Literature Hrizawlah

Ziektu: David Buhril

Tulai hnai el khan Hmar Literature Society (HLS) hai inkhawmnaah ka sangnu trum hnih zet ka thak inlon a. Literature Society-hai intuok khawm le inzom chun ngaituona tam tak a chok tho a. University-a ka kai laia ka ruolhai kha a tam lem chu literature inchuk an ni a; a thren translation tieng awn, a thren linguistic, a thren literature. Kan titi thruoitu tak hlak chu French literature, German literature, English literature, Dalit literature, Indian-English writings dam a ni tlangpui hlak. Anni-a inthokin French le German tronga ziekmihai kutsuok, Saptronga an inlethai chu ka lo tiem pha ve a; fak le dawn inhnik ei la fak ngai lo fak phak leh chu a hlutzie hril khi ruol a ni nawh. French le German tronga ziekmi threnkhat lem chu ka ngaizawng tawp thei nawh. English literature ruok chu voisun chen hin ka la’n thla thei nawh. Amiruokchu, khang khop khan ‘literature’ kan lo chai hlaka chu ‘literature’ hi iem a na ti ruok chu kan lo chai tlawm khop el. Chai khom ngaiin kan hriet nawh ni takin ka hriet. Kan inhlieuna dil tak kha a ni tlat a.

Literature hi iem a na? ti hi zawna olsam tak ni si, a donna chu khir deu a nih. ‘Thu le hla’ hang ti el chu dol hnaa tui ei sunga an tawl liem zut ang deu hin hrilfiena olsam tak chu ni mei a tih. Ei rongbawltuhaiin vanram kai dan ding banga an ziek dok ang el kha chu a ni naw deuin ka hriet. Hrilfie a harsatna san pakhata ka ngai chu literature hi ei nei le ei nei naw inkhi a harsat lei a nih. Ei nei ei sawn po po hi tet muk ta inla, antram mu tiet chauh ei tet suok thei a lo ni pal chun ‘literature’ ei ti chu ei lo nei ve chu a lo ni el dim ti chu Hmar literature khawvel ka lo hmu ve dan a nih. Pasal po po hi ‘pa’ an ni naw ang bokin ‘thu le hla’ po po hi ‘literature’ a tling thei naw a; tling ngai bok naw nih.

University tlang sanga inthoka Anglo-Saxon hun (450-1050 AD) pal tlanga Victorian Age khel tieng chena ziekmihai khawvel ei fang kuol thei lei ringot khan ‘literature’ hlimthla hmu le hriet el thei ding khom a lo ni nawzie chu ka hriet. ‘Literature’ khawvel inrilzie chu ei them le ei hmu tah raw’m ei sawn lai zingin mitdel ruol sai them a hoi ka ti hlak.  Political Science le International Relations- chu ka’n bŭrna, ka subject, a ni lai zingin, ka tiem zau naw chun ruol ka ban zo naw ding a nih ti ka hriet leiin Old English hun an ti-a inthoka Victorian Age hun sunga sap (English) ziekmihai ziek lem chu tiem hmai ka lo tum ngai nawh. A na chu ‘literature’ hi ei tiem rawn po leh ami domsang ruol ruolin ami suktlawm deu deu bok hlak niin ka hriet. Hi tak hi a nih ‘literature’ mawi dan le nunrawng zie ka lo hriet ve dan chu.  Chu thil hmu chiengtu William Wordsworth chun hieng hin a lo ti hrim a nih:

To me the meanest flower that blows can give
Thoughts that do often lie too deep for tears

‘Literature’hi ieng tak am ning a ta? ti ruok chu Johan bung thum chang sawm paruk fie hlek hlok ang naw deuin ka chai nuom a. ‘Literature’ chun ‘style’ amanih ‘zierang’ a nei a, chu chu hung hmang tum ve tlat ka tih. Tamenglong district-a pieng le kum iemani zat sikul khom ka lo kaina a ni a. Tamenglong chu Manipur-a khom ruo le thli tamna hmun a nih. Zan khat chu, ka naupang lai, ka puhai ina damnaw khum beta ka um lai le ka’n ngaituo bangbo lai takin thlisie a hung hrang hrep a. Raw pum lien tawk tak, tîngbăn bana an hmang chu a lo inkuokna a um a; zana thliin a hei mut chun faifuk angin a hung inri hlar hlar a. Ka voi khat tonhrietna a ni leiin mak ka ti a, a mi răp a, ka pang a sukza deu a, sienkhom ka ngainuom angreng bok si. Ka pute chun, “Thli a ni chu tie” a ti ringot a. Sienkhom, thli danglam, rawl danglam nei le mawina danglama inthuom, khawvel danga inthoka hung anga ngaina ka nei tlat a. Ka hriet ngai der lo tuin amanih rimawiin ami’n awi tum am a ni ding; an naw leh ami’n thrì tum am a ni ding; rimawi khawvel dang ami’n fangtir tum am a ni ding; khawvel danga umhai rawl ami hril sawng tum am a ni ding maw? Beidong rawl am beiseina rawl lem? Lawmna rimawi am khawsawt lungleng hla a rem?

Ngaituona le thuok nei ni awm takin ri pangngai ngor ngor a’n suo nawh. A chângin inhmaw le inring deuin, a châng ruok chun muong le innêm deuin a rem a. Chuong ang chun kan umna tlangbâwk, zan thimin puondum anga a’n khum dé tlat hnuoia chun ruo thram lo hlapui a mi rempek a. Ruopui vanawn sûr tum, sûm pik taka hung inkhai fuol khom chu hre fu mang loin, kawl inlep zuk zuk kara chun tîngbăn bana inthoka hmŭr inzum vur hung suok dinga ka ngai chu hmu tumin beiseina lien tak leh ka nghak a. Ka’n ring hma’n hmain khawvel dang daiah ka ngaituona chun ami lo thruoi hman a. Sim le hmar, sak le thlanga inthoka thli intuok khawm meu hai hlapui rem ri chu mihriema inthoka suok ni ta loin ban trawl chu hringna petu ni awm takin an hung inthuok hring ta daih a nih.

Literature chun a mawinaah inhoitirna (enjoyment) le ngaihlutna (appreciation) a fûn sa a; chun, bĕl chieng nuomna (analysis) le a nina ang taka puong suok chăkna (exact description) a fûn sa bok. Ei ti tah ang khan ‘literature’ chu hming inhril anga fel fai deua thumal pahnih pathum inhril anga inhril fie el chi a ni naw leiin ei fie zuol nawk theina dingin a zierang poimaw threnkhat chauh hei sui ei tih.

(i). Mawina (Artistic qualities of literature): Saptronga ziek ka ni naw lai zingin ‘art’ an naw leh ‘artistic’ ti chu ei hriet thiem dingin ngairuot el ka ta; ei trong chun hrilfiena siem a ngai hiel ding a nih. ‘Art’ thil hrim hrim chu mawina le thudik tarlangtu a nih. Chuong thilhai chun ei khawvel hi lo del sawt ta de hai sien khom mihriem mit le na, ngaituona le suongtuona them thei ding khopin a mawina phursuoktu/phorsuoktu a lo um hlak. Tîngbăn ban lo ngir trok trok ringot kha ni loin, khaw tienga inthokin am, ieng lampui hrawin am thlipui a hung hrang ti khom ni bok loin, mihriem mitin a hmu le a lo ngaituo zen zen lo rimawi mak danglam tak a hung siem suok leiin, chu mawina le makna chun mihriem le a ngaituona po po chu khawvel dang daiah an lengtir a lo nih.

Chanchintha mansapui ei pai puom luoi nia ei ngai ta hnung le inchukna leilawn ei hraw sei ve tah nia ei inngai hnungin sorkar sin insang thlazar hnuoia um chu thangsuo pielral kai anga hadam rong rong tah dingin ei lo ngairuot tawl ka  ring a. Chuong ang ngirhmun tlung phak tah chu a mimirin ei ngaisang bok a, tlung tumin ei inphu sup sup hrim a nih. Amiruokchu, chu ram lo zuon phak tah, a taka tonhriettu, zaipu L. Keivom ruok chun,

            Sappui run rem sungah kai a,
            Ziekfung chela truon rel ni tin;
            Lung a dam nawh, ningtel a na,
            Hai ang tar hma rêng a ol ngei.

            Zo tlang sangah va chuong inla,
            Singmit lĕnin thlîr vêl inla;
            Thrâl hna virthli’n a lĕn angin,
            Lĕn hmang a tih, lungkham reng hi

a lo ti daih thung a! Ei khawvel thara hadamna banga min huontu ding raw’m ei lo sawn kha hla phuoktu chun lung damnawna le ningtelna rip angin a hmu a, eini tlangram pa ngeiin ngaia ei lo nei tah Zo tlang sanga hin lungkham bangna ding a lo um lemzie mawi deuin a hril a nih. Chu chu mi tam lemin ei hmu dan le lo sui hlak dan chu a ni naw el bakah trongkam mawia inthuomtu lem hi chu vang tak ei nih.

Chuong ang bok chun, ‘literature’ chu mi tam lemin ngaia ei lo nei thil tam tak kara a mawina inphûm tlat, mihriem lungril le ngaituona them le sukchăng thei hmangruo, a zongtu le ngainatu ta dinga hmun tina hmu theia um, a ngaisak nawtu ta ding chun tawk zing khoma hmu thei tlat lo chu a nih. ‘Literature’ chun ei nun, mizie, tonhriet, histawri, beiseina, hmathlir, dawnseina le mihriem nuna thil tlunghai indik tak le ngainobei takin a phor suok hlak a nih.

(ii). Infuina petu (Suggestiveness): A pahnihna, literature chun mihriem suongtuona le lungril ngaituona keithoin, dawn sei lem dingin a’n fŭi hlak. Puritan hun laia hlami (poet) John Milton chun Setan a’n trongtirnaa “Kei ku hi ka nih Meidil chu” (Myself am Hell) a ti khan thudik a hril nek hmanin kha thumal pathum khan ngaituona kotpui a hong lien lem a; kha thumal pathum khan mi lungrilah infuina thu nasa takin a hril a nih. Chuong ang bok chun Faustus-in Helen hma bula “Hi hmêl hi maw lawng sang tel hawrkhawmtu chu?” (Was this the face that launched a thousand ships?) a ti khan donna a beisei naw lai zingin, an khawvel – pasalthra, huoisenna, hmangaina, inhlanna, inpekna, thratna (hmel) – zau tak ngaituo zom dingin a mi’n fui hrim a nih.

(iii) Tlo le dai sawt (Permanent): Literature chu a tlo a, a dai sawtnaa inthokin a hlutna inkhi thei a nih. Literature chu tloin a dai sawt ding a nih tina a nih. Ei thu le hla tam tak hi ei bi chieng chun voi khat bâk tiem le ngaithlak non tlak lo deu vong a nih. Ei phak chin a ni tlat leiin thangtlawma inhantaw trangkai naw nih. Ei kawl le kienga mi dang le hnam danghai tonhriet khom a ni ve tho. Mizorama ei unauhai dam hin thu le hla thar khawl thar thra tak takin an sut a, an khum a, an her suok zung zung leiin  thu le hlaa changkang tah vieu an insawn a, sienkhom ‘literature’ tling khopa tlo le dai sawt ding chu an nei tlawm ve hle. Ngaizawng nei thar am a ni, an naw leh ngaizawng thre thar lei ringot a ni si naw chun ei dithaiin an mi lo dit ve naw lei ringota ‘bazar literature’ hung inderhai hi an hril angin “thutak, hlataka khukpui tlak an nawh” an ti ang chu a lo nih. Zingkar daidawin nisa hmel khom hmu ngam loa a ral angin thu le hla, ‘literature’ tling lo chu a dai sawt thei nawh. A video a nal, an naw leh a CD cover a changkang ti ringot ang kha chu a lo ni naw deu a nih.

Rock band Drixian Empire-a drummer ka lo ni hlak a; professional deu lem chun kum thum le ti vel Jawaharlal Nehru University-a ka lut tirin sinin ka lo nei pha bok. Pathien zarin khuong le thu le hla leh University runpui ka lo inchawm hlĕn ve a nih. Ka profession (drummer) le inzom chun hla chu ngai rawn le hriet rawn ding a ni top el. Ka ngaituo rop hlak chu hi hi a nih. A hun lai khan chu Vai ruol hin insuk changkang deuin Dutch mi ‘Vengaboys’ hai an naw leh ‘BarbieGirls’ hai vel kha an invet chila chu an hlahai khan a mi kuoi naw thei taluo a, a hla rema thrang ve khom inzak a um lem hlak a nih. Ana chu Pink Floyd hai hla, literary trongkam takin ‘surrealism’ ze put, ei hang rem zet chu chatuon dâi-a phurrik thĕ thlak ang hielah kan ngai hun a tam hlak.

Ei thu le hla tam lem hi threnkhatin khirkhan deua nuhmei/nunghak an bi chipchier le bel chieng hnunga, “Ei en sawt deu deu a, a se deu deu” an ti ang deu hi a nih. Tuta inthoka kum nga an naw leh kum sawm hnungah lem chu tiem tlak a la ni tawl dim ti chu zawna lien tak a tling hrim a nih. Old English huna inthoka Puritan hun khel tieng chena belchieng dawl khop, thi thei lo ang hlola namdet, ‘literature’ lo siemtuhai malsawmna dong hi chu them theiin a bang le a ruo um naw sien khom a tlona le a daisawtna ruok hi chu thilmak a tling a nih. An kutsuokhaia inthokin Pathien hmêl lem chu hmu lo thei lo a nib ok. Hi hi a nih ‘literature’ ei ti chu.

(iv) Zauna (Universalism):  Literature ramri chu a zâu ding a nih; hnam dang, rong dang, ram dang le trong dang hmangtuhai khomin a mawina le a hlutna an fak thei ve vong ding a nih. Mihai ngaizawng dingin ‘literature’ hi hnaw lui thei a ni nawh; amaa a mawina le a hlutnaa inthokin mi lung a kuoi lem hlak. Ei trûl em tia ziek fawm, phuok fawm le siem fawm el thei khom a ni naw bok; chuong leia thaw chu tru bawl ang mei mei a lo ni nuom lem hlak. Pathien thlarauin a sukhring hla (gospel) tlawmte ti naw chu thu le hla einia inthoka suok, mi danghai dai ei va kănpui ngam chu ei la hau bik nawh. ‘Literature’ chu chuong ang sin ropui thaw dinga duong a ni lai zingin, chuong ang chun a thok thei si naw chun ‘literature’ rim le rong a tlasam hle tina a nih. ‘Literature’ chu mihriem thlarauin ziek a ni leiin, chu thlarau chu indaidanna dai bo dêrin a thok ding a na, a thok hlak hrim a nih. ‘Literature’ a ni chun “a chăng nawk tah”, ti ringot ni loin “a châng zing a nih” ti a ni lem hlak.

Greek, Hebrai le Rome hai chun ‘literature’ a hin an ram an hnam kal pĕn po po an lo hlu lut a; ram le hnam hma dom (ideals) inkottu takah an lo sie hrim a nih. Chu hma dom chu thrang la thar pei hai dom zui dingin ‘literature’ chun nasa takin a lo keihruoi a lo nih. Literature umzie le literature miin an lo hmang trangkai danhai ei en chun mi mal ta ding chauh ni loin, a ram le a hnam ta ding chenin nina (identity) le hlutna (values) petu dinga bulthrut (foundation) siemna hmangruo a ni hlak.           

Literature chu mi po po ziek thei chi lem chu an naw lai zingin, mi tu el khom a siemnaa ruok chu an lo thrang ve vong. Zeldin khawvel ringot ni loin, mi po poin an sungtuona inril tak leh an biekzin theina ding khawvel thar a ni leiin a namei naw reng a nih. Delhi University le India university dang dang hai khomin literature syllabus-a Indian English Writings an lo hlu lutna lem kha chu la sawt lo deu a nih; ka hriet phak ve. Tu lem hin chu Dalit Literature chen khomin university rŭnpuia khom hmun an chang ve ta pei a. A san tam tak laia poimaw deu pakhat chu India mi saptronga ziek literature hi university-a hlu lut a ni naw chun khawvel literary map-ah  India chu a nina (identity) poimaw tak leh a’n lang ding angin an lang zo naw ding lei khom a nih. Literature hmangin khawvel dang hai kuomah India khomin a rim dam, a rong dam, a rimawi dam, a zau dan dam, a boruok dam, a mawizie dam, sakhaw hrang hrang  hringtu sul hnienghnâr a nizie dam le thil dang dang an hriettir el chauh ni loin an ngaizawngtir ve thei dan a nih.

Literature ze poimaw deu pakhat ei tarlang chu a zauna (universality) a ni a; a zau em leiin khawlai khom, tu el khomin kholbing deuin an enkol chun theira fak lo ding fak ang ni mei a tih. Eini lem chu literature bulthrut ei rem tran ding chauh a ni leiin fimkhur a ngai nawkzuolin ka hriet. University tukver dak phakhai chauh inthĕnpui ding thil khom a ni naw leiin, hming hma le hnunga belsa ding nei der lo hai khomin ei literature bulthrut remnaah ei thawlawm thei ding a tam a nih. Old English huna inthok Puritan hun sunga ziekmi/hlami, an naw leh Irish, German, American, French, Chinese, Japanese le hnam dang dang hai an ziekmi/hlami hai khom kha literature inchûk amanih, University-a intât ngei amanih hai kher an lo ni teu nawh. Chuleiin, eini khom mi ‘naran’ haia inthokin ‘literature’ iengtin am phor suok thei ei ta ti chu a buona inbuon suokpui dan ding ngaituo a trûl a nih.

Goethe chun khawvel le mihriem hi a nina ding ang taka siemtu chu literature a nih a lo ti hiel a ni kha. Mi tlawmtehai hrizawla a’n chang chun fak khop nei ngai nawng ei ta, fak sawt ding lem chu nei kher naw mei nih. Chun, Hmar trong ziek kop dan le ziek kop naw dan ding lekhabu sawmruk pasari nei inla khom thu le hla tling ei phu suok si naw chun literature ti tlak nei chuong nawm ei nih. Miin an tlang le muol hai, ruo le thli hai, thing le vadung hai, nisa suok le thlavar zan hai, samsei le an innui ri hai, an khawte nun le tlawmngaina hai, ruol le lungdit hai, le thil dang danga inthokin literature an induong a. Eini khom chuong haia inthok chun ei literature induong dingin har thar nawk ei tiu. Ei ziek suok hma khat chu literature nei ngai naw mei nih.

(June 5, 2013, Bethel)