi ka tâ a ni ve, ei tà a ni ve ei ti a hun tah.  Ana aw, ei indona hming ku hi iem ei ti ding?