Luah Lo Lungdi

By Prof Lal Dena*, Senior Fellow (ICSSR).

Ei mi hmasahai khan Sai Hla an lo phuok tan lai khan Sap hla (love song) thluk an lo hmang nasa hle. A bikin Pu Lalzova le Pu Vankhama lem kha chu an hla phuok po zatve deuh thaw kha Sap hla thluk an hmang ti thei a nih. Khang lai huna Sap hlahai kha a tha thei bawka, muong chata sak chi deuh vawng an nih. Entirna dingin hieng River of no return, Prisoner’s song, Be faithful darling, Whispering Pine, Bring back my bonnie to me, Moon on my pillow, Roses are red, my love hai le hla dang danghai kha hei sak chang khawm zung leh zam an fang a, Sap nunphung ruongama phuok ni hai sien khawm ei nunphungah laklut an hawih. Mihriem chu dumin ngo inla khawm, zie thlungpui ei intawm tlang a um a, chu hai laia mi chu khawsawt lunglengna le lusunna hi an nih. Tuta ei hla thlir let mek ‘Luah lo lungdi’ khawm hi a hma chun ei tuolto hla thluk reng ka lo sawn hlak a. Sap hla thluk hmanga phuok a lo ni ti ka hrietna a la sawt nawh. Sap hla ‘Waiting for me’ ti thluk hmanga phuok a lo ni zing. A hla original chang khatna chauh zuk tarlang vak ei tih:

Waiting for me, they’re waiting for me,

Oh what a glad meeting there’ll be;

Waiting for me, they’re waiting for me,

My loved ones are waiting for me.

Hi hla hi chu a sak an hawih bik a, a thluk hi an nem riei a, an sang taluo le an hnuoi taluo a um bawk nawh a, a sak khawm an hadam em em.. Pu Lalzo-in hi hla thluk kher a lo hmang hi a fuk bawk a nih. A hla hin Pu Lalzova le a ngaizawngnu chu kum tam tak lo inzui tah hnunga inthe thu, an sulhnung a hung fang nawkna thu a mi hril a. Iengleia inthe am an ni ti ei hriet thei nawh, ringthu hril ngawt naw chu. A phuoktupa hi Vairama lekha an chuk kar, a ngaizawngnu hin val dang a lo pawm san ni sien a hawih. An naw leh a nunghak nu le pa thawluina leia pasal a lo nei san el amani ding. Khuo hmun khata um an lo ni chun chengkawl rut, ai meiser sit, nga man, tingdawn khe, theipaling le sulhlu loa dam vawi tam lo inzui tang an tih. An naw leh, nipui chawl chang hlo thloa vawi ieng zam an lo inlawm ta ding! Ma thei loin Krismas thingphura khawm vawi iemani zat lo fe hmun khat tang an tih. An sulhnunghai abikin hmangaih biethu hrila an inhlanna hmun chu hun iemani ti hnunga a hei fang nawk a, suongtuona mitthlaa ka hei ngairuotna khawm hin kei chu kan tuizo tep a nih. Hieng ang hin chang khatna a hang inzawt suok ta phawng a:

Ka rawn fan leh hmana kan tuanna tlang,

Tuahpui leh vau an vul leh tah;

Kan sulihnu khuahrei an chang zo ta,

Hring leh thar hna nem ten lo bawm.

A fang hun khawm hi thal hun hung intan tir vel, thlasik phalbiin a lo sawr kawl thing le hna tinrengin der thar an hung insuo hun; intuo le vaibe par hun a nih. Hieng huna hin chu khawlai hei leng suok inla ser le saiserpar rimin a mi tuom vel a, parzu tlana khuoiva le khuoimu vuong ri ham ham dam ei hriet hlak. Ruomei a zing riei a, khawtlang lungleng lei ringawt khawma kur inkukna theina hun a nih hrim hrim. A hla thunawn tak tak hin ka lunglai a sun::

Tawnmang em ni lunglem hi ka nei lo,

Ka hawi vela, ka tawng si lo;

Zunleng erawh a cham tang lai a,

Luah lo lungdi nghil ni awm lo.

Mang amani tiin ama le ama an dawn a; mang hlak a ni awzawng si nawh. E khai! Khawvelah luo hin ‘Luah Lungdi’ nei le ‘Luah lo Lungdi’ nei hi tum an tam lem ding maw? ‘Luah lo Lungdi’ nei hi an tam lem el naw dim a nih? ‘Luah lo lungdi’ nei hai hin thu le hla an sukthlumin an sukhausa lema, literature sukburiptu an nih. Hi hmun lo sir vetu ka Pu L.Keivom bawkin thiem em emin Zoram Khawvel Vol.8 phek 234-na hnuoiah hieng ang hin a lo kawmen a: ”Khawvela inhmangaihna thawnthu lar berte hi luah lo lungdi thawnthu an ni. Shakespeare-a ‘Romeo & Juliet’ entirna fiah ber a ni awm e. Zofate thawnthu lar tak ’Zawlpala leh Tualvungi’ leh ‘Neilala leh Tuanpuii’ te pawh hi ‘luah lo lungdi’ thawnthu vek an ni. Engah nge khawvel mihringin heng thawnthute kan tuipui em em? Kan nun hlimthla, engemaw kawng zawnga kan thawnthu an ni vang pawh a ni mahna”.

Hmun fienriel, sawlhna phaa tu dip loa an inthungna hmun hi bulhlawng, lawnlei, senhri par le naubanhai par vul chukna hmun a nih a. Chuonga an inthung lai chun, an chunga sehri-nauban par loin nunghaknu samah an tawntir a: hieng hin a zuk insam nawk a:

Hmana chuan e a basam thlai mawi a,

Kan thliah sehri nauban a tawn;- tiin.

Makhat chauha hi hmun hi a phuoktupa hin a hung sir nawk a. An par vul hmasak hun ‘hmanah kha chuan’ a phuoktupa hin senhri par le nauban par thliekin a ngaizawngnu sam tla hniengah an tawntira. Tawng loin thilthawin hmangaihna phul liem an chen a. Hun hung inher peia senhri le nauban par vul hun a hung tlung nawk ngei a. Amiruokchu, tuta a hung nawk tum ruok hin chu a ngaizawngnu a um tah nawh. Hril a va haih de! Senhri le nauban parkung bula ngirin. chung tieng a hang thlira, a ngai bawkin senhri le nauban parhai chun tu pawi khawm hril loin an lo par vul nawk chiei a hang hmuh a. “Awi a!, tien lai ang kha ni sien chu, khieng parhai khi thliek ka ta, a sam tla hniengah ka tar nawk ding a na “ tiin mitthli pumin an ngaituo vawng vawng lem tah. Chuongchun, ama tawng lem loin, hieng hin senhri par le nauban parhai chu mihriem angin an tawngtir lem tah a nih:

‘Tuna erawh vul leh sang thing lerah

Thliah lo ten par vul tang’ an tih, tiin.

Kum sawt tak lo inzui ni ta si, an inthe el hi chu a na a nih. A phuoktupa hin chu a the phal lul nawh. An inthe tlat, mang amani a sawn leh, a tak a ni miu bawk si!. A phuoktupa hin tuor harsa a ti a, hieng hin a zuk inzawt suok nawk ta hlawl a::

Tawnmang si lo maw, kei zawng ka ring lo,

A mi tawna zamuol I liam;

Kumtluang kha chen kha sul ang ka zui sa,

Heti mai a, ka then tur chu!

Kumtluong kha chen lo inzui ta an ni leiin, nupa nun khawm lo hmang hmunkhat ta rawi naw ni ha’m. A manga chen in hmun khata inlawiin, an lo zal hmunkhat rawp a. A thangpha mang chauh a lo ni hlak leiin khum chul vel le an puon silhai zut vel el naw chu thaw ding dang a nei tah nawh. Hieng hin beidawng takin a zuk insam nawka:

Tawnmang lama kan zalna run dang lo,

Hai ang thang suihlung lam vai e;

Ka chul ruai ruai kan zalna laikhum hi,

Ka thle nem puan mai a lo ni.

Hi hla hi a that vei leh, Mizoram tienga ei hlasak thiem haiin a chang tawp tak chang ngana hi an sak hmaih zie. A pawih ngawt el. A chang tawpna tak chu hieng ang hi a nih:

Ka zawng leh dawn ka thinlai lung damna,

Kan thliah thingsiri zar hnuai sawh;

A riengte hi tu zuna uai ang maw?

Piallei hi kei ka tan tahna.

Hi hlaphuoktupa hin hmu nawk inring ta naw sienkhawm a ngaizawngnu le sawlhna an phana hmun thing zar hnuoia a ngaizawngnu va zawng nawk a nuom hiel a. Va fe nawk sien khawm, thing le parhaiin an tuorpuina thu bak thu dang iengkhawm lo hril naw ni hai. A chan chu “piallei hi kei ka tan tahna’ a nih tah tho tho a nih. Tapin khawvelah ei luta, tap bawkin ei suok san ding a nih.

Thu kharna: Hi hla hi kum 1956 high school ka lut tan lai vela ka thluok computerah ka lo download daih tah a nih a; delete thei a ni ta naw leiin ka kutpar ka hriet chieng ang tawpin ka hriet chieng a nih. Pi H.Lalchawimawi’n fawn help hlepa a sak ka mobile-ah ka thuna, an khat tawkin ka play deuh ran hlak. Mi lo dem naw ro aw. Gospel Song-hai hi direct-a Pathien inpakna an nih a. Love Song (Sai Hla) hai hi Pathien thilsiem laia chunghnung tak le mawi tak inpakna le chawimawina hla an nih. Pathien thilsiem chawimawi le inpak chu Siemtu chawimawi ei nih. Chuleiin, love song-hai hi indirect-a Pathien chawimawina hla an nih.

 

(*Prof Lal Dena is a noted historian on North East India and he teaches at the Manipur University. This article is dated Canchipur, April 14,2014. You may contact him at laldenas@rediffmail.com – Editor)